Problemy etyczne niejawnej obserwacji uczestniczącej. Perspektywa antropologów społeczno-kulturowych i socjologów

Adrianna Surmiak

doi:10.18778/1733-8069.18.2.03

Autor

Adrianna Surmiak Uniwersytet Warszawski https://orcid.org/0000-0001-5971-8533

DOI:

https://doi.org/10.18778/1733-8069.18.2.03

Słowa kluczowe:

etyka badań, badania ukryte, niejawna obserwacja uczestnicząca, badania z badaczami

Abstrakt

W niejawnej obserwacji uczestniczącej badacz/ka celowo zataja prowadzenie badań i/lub swoją badawczą tożsamość przed jej uczestnikami. Wywołuje to kontrowersje etyczne w środowisku naukowym, między innymi z powodu braku świadomej i dobrowolnej zgody na udział w badaniu. Zapisy zawarte w anglosaskich kodeksach etyki antropologa sugerują nieetyczność takiego sposobu pozyskiwania danych, chyba że badania odbywają się w sferze publicznej lub gdy ujawnienie się badacza/ki zagrażałoby czyjemuś życiu. Z kolei Kodeks etyki socjologa Polskiego Towarzystwa Socjologicznego (2012) przyzwala na badania ukryte na zasadzie wyjątku, gdy istnieją ku temu przesłanki metodologiczne. Niewiele jednak wiadomo o tym, jak badacze i badaczki oceniają taką praktykę pod względem etycznym. Na podstawie wywiadów pogłębionych z 56 antropologami i antropolożkami oraz socjologami i socjolożkami na temat etyki badań w praktyce badawczej analizuję, pod jakimi warunkami można usprawiedliwić przeprowadzenie niejawnej obserwacji uczestniczącej. Odpowiadam także na pytanie, czy opinie socjologów i socjolożek różnią się od opinii antropologów i antropolożek w tej sprawie.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Biogram autora

Adrianna Surmiak - Uniwersytet Warszawski

Adrianna Surmiak, dr, adiunktka w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych UW. Interesuje się etyką i metodologią badań jakościowych, socjologią moralności oraz socjologią emocji. Autorka książki Antropologia kłamstwa. O sposobach interpretacji kłamstwa na przykładzie społeczności katolickiego Ośrodka Interwencji Kryzysowej (Kraków 2015: Nomos) oraz książki Teaching history, celebrating nationalism. School history education in Poland (London, New York: Routledge, 2022, we współautorstwie z Krzysztofem Jaskułowskim oraz Piotrem Majewskim). Publikowała między innymi w „Journal of Empirical Research on Human Research Ethics”, „Journal of Academic Ethics”, „Forum Qualitative Sozialforschung”.

Bibliografia

Antas Jolanta (1999) O kłamstwie i kłamaniu. Studium semantyczno-pragmatyczne. Kraków: TAiWPN Universitas.
Google Scholar

American Anthropological Association (2012) Statement on ethics: principles of professional responsibilities http://ethics.americananthro.org/category/statement/ [dostęp 4.02.2022].
Google Scholar

American Sociological Association (2018) Code of ethics www.asanet.org [dostęp 6.05.2022].
Google Scholar

Association of Social Anthropologists of the UK and the Commonwealth (2021) Ethical guidelines for good research practice https://www.theasa.org/downloads/ASA%20ethics%20guidelines%202011.pdf [dostęp 4.02.2022].
Google Scholar

Bielska Beata (2016) Praktyki ukrywania. O pułapkach, pokusach i pożytkach z badań niejawnych. „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. 12, nr 3, s. 70‒87 http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume35/PSJ_12_3.pdf [dostęp 4.02.2022].
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1733-8069.12.3.05

British Sociological Association (2017) Statement of ethical practice https://www.britsoc.co.uk/media/24310/bsa_statement_of_ethical_practice.pdf [dostęp 4.02.2022].
Google Scholar

Bulmer Martin (1980) Comments on ‘The ethics of covert methods. „The British Journal of Sociology”, vol. 31, no. 1, s. 59–65 DOI: https://doi.org/10.2307/590063
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2307/590063

Bulmer Martin (1982) When is disguise justified? Alternatives to covert participant observation. „Human Sciences Press”, vol. 5, no. 4, s. 251–264.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/BF00986753

