Nauka o mleku zawarta w twórczości Dioskuridesa. Studium źródłowe

Maciej Kokoszko; Krzysztof Jagusiak; Jolanta Dybała

doi:10.18778/1644-857X.16.01.01

Autor

Maciej Kokoszko Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Bizancjum
Krzysztof Jagusiak Uniwersytet Łódzki, Ceraneum, Centrum Badań nad Historią i Kulturą Basenu Morza Śródziemnego i Europy Południowo-Wschodniej im. prof. Waldemara Cerana
Jolanta Dybała Biblioteka Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Filia w Piotrkowie Trybunalskim

DOI:

https://doi.org/10.18778/1644-857X.16.01.01

Słowa kluczowe:

Dioskurides, mleko, medycyna antyczna, medycyna bizantyńska, antyczna technologia spożywcza

Abstrakt

Poniższy tekst dotyczy przede wszystkim zastosowania mleka i uzyskiwanych z niego produktów, tj. serwatki, sera i masła, w medycynie okresu wczesnego Cesarstwa Rzymskiego ukazanej przez pryzmat dwóch greckich dzieł (obu prawdopodobnie) autorstwa Dioskuridesa znanych pod łacińskimi tytułami De materia medica i Euporista vel de simplicibus medicinis. Ważną jego część stanowią jednak również analizy tych fragmentów obu wymienionych traktatów, które mają charakter pozamedyczny i dotyczą kwestii związanych z technologią spożywczą, kwantyfikacją rodzajów mleka czy metodami hodowli zwierząt mlecznych. Obok zatem informacji dotyczących terapeutycznych właściwości opisywanych produktów i szeregu przykładów ich praktycznych zastosowań w lecznictwie uprawianym przez Dioskuridesa, czy szerzej: medyków w początkach naszej ery, omawiamy m.in. znajdujące się u tego autora zalecenia dotyczące technologii gotowania mleka, uwagi dotyczące wpływu paszy na jakość udojonego płynu czy metody produkcji stosowane w ówczesnym serowarstwie. Zaczerpnięte z Dioskuridesowej spuścizny dane (zamieszczone przezeń niejako na marginesie jego głównego wywodu dotyczącego sztuki medycznej) uzupełnione wiadomościami pochodzącymi z traktatów innych autorów tej epoki, jak Celsus, Pliniusz Starszy i Galen, dają także asumpt do snucia opartych na takim materiale źródłowym i podpartych ustaleniami współczesnej nauki rozważań na temat popularności poszczególnych produktów mlecznych w społeczeństwie grecko-rzymskim okresu wczesnego Cesarstwa czy przyczyn stojących za kształtowaniem się śródziemnomorskiej tradycji kulinarnej (jak np. różnice w konsumpcji nabiału między Grekami i Rzymianami a tzw. barbarzyńcami i ich powody).
Na podstawie przeprowadzonych badań wnioskować można, że wszyscy znani autorzy z I w. n.e. i późniejszych stuleci (w tym Dioskurides), zajmujący się omówioną w artykule tematyką, byli reprezentantami tej samej, już wówczas ukształtowanej, tradycji, której twórców nie znamy. Stąd duża zbieżność poglądów postaci takich jak Celsus czy Galen, a później Orybazjusz i kolejni bizantyńscy lekarze na temat właściwości nabiału i jego możliwych zastosowań terapeutycznych. Uogólniając, zarówno mleko, jak i wytwarzane z niego produkty były w medycynie stosowane zarówno zewnętrznie, jak i wewnętrznie w różnych formach (jako lekarstwa proste i złożone) i przy różnych dolegliwościach, takich jak dyzenteria, dna moczanowa, choroby o charakterze stomatologicznym, oftalmologicznym, otorynolaryngologicznym, urologicznym i innym.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Bibliografia

Aetii Amideni libri medicinales I–VIII, eds A. Olivieri, Lipsiae–Berolini 1935–1950.
Google Scholar

Athenaei Naucratitae dipnosophistarum libri XV, rec. G. Kaibel, vol. I–III, Lipsiae–Berolini 1887–1890.
Google Scholar

A. Cornelii Celsi quae supersunt, ed. F. Marx, Lipsiae–Berolini 1915.
Google Scholar

Dioscuridis Peri haplon farmakon, [w:] Pedanii Dioscuridis Anazarbei De materia medica libri quinque, ed. M. Wellmann, vol. III, Berolini 1914.
Google Scholar

Galeni de alimentorum facultatibus libri III, [w:] Claudii Galeni opera omnia, ed. C.G. Kühn, vol. VI, Lipsiae 1823.
Google Scholar

Galeni de simplicium medicamentorum temperamentis ac facultatibus libri XI, [w:] Claudii Galeni opera omnia, ed. C.G. Kühn, vol. XI–XII, Lipsiae 1826–1827.
Google Scholar

