Medyczna nauka o mleku (γαλακτολογία ἰατρική) zawarta w De medicina Celsusa

Maciej Kokoszko; Jolanta Dybała

doi:10.18778/1644-857X.15.02.01

Autor

Maciej Kokoszko Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Bizancjum
Jolanta Dybała Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Filia w Piotrkowie Trybunalskim

DOI:

https://doi.org/10.18778/1644-857X.15.02.01

Słowa kluczowe:

Aulus Korneliusz Celsus, Aulus Cornelius Celsus, De medicina, medycyna antyczna, mleko, przetwory mleczne

Abstrakt

Mleko było i jest znaczącym produktem spożywczym w diecie mieszkańców basenu Morza Śródziemnego i dlatego stało się ono przedmiotem zainteresowania medycyny antycznej. Artykuł poświęcony został jednak nie historii tego produktu spożywczego, ale galaktología iatriké (γαλακτολογία ἰατρική), a zatem zespołowi poglądów na rzeczone substancje z punktu widzenia medycyny antycznej, który zawarty został w traktacie De medicina napisanym przez rzymskiego encyklopedystę tworzącego w I w. n.e., którego zwykle identyfikujemy jako Aulusa Korneliusza Celsusa. Podstawową treścią rozważań jest ukazanie poglądów Celsusa w kwestii leczniczej funkcji mleka i produktów mlecznych, więc ich cech dietetycznych i farmakologicznych, a w końcu miejsca w procedurach terapeutycznych opisywanych przez starożytnego encyklopedystę. Autorzy analizują dostępne w dziele informacje także z punktu widzenia historii jedzenia oraz historii ekonomicznej i społecznej. Badacze rozpatrują zagadnienie na szerokim tle historii medycyny w antyku i wczesnym Bizancjum (od IV w. p.n.e. do VII w. n.e.), wykorzystując dane zawarte w De diaeta I–IV, traktatach Dioskurydesa, Rufusa z Efezu, Galena, Orybazjusza, Aecjusza z Amidy oraz Pawła z Egny. Wskazują też na analogiczny zasób wiedzy, który stał się podstawą refleksji Pliniusza Starszego zawartych w jego Historia naturalis. Owo bogactwo informacji interpretowane jest przez nich jako dowód zainteresowania tym zagadnieniem nie tylko w gronie profesjonalnych medyków, lecz także szerokiej publiczności, a dzieło De medicina traktują jako przejaw rozwoju doktryny medycznej.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Bibliografia

A. Cornelii Celsi quae supersunt, ed. F. Marx, Lipsiae–Berolini 1915.
Google Scholar

Aetii Amideni libri medicinales I–VIII, ed. A. Olivieri, Lipsiae–Berolini 1935–1950.
Google Scholar

Galeni De alimentorum facultatibus libri III, [w:] Claudii Galeni opera omnia, ed. D.C.G. Kühn, vol. VI, Lipsiae 1823, s. 453–748.
Google Scholar

Galeni De compositione medicamentorum per genera libri VII, [w:] Claudii Galeni opera omnia, ed. C.G. Kühn, vol. XIII, Lipsiae 1827, s. 362–1058.
Google Scholar

Galeni de compositione medicamentorum secundum locos libri X, [w:] Claudii Galeni opera omnia, ed. C.G. Kühn, vol. XII, Lipsiae 1826, s. 378–1007; vol. XIII, Lipsiae 1827, s. 1–361.
Google Scholar

Galeni de simplicium medicamentorum temperamentis ac facultatibus libri XI, [w:] Claudii Galeni opera omnia, ed. D.C.G. Kühn, vol. XI, Lipsiae 1826, s. 379–892; vol. XII, Lipsiae 1827, s. 1–377.
Google Scholar

Hippocratis de diaeta, eds R. Joly, S. Byl, Berlin 1984.
Google Scholar

Oribasii collectionum medicarum reliquiae, ed. I. Raeder, vol. I–IV, Lipsiae–Berolini 1928–1933.
Google Scholar

Oribasii eclogae medicamentorum, [w:] Oribasii collectionum medicarum reliquiae, ed. I. Raeder, vol. IV, Lipsiae–Berolini 1933, s. 75–180.
Google Scholar

