Przegląd Nauk Historycznych

Susan B. Edgington, Baldwin I of Jerusalem, 1100–1118, Rulers of the Latin East, 2, Routledge, Abingdon–New York 2019, ss. 204.

Tomasz Pełech — Mon, 02 Jan 2023 00:00:00 +0100

Procesy o czary w Polsce czy w Wielkopolsce? (Rec.: Wanda Wyporska, Czary w nowożytnej Polsce w latach 1500–1800, przekł. M.L. Kalinowski, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2021, ss. 328).

Jacek Wijaczka — Mon, 02 Jan 2023 00:00:00 +0100

Andrzej Czyżewski, Czerwono-biało-czerwona Łódź. Lokalne wymiary polityki pamięci historycznej w PRL, Instytut Pamięci Narodowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Warszawa–Łódź 2021, ss. 328 + 40 nlb.

Kamil Piskała — Mon, 02 Jan 2023 00:00:00 +0100

Podział dawnego latyfundium kasztelana krakowskiego Spytka Wawrzyńca Jordana (1518-1568) w 1597 roku. Studium z dziejów młodszej gałęzi rodziny Jordanów herbu Trąby

Zbigniew Anusik — Mon, 02 Jan 2023 00:00:00 +0100

Artykuł poświęcony jest dziejom rodziny Jordanów h. Trąby od XIV do XVI w. Szczególną uwagę zwrócono na dokonania kasztelana wojnickiego Mikołaja (1467–1521) i jego syna, kasztelana krakowskiego Spytka Wawrzyńca (1518–1568). Mikołaj był bliskim współpracownikiem królów Aleksandra i Zygmunta I. Pod ich panowaniem zrobił wielką karierę, stając się jednym z małopolskich możnowładców. Jeszcze więcej osiągnął Spytek Wawrzyniec, zaufany doradca Zygmunta Augusta, który został pierwszym senatorem świeckim – kasztelanem krakowskim. Był on jednym z najważniejszych ludzi w państwie ostatniego Jagiellona w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVI w. Obaj Jordanowie użytkowali liczne królewszczyzny. Mieli jednak również rozległe dobra prywatne. Latyfundium Spytka Wawrzyńca Jordana obejmowało 4 miasta i ponad 85 wsi i było porównywalne z dobrami starych rodów możnowładczych – Tarnowskich i Tęczyńskich. Kasztelan krakowski nie pozostawił jednak męskiego dziedzica, a jego dobra zostały podzielone w 1597 r. pomiędzy jego trzy żyjące córki i spadkobierców dwóch innych, nieżyjących już wtedy córek. W opracowaniu przedstawiono uczestników i warunki dokonanego wówczas podziału. Omówiono też dalsze losy każdego ze spadkobierców oraz dzieje objętych przez nich w 1597 r. majątków do połowy XVII w. Wraz ze śmiercią Anny Sieniawskiej, wdowy po Spytku Wawrzyńcu Jordanie, rodzina Jordanów zniknęła z szeregów małopolskiego możnowładztwa. Dobra zaś zgromadzone przez najwybitniejszego jej przedstawiciela, kasztelana krakowskiego Spytka Wawrzyńca poprzez jego córki i wnuki przeszły natomiast we władanie Ligęzów, Skotnickich, Zebrzydowskich, Orzelskich, Przerembskich, Tarłów i Zborowskich. Część tych majątków pozostała na dłużej w posiadaniu jego potomków, część zaś trafiła w obce ręce.

Odeski Oddział Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego: powstanie i początki działalności

Viktoriiа Dobrovolska — Mon, 02 Jan 2023 00:00:00 +0100

Publiczne Towarzystwa Naukowo-Techniczne w Imperium Rosyjskim w drugiej połowie XIX w. stały się przełomowym fenomenem historii społeczno-gospodarczej, odzwierciedlającym procesy ważne dla ówczesnego społeczeństwa. Reformy lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX w. zrodziły potrzebę zjednoczenia kompetentnych sił w celu rozwiązania palących problemów naukowych i technicznych. Celem artykułu jest zbadanie roli Odeskiego Stowarzyszenia Inżynierów i Architektów w rozwoju przemysłowym wybrzeża Morza Czarnego w latach sześćdziesiątych XIX w. i wyjaśnienie procesu przekształcania tej organizacji w Odeski Oddział Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego w latach 1868–1871. W badaniu wykorzystano metody historyczno-genetyczne i historyczno-systemowe. Problem ten nie był podejmowany przez historyków ukraińskich. Udowodniono, że to właśnie w Odessie, na długo przed utworzeniem Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego, ogłoszono pierwsze inicjatywy zjednoczenia specjalistów z dziedzin technicznych w celu wspólnego rozwiązywania problemów regionu. Wskazano przesłanki powstania Odeskiego Stowarzyszenia Inżynierów, Techników i Architektów i główne kierunki jego działalności. To Stowarzyszenie było niezależną organizacją, która zachowała tę niezależność przez całe swoje istnienie. Wyjaśniony został proces przekształcenia towarzystwa w Odeski Oddział Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego w latach 1868–1871 oraz kształtowania się jego struktury organizacyjnej. Przedstawiono chronologię powstania tego oddziału, a także rolę władz centralnych i lokalnych w jego organizacji.