Hippocratis de diaeta, eds R. Joly, S. Byl, Berlin 1984.
Google Scholar

Oribasii collectionum medicarum reliquiae, eds I. Raeder, vol. I–IV, Lipsiae–Berolini 1928–1933.
Google Scholar

Oribasii Synopsis ad Eustathium filium, [w:] Oribasii synopsis ad Eustathium filium et libri ad Eunapium, eds I. Raeder, vol. VI, 3, Leipzig 1964.
Google Scholar

Paulus Aegineta, ed. I.L. Heiberg, vol. I–II, Lipsiae–Berolini 1921–1924.
Google Scholar

Pedanii Dioscuridis Anazarbei De materia medica libri V, ed. M. Wellmann, vol. I–III, Berolini 1906–1914.
Google Scholar

Pliny, Natural history with an English translation in ten volumes, transl. H. Rackham, W.H.S. Jones, D.E. Eicholz, vol. I–X, Cambridge, Mass., 1938–1963.
Google Scholar

Rufus d’Ephese, De renum et vesicae morbis, [w:] Oeuvres de Rufus d’Ephese, eds C. Daremberg, C.E. Ruelle, Paris 1879.
Google Scholar

Rufus d’Ephese, De satyriasmo et gonorrhoea, [w:] Oeuvres de Rufus d’Ephese, eds C. Daremberg, C.E. Ruelle, Paris 1879.
Google Scholar

Ault B.A., Kitchens, [w:] A companion to food in the ancient world, eds J. Wilkins, R. Nadeau, Chichester 2015, s. 206–211.
Google Scholar

Birch S., History of ancient pottery, vol. II, London 1858.
Google Scholar

Braund D., Food among Greeks of the Black Sea: the challenging diet of Olbia, [w:] A companion to food in the ancient world, eds J. Wilkins, R. Nadeau, Chichester 2015, s. 296–308.
Google Scholar

Chandezon C., Animals, meat, and alimentary by-products, [w:] A companion to food in the ancient world, eds J. Wilkins, R. Nadeau, Chichester 2015, s. 135–146.
Google Scholar

Chronē M., Ē panida stēn diatrofē kai stēn iatrikē sto Byzantio, Athenai 2012.
Google Scholar

Dalby A., Food in the ancient world from A to Z, London–New York 2003.
Google Scholar

Darmstaedter E., Ptisana: ein Beitrag zur Kenntnis der antiken Diaetetik, „Archeion” 1933, Bd. XV, s. 181–201.
Google Scholar

Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II‑VII w.), cz. 2 (Pokarm dla ciała i ducha), red. M. Kokoszko, Łódź, 2014.
Google Scholar

Feng Q.L., Wu J., Chen G.Q., Cui F.Z., Kim T.N., Kim J.O., A mechanistic study of the antibacterial effect of silver ions on Escherichia coli and Staphylococcus aureus, „Journal of Biomedical Materials Research” 2000, vol. LII, No. 4, s. 662–668.
Google Scholar

Gabriel R.A., Man and wound in the ancient world. A history of military medicine from Sumer to the fall of Constantinople, Washington 2012.
Google Scholar

Grant M., Roman Cookery. Ancient recipes for modern kitchens, London 2002.
Google Scholar

Hitch S., Anthropology and food studies, [w:] A companion to food in the ancien world, eds J. Wilkins, R. Nadeau, Chichester 2015, s. 116–122.
Google Scholar

Howe T., Domestication and breeding of livestock. Horses, mules, asses, cattle, sheep, goats, and swine, [w:] The Oxford handbook of animals in classical thought and life, ed. G.L. Campbell, Oxford 2014, s. 99–108.
Google Scholar

Howe T., Value economics. Animals, wealth, and the market, [w:] The Oxford handbook of animals in classical thought and life, ed. G.L. Campbell, Oxford 2014, s. 136–155.
Google Scholar

Jagusiak K., Ptisane (πτισάνη) i chylos ptisanes (χυλός πτισάνης) w medycynie grecko-rzymskiego antyku i wczesnego Bizancjum, [w:] Historia panaceum. Między marzeniem a oszustwem, red. W. Korpalska, W. Ślusarczyk, Bydgoszcz 2016, s. 79–90.
Google Scholar

Kitchell K.F., Animals in the ancient world from A to Z, London–New York 2014.
Google Scholar

Klasen H.J., Historical review of the use of silver in the treatment of burns. I. Early uses, „Burns” 2016, vol. XXVI, No. 2, s. 117–130.
Google Scholar

Kokoszko M., Ryby i ich znaczenie w życiu codziennym ludzi późnego antyku i Bizancjum (IV–VII w.), Łódź 2005.
Google Scholar

Kokoszko M., Smaki Konstantynopola, [w:] Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, red. M.J. Leszka, T. Wolińska, Warszawa 2011, s. 471–575.
Google Scholar

Kokoszko M., The Common Oat as Food and Medicament in Greek Medical Treatises of Antiquity and Byzantium, II–VII c. AD, [w:] Tasting Cultures: Thoughts for Food, ed. M.J. Pires, Oxford 2015, s. 99–113.
Google Scholar