Oribasii Libri ad Eunapium, [w:] Oribasii synopsis ad Eustathium filium et libri ad Eunapium, ed. I. Raeder, Lipsiae–Berolini 1926, s. 315–498.
Google Scholar

Oribasii Synopsis ad Eustathium filium, [w:] Oribasii synopsis ad Eustathium filium et libri ad Eunapium, ed. I. Raeder, vol. VI, 3, Leipzig 1964, s. 3–313.
Google Scholar

Paulus Aegineta, ed. I.L. Heiberg, vol. I–II, Lipsiae–Berolini 1921–1924.
Google Scholar

Pedanii Dioscuridis Anazarbei De materia medica libri quinque, ed. M. Wellmann, vol. I–III, Berlin 1907–1914.
Google Scholar

Pedanii Dioscuridis Anazarbei Euporista vel de simplicibus medicinis, [w:] Pedanii Dioscuridis Anazarbei De materia medica libri quinque, ed. M. Wellmann, vol. III, Berlin 1914, s. 151–317.
Google Scholar

Pliny, Natural History, transl. H. Rackham, W.H.S. Jones, D.E. Eichholz, vol. I–X, London–Cambridge, Mass. 1938–1963.
Google Scholar

Rufus d’Ephese, De renum et vesicae morbis, [w:] Oeuvres de Rufus d’Ephese, eds C. Daremberg, C.E. Ruelle, Paris 1879, s. 1–63.
Google Scholar

Rufus d’Ephese, De satyriasmo et gonorrhoea, [w:] Oeuvres de Rufus d’Ephese, eds C. Daremberg, C.E. Ruelle, Paris 1879, s. 64–84.
Google Scholar

Abdalla M., Milk and its Uses in Assyrian Folklore, [w:] Milk. Beyond the Dairy. Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 1999, ed. H. Walker, Totnes 2000, s. 9–18.
Google Scholar

Albala K., Milk: Nutritious and Dangerous, [w:] Milk. Beyond the Dairy. Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 1999, ed. H. Walker, Totnes 2000, s. 19–30.
Google Scholar

Alcock J.P., Milk and its Products in Ancient Rome, [w:] Milk. Beyond the Dairy. Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 1999, ed. H. Walker, Totnes 2000, s. 31–38.
Google Scholar

Amouretti M.-C., Villes et campagnes grecques, [w:] Histoire de l’alimentation, eds J.-L. Flandrin, M. Montanari, Paris 1996, s. 133–150.
Google Scholar

Anagnostakis I., Angelidi C., Η βυζαντινή θεώρηση του κύκλου του γάλακτος (10ος–12ος αιώνας), [w:] Ιστορία του ελληνικού γάλακτος και των προϊόντων του ( Ξάνθη 7 –8 Οκτωβρίου 2005), Αθήνα 2008, s. 199–209.
Google Scholar

Anagnostakis I., Papamastorakis T., Ἀγραυλοῦντες και ἀμέλγοντες, [w:] Ιστορία του ελληνικού γάλακτος και των προϊόντων του (Ξάνθη 7–8 Οκτωβρίου 2005), Αθήνα 2008, s. 211–237.
Google Scholar

Baldwin B., The Career of Oribasius, „Acta Classsica” 1975, vol. XVIII, s. 85–97.
Google Scholar

Batmanglij N., Milk and its By-products in Ancient Persia and Modern Iran, [w:] Milk. Beyond the Dairy. Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 1999, ed. H. Walker, Totnes 2000, s. 64–73.
Google Scholar

Blank F., Milk-borne Diseases: An Historic Overview and Status Report, [w:] Milk. Beyond the Dairy. Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 1999, ed. H. Walker, Totnes 2000, s. 81–85.
Google Scholar

Bresciani E., Nourritures et boissons de l’Égypte ancienne, [w:] Histoire de l’alimentation, eds J.-L. Flandrin, M. Montanari, Paris 1996, s. 61–72.
Google Scholar

Brunner F.G., Pathologie und Therapie der Geschwülste in der antiken Medizin bei Celsus und Galen, Zurich 1977.
Google Scholar

Chrone M., Ἡ πανίδα στὴν διατροφὴ καὶ στὴν ἰατρικὴ στὸ Βυζάντιο, Αθήνα 2014.
Google Scholar

