Drugie przejście demograficzne w dużych miastach w Polsce i jego implikacje

Autor

DOI:

https://doi.org/10.18778/1733-3180.33.01

Słowa kluczowe:

drugie przejście demograficzne, formy życia małżeńsko-rodzinnego, zjawiska matrymonialne, zjawiska prokreacyjne, duże miasta

Abstrakt

Przeobrażenia współczesnych społeczeństw, w tym szeroko rozumiana modernizacja, wywierają wpływ na socjologiczno-psychologiczny i demograficzny obraz rodziny. W koncepcjach wyjaśniających przemiany zjawisk matrymonialnych i prokreacyjnych akcentuje się indywidualność osób, ich emocje, uczucia, specyficzne potrzeby, a nie tylko pojmowanie rodzin w kategoriach instytucji i interesu. Teorią opisującą współczesne przemiany w obszarach małżeńskości i rozrodczości jest koncepcja drugiego przejścia demograficznego, sformułowana przez Dirka van de Kaa i Rona Lesthaeghe na przełomie lat 70. i 80. ubiegłego wieku. W wyjaśnianiu znaczenia czynników sprzyjających odraczaniu małżeńskości i rozrodczości odniesiono się także do ekonomicznych i socjologicznych koncepcji związku partnerskiego i małżeńskiego oraz wzrostu preferencji do ograniczania liczby potomstwa.

W artykule zaprezentowano przemiany form życia małżeńsko-rodzinnego w miastach przy wykorzystaniu dostępnych danych statystycznych z lat 1990–2019. Celem opracowania była identyfikacja i ocena zmian w obszarze zachowań matrymonialnych i prokreacyjnych w miastach w Polsce, w tym szczególnie w dużych ośrodkach miejskich. Z przeprowadzonej analizy danych statystycznych wynika, że przemiany zjawisk matrymonialno-prokreacyjnych są zróżnicowane w czasie i przestrzeni. Otrzymane wyniki analizy zjawisk matrymonialnych i prokreacyjnych w dużych miastach potwierdziły wnioski z innych badań, ale też dostarczyły nowych spostrzeżeń w zakresie zmian w zachowaniach demograficznych. Występujące na początku okresu transformacji wyraźne dysproporcje w dynamice przemian demograficznych w miastach różnej wielkości ulegają osłabieniu. W wielu obszarach zmian matrymonialno-prokreacyjnych tempo przeobrażeń jest obecnie większe w miastach średniej wielkości. Potwierdzono również utrwalony od lat podział kraju na wschód, południowy wschód oraz zachód i północ, które są odmienne pod względem zachowań demograficznych. Niemniej jednak to mieszkańcy dużych aglomeracji miejskich najszybciej przyswajają nowe wzorce zachowań, stąd zróżnicowanie przestrzenne form życia małżeńsko-rodzinnego nie w pełni pokrywa się z ww. układem przestrzennym.

Bezpośrednią implikacją współczesnych przemian ludnościowych związanych z drugim przejściem demograficznym są procesy depopulacyjne i przeobrażenia struktury demograficznej, szczególnie w zakresie niekorzystnych trendów starzenia się społeczeństwa oraz niskiego wskaźnika urodzeń. Pogłębianie się ubytku demograficznego w większości ośrodków miejskich oraz starzenie się społeczeństwa wymusza prowadzenie polityki miejskiej zorientowanej na trudności związane z tą sytuacją. Wyzwania demograficzne mają wymiar strukturalny i ogólnokrajowy, stąd przede wszystkim winny być przedmiotem zainteresowania polityki demograficznej i społecznej państwa. Nie oznacza to jednak, że nie powinny być one również brane pod uwagę w przypadku polityki miejskiej – rozumianej jako terytorialny wymiar zarówno polityk państwa wobec zagadnienia rozwoju miast, jak i polityk rozwojowych prowadzonych przez poszczególne miasta.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Bibliografia

Becker G., 1973, A Theory of Marriage, „Journal of Political Economy”, 81(4): 813–846.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1086/260084

Becker G., 1974, A Theory of Social Interactions, „Journal of Political Economy”, 82(6): 1063–1093.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1086/260265

Becker G., 1991, A Treatise on the Family. Enlarged Edition, Harvard University Press, Cambridge.
Google Scholar

Brzozowska Z., 2011, Przestrzenne zróżnicowanie urodzeń pozamałżeńskich w Polsce w latach 2002–2010, „Studia Demograficzne”, 2(160): 59–83.
Google Scholar