Calvey David (2008) The art and politics of covert research: doing ‘situated ethics’ in the field. „Sociology”, vol. 42, no. 5, s. 905–918 DOI: https://doi.org/10.1177/0038038508094569
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/0038038508094569

Calvey David (2013) Ethnography in criminology: a submerged yet creative tradition. „Current Issues in Criminal Justice”, vol. 25, no. 1, s. 541–550 DOI: https://doi.org/10.1080/10345329.2013.12035980
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1080/10345329.2013.12035980

Chomczyński Piotr (2006) Wybrane problem etyczne w badaniach. Obserwacja uczestnicząca ukryta. „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. 2, nr 1, s. 68–87 http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/volume2_pl.php [dostęp 4.02.2022].
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1733-8069.2.1.05

Crow Graham i in. (2006) Research ethics and data quality: the implications of informed consent. „International Journal of Social Research Methodology”, vol. 9, no. 2, s. 83–95 DOI: https://doi.org/10.1080/13645570600595231
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1080/13645570600595231

Denzin Norman (1968) On the ethics of disguised observation. „Social Problems”, no. 115, s. 502–504.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1525/sp.1968.15.4.03a00120

Doktór Kazimierz (1964) Przedsiębiorstwo przemysłowe. Studium socjologiczne Zakładów Przemysłu Metalowego “Cegielski”. Warszawa: Książka i Wiedza.
Google Scholar

Donovan Frances R. (1920) The woman who waits. Boston: Badger.
Google Scholar

Erikson Kai (1967) A comment on disguised observation in sociology. „Social Problems”, no. 14, s. 366–373.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2307/798850

Festinger Leon, Riecken Henry, Schachter Stanley (1956) When prophecy fails: a social and psychological study of a modern group that predicted the destruction of the world. Minneapolis, MN: University of Minnesota Press.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1037/10030-000

Frieske Kazimierz W. (1999) Marginalność społeczna [ w]: Zbigniew Bokszański i in., red., Encyklopedia socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa, s. 167–171.
Google Scholar

Goode Erich (1996) The ethics of deception in social research: a case study. „Qualitative Sociology”, no. 19, s. 11–33 DOI: https://doi.org/10.1007/BF02393246
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/BF02393246

Gupta Clare, Kelly Alice B. (2014) The social relations of fieldwork: giving back in a research setting. „Journal of Research Practice”, vol. 10, no. 2, s. 1–11 http://jrp.icaap.org/index.php/jrp/article/view/423/352 [dostęp 4.02.2022].
Google Scholar

Hammersley Martyn, Atkinson Paul (2000) Metody badań terenowych. Przełożył Sławomir Dymczyk. Poznań: Zysk i S-ka.
Google Scholar

Herrera Christopher D. (1999) Two arguments for ‘covert methods’ in social research. „British Journal of Sociology”, vol. 50, no. 2, s. 331–343 DOI: https://doi.org/10.1111/j.1468-4446.1999.00331.x
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1080/000713199358770

Homan Roger (1980) The ethics of covert methods. „The British Journal of Sociology”, no. 1, s. 46–59.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2307/590062

Humphreys Laud (1975) Tearoom trade: impersonal sex in public places. New Jersey: Aldine Transaction.
Google Scholar

Iphofen Ron, ed., (2020) Handbook of research ethics and scientific integrity. Cham: Springer DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-319-76040-7
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-030-16759-2

Janiszewski Ludwik (1970) O obserwacji uczestniczącej na statku morskim. „Studia Socjologiczne”, nr 1, s. 303–318.
Google Scholar

Kaźmierska Kaja (2018) Doing biographical research-ethical concerns in changing social contexts. „Polish Sociological Review”, vol. 3, no. 302, s. 393–411.
Google Scholar

Kleszcz Irena (2004) Wykorzystanie ukrytej obserwacji uczestniczącej w badaniu stylu życia szarej strefy. „Kultura i Społeczeństwo”, nr 2, s. 189–202.
Google Scholar

Kluczewska Karolina, Lottholz Philipp (2021) Recognizing the never quite absent: de facto usage, ethical issues, and applications of covert research in difficult research contexts. „Qualitative Research” DOI: https://doi.org/10.1177/14687941211033084
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/14687941211033084

Konecki Krzysztof T. (2000) Studia z metodologii badań jakościowych: teoria ugruntowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Google Scholar