Kokoszko M., Rzodkiew (Raphanus L.) w wybranych źródłach antyku i Bizancjum, [w:] Lek roślinny 4. Produkty pochodzenia roślinnego w lecznictwie, dietetyce, kosmetyce, ekonomice i kulturze popularnej, red. B. Płonka-Syroka, A. Syroka, Wrocław 2015, s. 15–33.
Google Scholar

Kokoszko M., Tłuszcze zwierzęce (στέατα) w De materia medica Dioskuridesa, [w:] Leki i choroby odzwierzęce, t. I, red. L. Wdowiak, B. Płonka-Syroka, A. Syroka, Wrocław 2016, s. 19–31.
Google Scholar

Kokoszko M., Dybała J., Medyczna nauka o mleku (γαλακτολογία ἰατρική) zawarta w De medicina Celsusa, „Przegląd Nauk Historycznych” 2016, R. XV, nr 2, s. 5–43.
Google Scholar

Kokoszko M., Dybała J., Milk in Medical Theory Extant in Celsus’ De medicina, „Journal of Food Science and Engineering” 2016, vol. VI, No. 5, s. 267–279.
Google Scholar

Kokoszko M., Jagusiak K., Rzeźnicka Z., Kilka słów o zupie zwanej ptisane (πτισάνη), „Zeszyty Wiejskie” 2013, t. XVIII, s. 282–292.
Google Scholar

Kokoszko M., Jagusiak K., Rzeźnicka Z., Cereals of antiquity and early Byzantine times. Wheat and barley in medical sources (second to seventh centuries AD), Łódź 2014.
Google Scholar

Kokoszko M., Jagusiak K., Rzeźnicka Z., Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II–VII w.), cz. 1 (Zboża i produkty zbożowe w źródłach medycznych antyku i wczesnego Bizancjum), Łódź 2014.
Google Scholar

Kokoszko M., Jagusiak K., Rzeźnicka Z., Rice as food and medication in ancien and Byzantine medical literature, „Byzantinische Zeitschrift” 2015, Bd. CVIII, Nr. 1, s. 129–155.
Google Scholar

Mitchell S., Food, culture, and environment in ancient Asia Minor, [w:] A companion to food in the ancient world, eds J. Wilkins, R. Nadeau, Chichester 2015, s. 285–295.
Google Scholar

Nutton V., Ancient medicine, London–New York 2005.
Google Scholar

Parkin T., The demography of infancy and early childhood in the ancient world, [w:] The Oxford handbook of childhood and education in the classical world, eds J. Evans Grubbs, T. Parkin, Oxford 2013, s. 40–61.
Google Scholar

Pudsey A., Children in Roman Egypt, [w:] The Oxford handbook of childhood and education in the classical world, eds J. Evans Grubbs, T. Parkin, Oxford 2013, s. 484–509.
Google Scholar

Riddle J.M., Dioscurides on pharmacy and medicine, Austin 1985.
Google Scholar

Rzeźnicka Z., Kokoszko M., Czosnek w medycynie wczesnego Bizancjum na przykładzie pism Orybazjusza, [w:] Lek roślinny 4. Produkty pochodzenia roślinnego w lecznictwie, dietetyce, kosmetyce, ekonomice i kulturze popularnej, red. B. Płonka-Syroka, A. Syroka, Wrocław 2015, s. 49–61.
Google Scholar

Rzeźnicka Z., Kokoszko M., Odchody zwierzęce w terapeutyce późnego antyku i wczesnego Bizancjum na przykładzie pism Galena i Aecjusza z Amidy, [w:] Leki i choroby odzwierzęce, t. I, red. L. Wdowiak, B. Płonka-Syroka, A. Syroka, Wrocław 2016, s. 33–46.
Google Scholar

Rzeźnicka Z., Kokoszko M., Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II–VII w.), cz. 3 (Ab ovo ad γάλα. Jajka, mleko i produkty mleczne w medycynie i sztuce kulinarnej [I–VII w.]), Łódź 2016.
Google Scholar

Scarborough J., Roman medicine and the legions. A reconsideration, „Medical History” 1968, t. XII, No. 3, s. 254–261.
Google Scholar

Shahverdi A.R., Fakhimi A., Shahverdi H.Q., Minaian S., Synthesis and effect of silver nanoparticles on the antibacterial activity of different antibiotics against Staphylococcus aureus and Escherichia coli, „Nanomedicine: Nanotechnology, Biology and Medicine” 2007, vol. III, No. 2, s. 168–171.
Google Scholar

Stamatu M., Dioskurides, [w:] Antike medizin. Ein Lexikon, hrsg. K.-H. Leven, München 2005, kol. 227–229.
Google Scholar

Wilkins J., Medical literature, diet, and health, [w:] A companion to food in the ancient world, eds J. Wilkins, R. Nadeau, Chichester 2015, s. 59–66.
Google Scholar