Zwraca się uwagę na wiodącą rolę pełnoprawnego członka Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego, odeskiego inżyniera wojskowego, podpułkownika M. Deppa w organizacji Oddziału Odeskiego. Stwierdzono, że oddział ten działał zgodnie z „Instrukcją dla odeskiego oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego”, która uwzględniała specyfikę lokalną i została zatwierdzona przez walne zgromadzenie Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego w Sankt Petersburgu. Rosyjskiemu Towarzystwu Technicznemu w Sankt Petersburgu urzędnicy z Odessy przekazywali jedynie plany działań i raporty z ich wyników. Dzięki organizacji Odeskiego Stowarzyszenia Inżynierów, Techników i Architektów, które później przekształciło się w Odeski Oddział Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego, naukowcom w praktyce zostały stworzone realne możliwości owocnej współpracy i efektywnej pracy.

Podpułkownik dyplomowany Zdzisław Chrząstowski (1891–1939). Zarys biografii

Witold Jarno — Mon, 02 Jan 2023 00:00:00 +0100

Artykuł opisuje życie i karierę wojskową ppłk. Zdzisława Chrząstowskiego (1891–1939). Urodził się w Guberni Kowieńskiej w polskiej rodzinie szlacheckiej. Po ukończeniu szkoły średniej rozpoczął służbę wojskową w armii rosyjskiej, a następnie w polskich formacjach zbrojnych tworzonych w Rosji. Brał udział w słynnej bitwie pod Krechowcami w 1917 r. Po rozbrojeniu 1 Korpusu Polskiego pojechał na północ Rosji, gdzie formowały się nowe polskie oddziały. Na początku 1919 r. drogą morską przybył do Francji i został żołnierzem Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera. W składzie 1 Pułku Szwoleżerów wiosną 1919 r. powrócił do Polski i brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej. Za wykazaną odwagę otrzymał Order Virtuti Militari V klasy. W 1923 r. uzyskał tytuł oficera Sztabu Generalnego. W kolejnych latach pracował m.in. w Dowództwie Okręgu Korpusu nr IV w Łodzi i Generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych. Zajmował także stanowisko zastępcy dowódcy 1 Pułku Ułanów Krechowieckich (1928–1931) oraz dowódcy 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich (1936–1938). W II Rzeczypospolitej był cenionym teoretykiem działań taktycznych kawalerii, autorem wielu artykułów o tej tematyce. W 1939 r. objął stanowisko oficera sztabu Armii „Łódź” dowodzonej przez gen. Juliusza Rómmla. Sztab armii ulokowany został w dawnym pałacu Juliusza Heinzla w Łodzi, zbombardowanym 6 września przez niemieckie samoloty. Jedną z ofiar nalotu był ppłk Chrząstowski, który zginął od odłamków jednej z bomb.

Szkoły elementarne na Lubelszczyźnie w okresie okupacji austriackiej (1915–1917)