Centrum Badań i Analiz Rynku, 2021, Zbadanie i określenie warunków do poprawy kondycji demograficznej Polski wraz z rekomendacjami zmian w obszarze godzenia życia zawodowego i prywatnego z wykorzystaniem środków z EFS w perspektywie finansowej 2021–2027, Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej.
Google Scholar

Duszczyk M., Fihel A., Kiełkowska M., Kordasiewicz A., Radziwinowiczówna A., 2014, Analiza kontekstualna i przyczynowa zmian rodziny i dzietności, „Studia i Materiały”, nr 2, Ośrodek Badań nad Migracjami, Warszawa.
Google Scholar

Easterlin E.A., 1976, An Economic Framework for Fertility Analysis, „Studies and Family Planning”, 6(2): 54–63.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2307/1964934

Fihel A., Kiełkowska M., Radziwinowiczówna A., Rosińska A., 2017, Determinanty spadku płodności w Polsce – próba syntezy, „Studia Demograficzne”, 2(172): 35–69.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.33119/SD.2017.2.1

Frątczak E., 2017, Rodzina: refleksja nad zmianą i jej kontekstem teoretycznym, [w:] M. Bednarski, Z. Czepulis-Rutkowska, D. Głogosz (red.), O racjonalną politykę rodzinną. Rodzina formacją niezastąpioną? Księga jubileuszowa profesor Bożeny Balcerzak-Paradowskiej, Centrum Partnerstwa Społecznego „Dialog” im. Andrzeja Bączkowskiego–Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa: 28–44.
Google Scholar

Goldstein J.R., Sobotka T., Jasilioniene A., 2009, The End of “Lowest-Low” Fertility?, „Population and Development Review”, 35: 663–699.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1111/j.1728-4457.2009.00304.x

Israel J.I., 2001, Radical Enlightenment: Philosophy and the Making of Modernity 1650–1750, University Press, Oxford.
Google Scholar

Janiszewska A., 2013a, Zachowania matrymonialne i prokreacyjne – ujęcie geograficzne, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/7525-964-3

Janiszewska A., 2013b, The Second Demographic Transition in Europe and its implications, [w:] J. Dzieciuchowicz, A. Janiszewska (red.), Przemiany w sferze zachowań demograficznych w okresie przekształceń społeczno-gospodarczych, „Space–Society–Economy”, 12: 21–41, Department of Spatial Economy and Spatial Planning, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1733-3180.12.02

Janiszewska A., 2019a, Problemy demograficzne dużych miast w Polsce – rozwój czy regres?, [w:] B. Cieślińska (red.), Oblicza dużego miasta. Instytucje, organizacje, procesy, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.
Google Scholar

Janiszewska A., 2019b, Starzenie się ludności w polskich miastach, „Space–Society–Economy”, 29: 45–69.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1733-3180.29.03

van de Kaa D.J, 1994, The second demographic transition revisited: Theories and expectations, [w:] G. Beets, H. van den Brekel, R. Cliquet (red.), Population and family in the Low Countries 1993: Late fertility and other current issues, NIDI/CBGS Publication, 30: 81–126, Swets & Zeitlinger, Lisse.
Google Scholar

van de Kaa D.J., 1997, Options and sequences: Europe’s demographic patterns, „Journal of the Australian Population Association”, 14(1): 1–29.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/BF03029484

van de Kaa D.J., 1999, Europe and its population: the long view, [w:] D.J. van de Kaa, H. Leridon, G. Gesano, M. Okólski, European Populations: Unity in Diversity, Kluwer Academic Publishers, Boston–Dordrecht–New York: 1–49.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/978-94-010-9022-3_1

van de Kaa D. J., 2001a, Demographic Transition, Second, „International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences”, 5: 3486–3488.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/B0-08-043076-7/02134-3

van de Kaa D. J., 2001b, Postmodern fertility preferences: from changing value orientation to new behavior, [w:] R.A. Bulatao, J.B. Casterline (red.), Global Fertility Transition, Supplement to PDR, 27: 290–331, Population Council, New York.
Google Scholar

van de Kaa D.J., 2008, Demographic Transitions, „NIDI Working Paper”, 1. The Hague, NIDI: 1–62.
Google Scholar

van de Kaa D.J., Herrenalb B., 2001, Second Demographic Transition: concepts, dimensions, new evidence, https://www.demogr.mpg.de/papers/workshops/010623_paper04.pdf (data dostępu: 16.05.2022).
Google Scholar

Kotowska I. (red.), 1999, Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa.
Google Scholar

Kotowska I., 2019, Uwagi o urodzeniach i niskiej dzietności w Polsce oraz polityce rodzinnej wspierającej prokreację, „Studia Demograficzne”, 2(176): 11–29.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.33119/SD.2019.2.1