Dalby A., Food in the Ancient World from A to Z, London–New York 2003.
Google Scholar

Deichgräber K., Zur Milchteratpie der Hippokratiker (Epid. VII), [w:] Medizin-Geschichte in unsere Zeit. Festgabe E. Heischkel-Artel und W. Artel, hrsg.
Google Scholar

H.H. Eulner, Stuttgart 1971, s. 36–53.
Google Scholar

Déry C.A., Milk and Dairy Products in the Roman Period, [w:] Milk. Beyond the Dairy. Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 1999, ed. H. Walker, Totnes 2000, s. 117–125.
Google Scholar

Deuse W., Celsus im Prooemium von „De medicina”: Römische Aneignung griechischer Wissenschaft, [w:] Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschung, hrsg. W. Haase, t. II, Bd. XXXVII, 1, Berlin–New York 1993, s. 819–841.
Google Scholar

Diepgen P., Zur Frauenheilkunde im byzantinischen Kulturkreis des Mittelalters. Akademie der Wissenschaften und der Literatur. Abhandlungen der Geistes- und Sozialwissenschaften Klasse, Wiesbaden 1950.
Google Scholar

Diller H., Paulos (23), [w:] Paulys Real-encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Bd. XVIII, 4, Stuttgart 1949, kol. 2386–2397.
Google Scholar

Gabriel R.A., Man and Wound in the Ancient World. A History of Military Medicine from Sumer to the Fall of Constantinople, Washington 2012.
Google Scholar

Garzya A., Aetios v. Amida, [w:] Antike Medizin. Ein Lexikon, hrsg. K.-H. Leven, München 2005, kol. 19–20.
Google Scholar

Georgakopoulos K., Αρχαῖοι ῞Ελληνες ἰατροι, Αθήνα 1998.
Google Scholar

Gossen H., Rufus (18), [w:] Paulys Real-encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, 2. Reihe, Bd. I, 1, Stuttgart 1914, kol. 1207–1212.
Google Scholar

Grant M., Oribasios and Medical Dietetics or the Three Ps, [w:] Food in Antiquity, eds J. Wilkins, D. Harvey, M. Dobson, Exeter 1999, s. 368–379.
Google Scholar

Grottanelli C., La viande et ses rites, [w:] Histoire de l’alimentation, eds J.-L. Flandrin, M. Montanari, Paris 1996, s. 117–132.
Google Scholar

Hankinson R.J., The Man and His Work, [w:] The Cambridge Companion to Galen, ed. R.J. Hankinson, Cambridge 2008, s. 1–33.
Google Scholar

Healy J.F., Pliny the Elder on Science and Technology, Oxford 2000.
Google Scholar

Hunger H., Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner, Bd. I, München 1978.
Google Scholar

Ihm S., Rufus v. Ephesos, [w:] Antike Medizin. Ein Lexikon, hrsg. K.-H. Leven, München 2005, kol. 759–760.
Google Scholar

Israelowich I., Patients and Healers in the High Roman Empire, Baltimore 2015.
Google Scholar

Jagusiak K., Kokoszko M., Pisma Orybazjusza jako źródło informacji o pożywieniu ludzi w późnym Cesarstwie Rzymskim, „Vox Patrum” 2013, R. XXXIII, t. LIX, s. 339–357.
Google Scholar

Jagusiak K., Kokoszko M., Życie i kariera Orybazjusza w świetle relacji źródłowych, „Przegląd Nauk Historycznych” 2011, R. X, nr 1, s. 5–21.
Google Scholar

Kokoszko M., Galaktologia terapeutyczna (γαλακτολογία ἰατρική) Galena zawarta w De simplicium medicamentorum temperamentis ac facultatibus, „Przegląd Nauk Historycznych” 2015, R. XIV, nr 2, s. 5–23.
Google Scholar