Wiesław Partyka — Mon, 02 Jan 2023 00:00:00 +0100

Głównym celem artykułu jest opisanie stanu polskiego szkolnictwa elementarnego na Lubelszczyźnie w czasie I wojny światowej, przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości. Szkolnictwo elementarne opisywanego okresu opierało się przede wszystkim na małych szkołach jednoklasowych z jednym nauczycielem, jedynie w większych ośrodkach miejskich funkcjonowały szkoły wieloklasowe. Dzięki wielkiemu zaangażowaniu wielu społeczników (np. właścicieli ziemskich, duchowieństwa), ale i zwykłych obywateli, początek XX w. charakteryzował się nienotowanym wcześniej wzrostem liczby szkół, które umożliwiały dostęp do edukacji tysiącom dzieci i młodzieży. Mimo zniszczeń wojennych, braku infrastruktury szkolnej, niedoboru kadry dydaktycznej, mobilizacja społeczeństwa oraz przychylna w tej materii postawa władz austriackich, doprowadziła w latach 1915–1917 do wzrostu liczby szkół elementarnych z 426 do 1345. Dzięki temu liczba uczniów objętych edukacją wzrosła z około 30 tys. w 1915 r. do ponad 100 tys. w 1917 r. Ważnym osiągnięciem było również przekazanie przez władze austriackie jurysdykcji nad szkolnictwem administracji polskiej już na rok przed odzyskaniem niepodległości. Mimo wzmożonych działań, w ciągu kilku lat nie udało się nadrobić zaległości wynikających z polityki edukacyjnej władz rosyjskich realizowanej przez cały wiek XIX, jednak był to niezwykle istotny asumpt do odrodzenia i organizacji polskiego szkolnictwa w kolejnych latach. Artykuł bazuje na źródłach archiwalnych i opracowaniach z początku XX w., ukazując stan szkolnictwa nie tylko w ośrodkach miejskich, ale również na wsiach. Dzięki zachowanym sprawozdaniom, daje możliwość poznania szczegółowej sieci szkół, co może być przyczynkiem do podejmowania kolejnych badań w tej materii.

Z regionalnej historii więziennictwa II Rzeczypospolitej. Więzienie karne w Drohobyczu na Górce w latach 1918-1939. Wybrane zagadnienia

Oleh Razyhrayev — Mon, 02 Jan 2023 00:00:00 +0100

Artykuł jest próbą zaprezentowania regionalnej historii więziennictwa II Rzeczypospolitej na przykładzie więzienia w Drohobyczu. Omówiono jego powstanie oraz proces włączenia do polskiego systemu penitencjarnego. Opisano strukturę organizacyjną kadrową, przedstawiono wybrane elementy życia codziennego więźniów, choć bez charakterystyki grupy więźniów politycznych, gdyż jest to zagadnienie wymagające osobnego ujęcia.

W okresie międzywojennym zakład karny w Drohobyczu (Więzienie karne w Drohobyczu na Górce) należał do więzień I klasy i był jedną z największych tego typu jednostek II Rzeczypospolitej, przeznaczonych dla najbardziej niebezpiecznych przestępców, odsiadujących kary długoterminowego i dożywotniego pobytu w więzieniu.

Więzienie, mające zastąpić lwowskie Brygidki, rozpoczęło działalność w 1913 r. Poniosło poważne straty materialne w okresie Wielkiej Wojny (1914–1918). Prace remontowe w latach dwudziestych pozwoliły na uruchomienie nowoczesnego zakładu karnego, którego infrastruktura rozwijała się intensywnie w kolejnym dziesięcioleciu. W tym czasie na jego terenie powstał okręgowy szpital dla nerwowo i psychicznie chorych więźniów, który obsługiwał osadzonych z apelacji krakowskiej oraz lwowskiej. Ponadto na obszarze więzienia istniała duża szkoła ogrodnicza. Jednocześnie w tym czasie placówka borykała się z problemem przeludnienia – pod koniec 1934 r. przebywało w niej ponad 1450 osób. Więźniowie nie tylko wykonywali różnego rodzaju prace w warsztatach i gospodarstwie zakładu karanego, ale też mieli dostęp do opieki duchownej oraz życia kulturalno-oświatowego.

Młodzież Królestwa Polskiego wobec zagadnienia niepodległości Polski w latach I wojny światowej

Przemysław Waingertner — Mon, 02 Jan 2023 00:00:00 +0100

Celem artykułu jest zarysowanie i analiza postaw polskiej młodzieży Królestwa Kongresowego wobec kwestii niepodległości Polski w dobie Wielkiej Wojny. Postawa przedstawicieli młodego pokolenia wobec tej kwestii jest prezentowana na przykładach najważniejszych młodzieżowych środowisk Królestwa Polskiego w latach I wojny światowej: narodowo-niepodległościowych – Związku Młodzieży Polskiej „Zet” i Organizacji Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie”; lewicowych – Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej i Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej; kręgu „rewolucjonistów” i „internacjonalistów”, pozostających pod wpływami Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy oraz Polskiej Partii Socjalistycznej-Lewicy; wreszcie – młodzieży wiejskiej spod znaku Drużyn Bartoszowych. Analizą objęto pisma polityczne, deklaracje, odezwy, pamiętniki, jak też działania w zakresie organizacyjnym i udział młodzieży w polskim czynie zbrojnym w czasie I wojny światowej. W tym okresie liczące się tajne i jawne organizacje młodzieży Królestwa Kongresowego – z wyjątkiem niewielkiego środowiska rewolucjonistów – zgodnie podnosiły postulat odbudowy niepodległej Polski z pomocą różnorodnych środków: drogą dyplomatyczną, poprzez rozbudowę państwowych instytucji i w wyniku udziału polskiego żołnierza w wojennych zmaganiach. Podzielały również przekonanie, iż ustrój odrodzonego państwa powinien opierać się na ideach demokratycznych, samorządowych, tolerancji narodowościowej i religijnej oraz sprawiedliwości społecznej (czy wręcz socjalistycznych).