Kozinets Robert V. (2012) Netnografia. Badania etnograficzne online. Przełożyła Maja Brzozowska-Brywczyńska. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Google Scholar

Kunnath George J. (2013) Anthropology’s ethical dilemmas: reflections from the Maoist fields of India. „Current Anthropology”, vol. 54, no. 6, s. 740–751.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1086/673860

Kvale Steinar (2004) InterViews. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego. Przełożył Stanisław Zabielski. Białystok: Trans Humana.
Google Scholar

Lauder Matthew A. (2003) Covert participant observation of a deviant community: justifying the use of deception. „Journal of Contemporary Religion”, vol. 18, no. 2, s. 185–196.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1080/1353790032000067518

Li Jun (2008) Ethical challenges in participant observation: a reflection on ethnographic fieldwork. „The Qualitative Report”, vol. 13, no. 1, s. 100–115 DOI: https://doi.org/10.46743/2160-3715/2008.1608
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.46743/2160-3715/2008.1608

Lofland John i in. (2009) Analiza układów społecznych. Przewodnik metodologiczny po badaniach jakościowych. Przełożyły Anna Kordasiewicz, Sylwia Urbańska, Monika Żychlińska. Warszawa: Scholar.
Google Scholar

Lugosi Peter (2006) Between overt and covert research: concealment and disclosure in an ethnographic study of commercial hospitality. „Qualitative Inquiry”, vol. 12, no. 3, s. 541–561 DOI: https://doi.org/10.1177/1077800405282801
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/1077800405282801

Marx Gary T. (2003) Uwagi na temat odkrywania, gromadzenia i oceny ukrytych i brudnych danych. Przełożył Daniel Wicenty. „ASK. Społeczeństwo, Badania, Metody”, nr 12, s. 7–50.
Google Scholar

Marzano Marco (2007) Informed consent, deception, and research freedom in qualitative research. „Qualitative Inquiry”, vol. 13, no. 3, s. 417–436 DOI: https://doi.org/10.1177/1077800406297665
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/1077800406297665

Marzano Marco (2018) The ethics of covert ethnographic research [w:] Catriona I. Macleod i in., eds., The Palgrave handbook of ethics in critical research. Cham: Palgrave Macmillan, s. 399–413.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-319-74721-7_26

Miszewski Kamil (2005) Socjolog w kryminale: więzienie jako nieprzyjazny teren badań. „Studia Socjologiczne”, nr 3, s. 65–92.
Google Scholar

Miszewski Kamil (2007) Kiedy badacz jest tajnym agentem. O postrzeganiu niejawnej obserwacji uczestniczącej jako etycznie problematycznej, metodach badań ilościowych, zakulisowych wymiarach życia społecznego i ich związku ze wszystkim tym, o czym przed chwilą. „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. 3, nr 2, s. 33–62 http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/volume4_pl.php [dostęp 4.02.2022].
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1733-8069.3.2.03

Moczydłowski Paweł (1989) O sposobach wglądu w sekrety stosunków międzyludzkich. Przypadek instytucji totalnych [w:] Antoni Sułek, Krzysztof Nowak, Anna Wyka, red., Poza granicami socjologii ankietowej. Warszawa: Instytut Socjologii UWPTS, s. 31–59.
Google Scholar

Patton Michael Q. (1990) Qualitative evaluation and research methods. Newbury Park: Sage.
Google Scholar

Pearson Geoff (2009) The researcher as hooligan: where ‘participant’ observation means breaking the law. „International Journal of Social Research Methodology”, vol. 12, no. 3, s. 243–255 DOI: https://doi.org/10.1080/13645570701804250
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1080/13645570701804250

Polskie Towarzystwo Socjologiczne (2012) Kodeks etyki socjologa http://pts.org.pl/wp-content/uploads/2016/04/kodeks.pdf [dostęp 4.02.2022].
Google Scholar

Rancew-Sikora Dorota (2013) Między faktem, wyobraźnią i refleksją. Parę uwag o wzajemnych relacjach socjologii i antropologii. „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. 9, nr 3, s. 90–107.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1733-8069.9.3.05

Roulet Thomas J. i in. (2017) Reconsidering the value of covert research: the role of ambiguous consent in participant observation. „Organizational Research Methods”, vol. 20, no. 3, s. 487–517.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/1094428117698745

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych). Dz. Urz. UE L Nr 119, s. 1, ze sprostowaniem.
Google Scholar

