Zaklinanie słowem: folklorystyczne i mitologiczne korzenie sugestii i jego dalsze modyfikacje w retoryce i poetyce

Abstrakt

„Słowo może leczyć, słowo może zabić” – maksyma ta wyraża podziw dla możliwości słowa, które potrafi oddziaływać nie tylko na myślenie, ale i na sferę podświadomości. W szczególności w epoce archaicznej wierzono, że zaklęcia, inkantacje i klątwy (uroki) mogą związać lub zniszczyć siły zła. W folklorze wielu ludów i literaturze najstarszych cywilizacji znajdujemy żywe przykłady tego rodzaju twórczości opartej na sugestii. Możliwe, że w tej lirycznej formie narodziło się słowo artystyczne jako takie. Jednak podobne momenty można znaleźć zarówno w starożytnej epopei, jak i w najnowocześniejszych dziełach literatury i sztuki, a także w utylitarnym słowie retorycznym – plotkach, reklamie, polityce itp., które często odwołują się nie tylko do głosu rozumu, ale także do sfery emocji, podpowiedzi, manipulacji. Wszystko to łączy wspólny stosunek do sugestii, który leży w głębokich podstawach ludzkiej komunikacji. Termin ten wywodzi się z kultury indyjskiej, gdzie praktyki duchowe kojarzone są z koncepcją „snu Brahmy”: Bóg–Stwórca świata śpi i widzi nas i nasz świat we śnie; stąd sanskryckie określenie व्यञ्जन (vyanjana) – siła sugestii. Sugestia jest odbierana przez mózg bezkrytycznie, a logika często tylko wzmacnia impuls emocjonalny. Różne rodzaje sugestii obejmują mechanizmy psychologiczne, które nie zostały jeszcze w pełni zbadane. Ale sugestia jest jednym z podstawowych czynników kultury. Ogólnie rzecz biorąc, myślenie prymitywne było przedlogiczne, wyobrażeniowe i emocjonalne; zdolność logicznego myślenia ukształtowała się w obszarze lewej półkuli mózgu w procesie ewolucji. Ale mechanizmy psychologiczne, które zamieniają chmurę w smoka, Baranka – w dręczyciela Wilka lub Ukrainę – w złośliwego agresora przeciwko Rosji, nadal żyją w umysłach naszych współczesnych, przybierając, jak mitologiczny Proteusz, wygląd tekstu folklorystycznego, literacko-artystycznego, sakralnego, prawnego lub publicystycznego. Charakterystyczne jest, że współczesna psychologia posługuje się metodą afirmacji, która wyraźnie przypomina techniki magii werbalnej; szerzy się programowanie neurolingwistyczne – kodowanie psychiki itp. Wszystko to jednak wymaga pewnego rodzaju integracji w kontrapunkcie religijno-filozoficznych, etyczno-moralnych, społeczno-etycznych i artystyczno-estetycznych poszukiwań człowieczeństwa, które można przeprowadzić z punktu widzenia kulturologa. Magia inkantacji werbalnej nie jest zlokalizowana w obszarze starożytnego folkloru, lecz na przestrzeni tysiącleci ulegała modyfikacjom w różnych sferach kultury. Jeśli jednak z należytą kompletnością przestudiujemy archaiczną magię werbalną, doświadczenie starożytnej retoryki i perswazji lub techniki tworzenia obrazu artystycznego w poezji, wówczas okaże się, że zastosowanie technik sugestii we współczesnej kulturze masowej jest omówione bardzo nierównomiernie: taki obszar jak reklama został dokładnie zbadany, ale przecież sugestii w sferze polityki jest znacznie mniej.

W tej eksploracji magia zaklęć pojawia się po raz pierwszy jako przedmiot systematycznej analizy genealogicznej, mającej na celu ukazanie ewolucji i transformacji gatunku zaklęć na przestrzeni czasu. Szczególną uwagę zwraca się na radykalne zmiany w europejskim paradygmacie światopoglądowym. Tym samym przyjęcie chrześcijaństwa doprowadziło do zmiany poglądu na twórczą moc słowa, rozumianą już nie jako moc maga, ale jako Boskie Objawienie, siłę tworzącą świat duchowy i materialny. Powstanie Kościoła na podstawie przebóstwienia człowieka pobudziło przepowiadanie, którego celem było przekonanie grzesznego człowieka do odzyskania zepsutego grzechem obrazu Boga; kazanie – jeden z centralnych gatunków średniowiecza – dziedziczy głęboką postawę wobec zmieniającej się rzeczywistości i ludzkiej świadomości; warunkiem tego jest μετάνοια – „zmiana zdania”, przyłączenie się do planu Bożego. Jednak antropocentryzm renesansu i odrodzenie zainteresowania pogańskim okultyzmem w miarę erozji ideału chrześcijańskiego coraz bardziej przybierały charakter narzędzia „przekształcenia świata ziemskiego” i były coraz częściej wykorzystywane na polu propagandy politycznej. Te zaklęte improwizacje nadal w sposób ukryty funkcjonują w naszej dzisiejszej kulturze politycznej. Charakterystyczne jest, że w religiach świeckich, takich jak komunizm czy faszyzm, istnieje konspiracyjne zainteresowanie magią („Ahnenerbe”; zbiory specjalne w bibliotekach Związku Radzieckiego). W świadomości współczesnego człowieka pozorna wiara w potęgę logiki i wiara w naukę dziwnie współistnieją z podświadomym podejściem do emocjonalnej rywalizacji, zombifikacją rozmówcy, słownymi sparingami w duchu „czarnej retoryki”, z propagandą i reklamą o niespotykanej intensywności i skali itp. I wydaje się, że liczba naiwnych wcale nie maleje, wręcz przeciwnie.

Dlatego też magiczne pragnienie odbudowy świata siłą słów ulega faktycznie przekształceniom na przestrzeni wieków w różnych systemach kulturowych zarówno o charakterze poetyckim, jak i retorycznym, dając początek nowym modyfikacjom gatunkowym i nieustannie przekraczając pozornie ustalone granice poezji i elokwencji. Ale jednocześnie erozja tych aspiracji przybiera na sile. Sugestia ta nabiera wydźwięku w perspektywie paradygmatu tytanicznej „restrukturyzacji świata”, jaką wysunęła świadomość europejska w epoce nowożytnej, a która często przeradza się w elementarne kłamstwa i manipulację, której determinacją jest niszczenie podstaw moralnych oraz neopogański światopogląd epoki, globalizacja i migracje na niespotykaną dotąd skalę, konkurencja, niszczenie i mieszanie się różnych tradycji religijnych i kulturowych.

Mam nadzieję, że dalsze badania pozwolą na głębsze zrozumienie problemu.