Narodziny „polskiej szkoły” historii militarnej a wojskowość antyczna. W poszukiwaniu tożsamości badawczej (część 1)

Michał Faszcza — Mon, 02 Jan 2023 00:00:00 +0100

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. doszło do formalnego powiązania głównego nurtu piśmiennictwa historyczno-wojskowego z instytucjami naukowo-wydawniczymi Wojska Polskiego. Sprawiło to, że większość ukazujących się w tzw. dwudziestoleciu międzywojennym (1918–1939) publikacji poświęconych zagadnieniom militarnym miała służyć umacnianiu patriotyzmu i celom wychowawczym realizowanym w armii, co determinowało ich tematykę oraz sposób ujęcia poruszanych zagadnień. Ponadto nałożyły się na to dwie inne dominujące tendencje: koncentracja na dziejach narodowych, jak również popularność nurtu neoromantycznego. Zjawiska ta uległy wzmocnieniu po 1926 r. w wyniku zmian personalnych przeprowadzonych w Wojsku Polskim. W takich warunkach nie było możliwości, aby historycy wojskowi mogli wnieść znaczący wkład do badań nad antykiem, co przełożyło się na odmienne drogi rozwojowe środowiska badaczy polskich militariów i przedstawicieli Altertumswissenschaft. Perspektywie badawczej tych drugich, a także wskazaniu wspólnej płaszczyzny naukowej pozwalającej na zbliżenie stanowisk obu grup uczonych będzie poświęcona druga część artykułu.

Droga ideowa Konstantego Łubieńskiego (1910–1977). Zarys problematyki

Ariel Krzysztof Orzełek — Mon, 02 Jan 2023 00:00:00 +0100

Tematem artykułu jest działalność polityczna i wybory ideowe Konstantego Łubieńskiego (1910–1977), który swoją aktywność zawodową rozpoczynał w około piłsudczykowskim ruchu „mocarstwowym”. Zawsze wrażliwy społecznie, już przed 1939 r. zastanawiał się nad sposobami poprawy warunków życia robotników i ludności wiejskiej. W czasie II wojny światowej działał w podziemiu, dochodząc do stanowiska dowódcy obwodu Mielec Armii Krajowej. Akcja „Burza”, w której brał udział i aresztowanie przez Sowietów skłoniły go do poszukiwania nowych form działania. Po ucieczce z niewoli udzielał się w Stronnictwie Pracy, a następnie w grupie „Dziś i Jutro”, gdzie zasłynął proklamującym współpracę katolików z komunistami artykułem List otwarty do Pana Juliusza Łady. Dopiero w 1956 r., w dobie „odwilży”, poczuł się rozczarowany postawą Bolesława Piaseckiego, opuścił Stowarzyszenie „PAX” i został jednym z przywódców grupy „secesji”. Był liderem środowiska „bezpartyjnej lewicy demokratycznej”, które z tygodnika „Za i Przeciw” usunął Jan Frankowski. Po tych wydarzeniach Łubieński związał się z ruchem „Znak”, pracując w jego kole poselskim i warszawskim Klubie Inteligencji Katolickiej. Był zwolennikiem odejścia od neopozytywizmu, a jako ideowy socjalista opowiadał się za bliższą współpracą środowiska z władzami. Doprowadziło to do rozłamu w „Znaku”, którego symbolem stało się – afirmujące zmiany w konstytucji w 1976 r. – przemówienie sejmowe Łubieńskiego i wstrzymanie się od głosu nad ich akceptacją przez Stanisława Stommę. Łubieński, rozbijając „Znak” i tworząc Polski Klub Inteligencji Katolickiej, osiągnął sukces u schyłku życia, nie zdążywszy politycznie zdyskontować jego rezultatów.