Krzysztofik R. (red.), 2019, Przemiany demograficzne miast Polski. Wymiar krajowy, regionalny i lokalny, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków.
Google Scholar

Kwak A., 1995a, Konkubinat – kohabitacja w świadomości społecznej, „Problemy Rodziny”, 35(5): 11–13.
Google Scholar

Kwak A., 1995b, Niezamężna kohabitacja jako zjawisko społeczne, „Studia Socjologiczne”, 3–4: 141–156.
Google Scholar

Lesthaeghe R., 1994, The second demographic transition in Western countries: An interpretation, [w:] K.O. Mason, A.-M. Jensen (red.), Gender and family change in industrialized countries, Clarendon Press, Oxford: 17–62.
Google Scholar

Lesthaeghe R., 2010, The Unfolding Story of the Second Demographic Transition, „Population and Development Review”, 36(2): 211–251.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1111/j.1728-4457.2010.00328.x

Lesthaeghe R., Surkyn J., 2002, New forms of household formation in Central and Eastern Europe: are they related to the newly emerging value orientations?, „Economic Survey of Europe”, 1: 197–216.
Google Scholar

Matlin N., 1996, The Psychology of Women, Harcourt Brace College Publishers, New York.
Google Scholar

Matysiak A., 2009, Is Poland really ‘immune’ to the spread of cohabitation?, „Demographic Research”, 21(8): 215–234.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.4054/DemRes.2009.21.8

Okólski M., 2005, Demografia. Podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Scholar, Warszawa.
Google Scholar

Okólski M., 2006, Płodność i rodzina w okresie transformacji, [w:] J. Wasilewski (red.), Współczesne społeczeństwo polskie. Dynamika zmian, Scholar, Warszawa: 103–144.
Google Scholar

Okólski M., Fihel A., 2012, Demografia. Współczesne zjawiska i teorie, Scholar, Warszawa.
Google Scholar

Prognoza ludności na lata 2014–2050, 2014, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/prognoza-ludnosci/prognoza-ludnosci-na-lata-2014-2050-opracowana-2014-r-,1,5.html (data dostępu: 16.05.2022).
Google Scholar

Radzikowska B., 1995, Płodność w Polsce w kontekście teorii przejścia demograficznego. Modelowanie i prognozowanie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław.
Google Scholar

Rosset E., 1975, Demografia Polski, t. 2, Reprodukcja ludności, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Google Scholar

Slany K., 2000, Przemiany demograficzne w Polsce końca XX wieku, „Problemy Rodziny”, 4: 7–12.
Google Scholar

Sobotka T., 2011, Fertility in Central and Eastern Europe after 1989: Collapse and gradual recovery, „Historical Social Research”, 36(2): 246–296.
Google Scholar

Szlendak T., 2012, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Google Scholar

Szukalski P., 2001, Płodność i urodzenia pozamałżeńskie w Polsce, „Prace Instytutu Ekonometrii i Statystyki UL”, seria A, 132(35): 109–129, http://repozytorium.uni.lodz.pl:8080/xmlui/handle/11089/4100 (data dostępu: 16.05.2022).
Google Scholar

Szukalski P, 2008, Status społeczny matek dzieci pozamałżeńskich w Polsce przełomu XX i XXI wieku, „Roczniki Socjologii Rodziny”, 2008/2009, XIX: 11–32.
Google Scholar

Szukalski P., 2019, Zmiany zachowań rozrodczych w XXI wieku – czy program Rodzina 500+ ma na nie wpływ?, [w:] E. Osewska, J. Stala (red.), Rodzina w społeczeństwie – relacje i wyzwania, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II, Kraków: 53–74.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.15633/9788374388269.06

Śleszyński P., Wiśniewski R., Szejgiec-Kolenda B., 2018, Demographic Processes in Poland in the Years 1946–2016 and Their Consequences for Local Development: Current State and Research Perspectives, „Geographica Polonica”, 91(3): 317–334.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.7163/GPol.0123

The impact of demographic change on European regions. Synthesis report, 2011, Council of the European Union, Budapest, https://www.mmr.cz/getmedia/ebfd19f5–617f-4615-b6a2-afedf14e1fda/Impact_of_demographic_trends (data dostępu: 16.05.2022).
Google Scholar

Pobrania

Opublikowane

2022-06-10

Jak cytować

Janiszewska, A. (2022). Drugie przejście demograficzne w dużych miastach w Polsce i jego implikacje. Space – Society – Economy, (33), 7–40. https://doi.org/10.18778/1733-3180.33.01

Numer

Dział

Articles