Russell Lisa, Barley Ruth (2020) Ethnography, ethics and ownership of data. „Ethnography”, vol. 21, no. 1, s. 5–25 DOI: https://doi.org/10.1177/1466138119859386
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/1466138119859386

Scheper-Hughes Nancy (2001) Saints, scholars and schizophrenics: Mental illness in rural Ireland. Twentieth Anniversary Edition, Updated and Expanded. Berkeley: University of California Press.
Google Scholar

Scheper-Hughes Nancy (2004) Parts unknown: undercover ethnography of the organs-trafficking underworld. „Ethnography”, vol. 5, no. 1, s. 29–73 DOI: https://doi.org/10.1177/1466138104041588
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/1466138104041588

Schrag Brian (2009) Piercing the veil: ethical issues in ethnographic research. „Science and Engineering Ethics”, vol. 15, no. 2, s. 135–160.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/s11948-008-9105-2

Siuda Piotr (2010) Prowadzenie badań w Internecie – podstawowe problem etyczne. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, nr 4, s. 187–202.
Google Scholar

Spicker Paul (2011) Ethical covert research. „Sociology”, vol. 45, no. 1, s. 118–133 DOI: https://doi.org/10.1177/0038038510387195
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/0038038510387195

Surmiak Adrianna (2010) W sieci kłamstw i zamęcie ról społecznych: dylematy etyczne związane z prowadzeniem badań w środowisku prostytutek ulicznych [w:] Katarzyna Kaniowska, Noemi Modnicka, red., Etyczne problemy badań antropologicznych. Wrocław, Łódź: PTL, s. 165–183.
Google Scholar

Surmiak Adrianna (2015) Antropologia kłamstwa. O sposobach interpretacji kłamstwa na przykładzie społeczności katolickiego Ośrodka Interwencji Kryzysowej. Kraków: Nomos.
Google Scholar

Surmiak Adrianna (2019) Komisje etyczne dla badań społecznych w Polsce. Perspektywa socjologów i antropologów społeczno-kulturowych. „Studia Socjologiczne”, t. 4, nr 235, s. 157–182.
Google Scholar

Szarfenberg Ryszard (2013) Ubóstwo, marginalność i wykluczenie społeczne [w:] Grażyna Firlit-Fesnak, Małgorzata Szylko-Skoczny, red., Polityka społeczna. Podręcznik akademicki. Warszawa: PWN, s. 317–332.
Google Scholar

Szutta Natasza (2012) Dwie strategie dyskusji z sytuacjonistyczną krytyką współczesnej etyki cnót. „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria”, nr 2, s. 101–121.
Google Scholar

Ślęzak Izabela (2016) Praca kobiet świadczących usługi seksualne w agencjach towarzyskich. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Google Scholar

Virtová Tereza, Stöckelová Tereza, Krásná Helena (2018) O n the track of c/overt research: lessons from taking ethnographic ethics to the extreme. „Qualitative Inquiry”, vol. 24, no. 7, s. 453–463 DOI: https://doi.org/10.1177/1077800417732090
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/1077800417732090

Warwick Donald P. (1973) Tearoom trade: means & ends in social research. „The Hastings Center Studies”, vol. 1, no. 1, s. 27–38 DOI: https://doi.org/10.2307/3527471
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2307/3527471

Wiles Rose (2012) What are qualitative research ethics? London: Bloomsbury Academic DOI: http://dx.doi.org/10.5040/9781849666558.ch-001
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.5040/9781849666558

Woroniecka Grażyna, Łukasiuk Magdalena (2013) Znikające różnice. Relacje między socjologią i antropologią kulturową w świetle teorii systemów Niklasa Luhmanna. „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. 9, nr 3, s. 6–21 www.przegladsocjologiijakosciowej.org [dostęp 4.02.2022].
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1733-8069.9.3.01

Yanow Dvora, Schwartz-Shea Peregrine (2018) Framing “deception” and “covertness” in research: do Milgram, Humphreys, and Zimbardo justify regulating social science research ethics? „Forum Qualitative Sozialforschung/Forum: Qualitative Social Research”, vol. 19, no. 3 DOI: https://doi.org/10.17169/fqs-19.3.3102 https://www.qualitative-research.net/index.php/fqs/article/view/3102/4274 [dostęp 4.02.2022].
Google Scholar