Kokoszko M., Medycyna bizantyńska na temat aiora (αἰώρα), czyli kilka słów o jednej z procedur terapeutycznych zastosowanych w kuracji cesarza Aleksego I Komnena (na podstawie pism medycznych Galena, Orybazjusza, Aecjusza z Amidy i Pawła z Eginy), [w:] Cesarstwo bizantyńskie. Dzieje, religia, kultura. Studia ofiarowane Profesorowi Waldemarowi Ceranowi przez uczniów na 70-lecie Jego urodzin, red. P. Krupczyński, M.J. Leszka, Łask–Łódź 2006, s. 87–111.
Google Scholar

Kokoszko M., Rola nabiału w diecie późnego antyku i wczesnego Bizancjum (IV–VII w.), „Zeszyty Wiejskie” 2011, R. XVI, s. 8–28.
Google Scholar

Kokoszko M., Ryby i ich znaczenie w życiu codziennym ludzi późnego antyku i Bizancjum (IV–VII w.), Łódź 2005.
Google Scholar

Kokoszko M., Smaki Konstantynopola, [w:] Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, red. M.J. Leszka, T. Wolińska, Warszawa 2011, s. 471–575.
Google Scholar

Kokoszko M., Jagusiak K., Rzeźnicka Z., Introduction. Knowledge of Foods in Medical Sources. Dietetics, Pharmacology and Culinary Art, [w:] eorundem, Cereals of Antiquity and Early Byzantine Times. Wheat and Barley in Medical Sources (Second to Seventh Centuries AD), przekł. K. Wodarczyk, M. Zakrzewski, M. Zytka, Łódź 2014, s. 7–28.
Google Scholar

Kokoszko M., Jagusiak K., Rzeźnicka Z., Kilka słów o zupie zwanej ptisane (πτισάνη), „Zeszyty Wiejskie” 2013, R. XVIII, s. 282–292.
Google Scholar

Kokoszko M., Jagusiak K., Rzeźnicka Z., Wstęp. Wiedza o pokarmach w źródłach medycznych. Dietetyka, farmakologia i sztuka kulinarna, [w:] eorundem, Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II–VII w.), cz. 1 (Zboża i produkty zbożowe w źródłach medycznych antyku i wczesnego Bizancjum), Łódź 2014, s. 5–27.
Google Scholar

Kroll W., Plinius (5), [w:] Paulys Real-encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Bd. XXI, 1, Stuttgart 1951, kol. 271–439.
Google Scholar

Langslow D.R., Celsus and the Makings of a Latin Medical Terminology, [w:] La Médecine de Celse. Aspects historiques, scientifique, and litéraires, Mémoires du Centre Jean Palerne, vol. XIII, eds G. Sabbah, P. Mudry, Saint-Étienne 1994, s. 297–318.
Google Scholar

Lehmann H., Au Aëtius Amidenus, „Sudhoffs Archiv für Geschichte der Medizin” 1930, Bd. XXIII, s. 205–206.
Google Scholar

Lucia R. de, Oreibasios v. Pergamon, [w:] Antike Medizin. Ein Lexikon, hrsg. K.-H. Leven, München 2005, kol. 660–661.
Google Scholar

Lucia R. de, Oribasio di Pergamo, [w:] A. Garzya, R. de Lucia, A. Guardasole, A.M. Ieraci Bio, M. Lamagna, R. Romano, Medici byzantini. Oribasio di Pergamon. Aezio d’Amida. Alessandro di Tralle. Paolo d’Egina. Leone medico, Torino 2006, s. 21–29.
Google Scholar

Marx F., Prolegomena, [w:] A. Cornelii Celsi quae supersunt, ed. F. Marx, Lipsiae–Berolini 1915, s. I–XXV.
Google Scholar

Mazzini I., La chirurgia celsiana nella storia della chirurgia greco-romana, [w:] La Médecine de Celse. Aspects historiques, scientifique, and litéraires, Mémoires du Centre Jean Palerne, vol. XIII, eds G. Sabbah, P. Mudry, Saint-Étienne 1994, s. 135–166.
Google Scholar

Mikołajczyk I., Rzymska literatura agronomiczna, Toruń 2004.
Google Scholar

Morrow Brown H., The Health Hazards of Milk, [w:] Milk. Beyond the Dairy. Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 1999, ed. H. Walker, Totnes 2000, s. 259–267.
Google Scholar