Rządcy parafii Nawarzyce w XVI–XIX stuleciu

Małgorzata Karkocha — Mon, 02 Jan 2023 00:00:00 +0100

Przedstawione do edycji źródło pochodzi ze zbiorów Archiwum Diecezjalnego w Kielcach. Wyszczególniono w nim i opisano działalność 17 proboszczów sprawujących posługę duszpasterską w parafii Nawarzyce na przestrzeni czterech stuleci (XVI–XIX w.). Dokument ten nie był wcześniej publikowany i wyzyskiwany w szerszym zakresie przez historyków. W poważnym stopniu wzbogaca on naszą wiedzę o parafii nawarzyckiej i pracujących w niej duchownych, przynosząc szereg ciekawych informacji na temat zatargów miejscowych plebanów z właścicielami/dzierżawcami wsi parafialnych o należną im dziesięcinę, meszne czy prawo propinacji, sporów z egzekutorami testamentów zmarłych w Nawarzycach księży, jak również na temat świątyni parafialnej.

Problemy historii Słowian południowych w słowiańskich badaniach ukraińskich naukowców Wschodniej Galicji w XIX wieku

Iryna Fedoriv — Mon, 02 Jan 2023 00:00:00 +0100

Artykuł analizuje dorobek naukowy ukraińskich badaczy Galicji Wschodniej w XIX w., dotyczący aktualnych problemach dziejów ludów południowosłowiańskich. Omówiono jego treść, problematykę i metodologię w kontekście rozwoju narodowej slawistyki. Mowa tu o specjalistycznych studiach nad historią Bułgarii, Serbii, Chorwacji i Czarnogóry. Najdokładniejsze z tych opracowań to badania naukowe Denysa Zubryckiego Wiadomości o Czarnogórcach i Jakywa Hołowackiego Typy ludów słowiańskich. Bułgarzy, O Słowianach Zadunajskich żyjących na Półwyspie Bałkańskiej oraz Wielka Chorwacja czy Ruś galicyjsko-karpacka. Treść i problemy tych badań dają podstawy do stwierdzenia słabej, epizodycznej wiedzy galicyjskich uczonych o tych ludach, w porównaniu z historią Słowian zachodnich. Mimo to stawiane przez uczonych pytania, dotyczące m.in. osobliwości wprowadzenia chrześcijaństwa przez Cyryla i Metodzego w Bułgarii, kulturalnej, narodowej i religijnej polityki Imperium Osmańskiego wobec południowych Słowian, ruchu wyzwoleńczego Bułgarów, Serbów, Czarnogórców w XIX w., świadczą o zainteresowaniu uczonych Galicji Wschodniej Słowianami południowymi. Jednocześnie interpretacja ich dziejów miała charakter cywilizacyjny i odzwierciedlała ogólne tendencje rozwoju ukraińskiej slawistyki historycznej w XIX w.

Działalność charytatywna klasztorów eparchii kijowskiej w drugiej połowie XIX i w początkach XX stulecia

Oleksandr Chuchalin — Mon, 02 Jan 2023 00:00:00 +0100

Artykuł dotyczy działalności charytatywnej klasztorów eparchii kijowskiej w drugiej połowie XIX i na początku XX w. Pokazuje, że działalność dobroczynna Cerkwi prawosławnej osiągnęła swój szczyt w okresie poreformacyjnym. Polegała ona na zaopatrzeniu szkół, szpitali, sierocińców, przytułków i hoteli dla ubogich i pielgrzymów. Kijowskie eparchie klasztorne: a) rozdzielały jałmużnę, organizowały bezpłatne obiady, udzielały pomocy materialnej i medycznej, b) zajmowały się sprawami oświaty poprzez zakładanie szkół parafialnych, c) wspierały przytułki, pomagając chorym, samotnym starszym ludziom, osobom specjalnej troski i chorym psychicznie. Na początku I wojny światowej kijowskie klasztory eparchiczne aktywnie zaangażowały się w niesienie pomocy ludności oraz zakładanie i utrzymywanie przytułków dla dzieci (sierot) poległych żołnierzy. Takim dzieciom zapewniono należytą opiekę i terminową pomoc lekarską. Instytucje charytatywne na terenie kijowskich klasztorów eparchii działały kosztem środków pochodzących z ich działalności gospodarczej oraz darowizn od osób prywatnych. Klasztory eparchii kijowskiej obejmowały największą liczbę szpitali i przytułków ze wszystkich funkcjonujących na terenie ówczesnej guberni kijowskiej.