Nutton V., Ancient Medicine, London–New York 2013.
Google Scholar

Nutton V., From Galen to Alexander. Aspects of Medicine and Medical Practice in Late Antiquity, „Dumbarton Oaks Papers” 1984, vol. XXXVIII, s. 1–14.
Google Scholar

Nutton V., Galen and the Traveler’s Fare, [w:] Food in Antiquity, eds J. Wilkins, D. Harvey, M. Dobson, Exeter 1999, s. 359–370.
Google Scholar

Oser-Grote C.M., Celsus, [w:] Antike Medizin. Ein Lexikon, hrsg. K.-H. Leven, München 2005, kol. 189–191.
Google Scholar

Perry C., Medieval Arab Dairy Products, [w:] Milk. Beyond the Dairy. Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 1999, ed. H. Walker, Totnes 2000, s. 275–277.
Google Scholar

Pormann P., Paulos v. Aigina, [w:] Antike Medizin. Ein Lexikon, hrsg. K.-H. Leven, München 2005, kol. 681–682.
Google Scholar

Pormann P., The Oriental Tradition of Paul of Aegina’s Pragmateia, Leiden 2004.
Google Scholar

Riddle J.M., Dioscurides on Pharmacy and Medicine, Austin 1985.
Google Scholar

Rzeźnicka Z., Rola mięsa w diecie w okresie pomiędzy II a VII w. w świetle źródeł medycznych, [w:] Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II–VII w.), cz. 2 (Pokarm dla ciała i ducha), red. M. Kokoszko, Łódź 2014, s. 213–447.
Google Scholar

Scarborough J., Early Byzantine Pharmacology, „Dumbarton Oaks Papers” 1984, vol. XXXVIII, s. 213–232.
Google Scholar

Schultze C.F., Aulus Cornelius Celsus – Arzt oder Laie? Autor, Konzept und Adressaten der De medicina libri octo, Trier 1999.
Google Scholar

Sconocchia S., Aspetti della lingua di Celso, [w:] La Médecine de Celse. Aspects historiques, scientifique, and litéraires, Mémoires du Centre Jean Palerne, vol. XIII, eds G. Sabbah, P. Mudry, Saint-Étienne 1994, s. 281–296.
Google Scholar

Sideras A., Einleitung, [w:] Rufus Ephesius, De renum et vesicae morbis, ed. A. Sideras, Berlin 1977, s. 58–69.
Google Scholar

Sideras A., Rufus von Ephesos und sein Werk im Rahmen der antiken Medizin, [w:] Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschung, hrsg. H. Temporini, W. Haase, t. II, Bd. XXXVII, 2, Berlin–New York 1994, s. 1077–1253.
Google Scholar

Soler J., Les raisons de la Bible: règles alimentaires hébraïques, [w:] Histoire de l’alimentation, eds J.-L. Flandrin, M. Montanari, Paris 1996, s. 73–84.
Google Scholar

Spanò Giammellaro A., Les Phéniciens et les Carthaginois, [w:] Histoire de l’alimentation, eds J.-L. Flandrin, M. Montanari, Paris 1996, s. 85–99.
Google Scholar

Stamatu M., Dioskurides, [w:] Antike Medizin. Ein Lexikon, hrsg. K.-H. Leven, München 2005, kol. 227–229.
Google Scholar

Stol M., Milk, Butter and Cheese, „Bulletin on Sumerian Agriculture” 1993, vol. VII, s. 99–113.
Google Scholar

Thomssen H., Probst C., Die Medizin des Rufus von Ephesos, [w:] Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschung, hrsg. H. Temporini, W. Haase, t. II, Bd. XXXVII, 2, Berlin–New York 1994, s. 1254–1292.
Google Scholar

Touwaide A., La toxicologie dans le De medicina: un système asclépiado-méthodique?, [w:] La Médecine de Celse. Aspects historiques, scientifique, and litéraires, Mémoires du Centre Jean Palerne, vol. XIII, eds G. Sabbah, P. Mudry, Saint-Étienne 1994, s. 211–256.
Google Scholar

Wellmann M., Dioskurides, [w:] Paulys Real-encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Bd. V, Stuttgart 1905, kol. 1131–1142.
Google Scholar

Wyhs K., Die Milch im Kultus der Griechen and Römer, Giessen 1914.
Google Scholar