Zapis aktywności dymarskiej w aluwiach środkowej Czarnej Nidy (woj. świętokrzyskie) – studium przypadku

Paweł Przepióra; Tomasz Kalicki; Łukasz Podrzycki; Karol Zubek

doi:10.18778/1427-9711.23.01

Autor

Paweł Przepióra Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Instytut Geografii i Nauk o Środowisku, Zakład Geomorfologii i Geoarcheologii https://orcid.org/0000-0002-3194-742X
Tomasz Kalicki Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Instytut Geografii i Nauk o Środowisku, Zakład Geomorfologii i Geoarcheologii https://orcid.org/0000-0002-8421-5660
Łukasz Podrzycki
Karol Zubek Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Instytut Biologii, Centrum Badań i Ochrony Różnorodności Biologicznej https://orcid.org/0000-0002-8434-0381

DOI:

https://doi.org/10.18778/1427-9711.23.01

Słowa kluczowe:

Aluwia, dymarki, mikrożużle, separacja magnetycznych sferulek, Czarna Nida

Abstrakt

Czarna Nida jest meandrującą rzeką trzeciego rzędu płynącą przez centralną część Wyżyny Kieleckiej. Jej zlewnia obejmuje fragment paleozoicznego trzonu Gór Świętokrzyskich i południowo-zachodnią część ich permsko-mezozoicznego obrzeżenia. Celem artykułu było rozpoznanie i interpretacja śladów aktywności metalurgicznej nadnidziańskiego regionu dymarkowego z okresu rzymskiego w aluwiach środkowego odcinka tej rzeki w przekroju poprzecznym Łaziska – Ostrów. Użyto metodę separacji magnetycznych sferulek (MSS – Magnetic Spherule Separation), stosowaną od niedawna na rzekach świętokrzyskich, gdzie rozwijała się różnowiekowa działalność metalurgiczna. W aluwiach równiny zalewowej Czarnej Nidy występują tylko nieliczne ślady działalności hutniczej. Mikrosferulki wykryto w wypełnieniach starorzeczy z okresu rzymskiego oraz aluwiach współczesnych, natomiast mikrożużle tylko w wypełnieniach starorzeczy średniowiecznych. Niewielka liczba mikroartefaktów w osadach związana jest najpewniej z okresową lub epizodyczną w długim okresie aktywnością prehistorycznego hutnictwa lub małą skalą produkcji. Ich występowanie w młodszych osadach jest efektem późniejszej redepozycji.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Bibliografia

Bielenin K. 1992. Starożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w Górach Świętokrzyskich. Kieleckie Towarzystwo Naukowe 268, Kielce.
Google Scholar

Bronk Ramsey C. 2021. OxCal v.4.4.4. https://c14.arch.ox.ac.uk/oxcal.html
Google Scholar

Ciszewski D. 2006. Wpływ regulacji koryta Odry na akumulację osadów zanieczyszczonych metalami ciężkimi: Zróżnicowanie, zmiany w czasie, zagrożenie środowiskowe. Studia Naturae 52, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
Google Scholar

Ciszewski D., Aleksander-Kwaterczak U. 2020. Metal Mobility in a Mine-Affected Floodplain. Minerals 10(9): 814. https://doi.org/10.3390/min10090814
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.3390/min10090814

Ciszewski D., Kucha H., Skwarczek M. 2017. Minerały autigeniczne i osady w strefie hyporeicznej aluwiów Białej Przemszy zanieczyszczonej przez górnictwo rud metali. Przegląd Geologiczny 65(10/1): 650–666.
Google Scholar

De Milleville L., Lespez L., Gauthier A., Gob F., Virmoux C., Saulnier-Copard S., Fichet V., Letourneur M., Jugie M., Garcia M., Tachikawa K., Tales E. 2023. Three thousand years of anthropogenic impact and water management and its impact on the hydro-ecosystem of the Mérantaise river, Paris conurbation (France). Quaternary Science Reviews 307: 108066. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2023.108066
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2023.108066

Dobrzańska H., Kalicki T. 2003. Człowiek i środowisko w dolinie Wisły koło Krakowa, w okresie od I do VII w. n.e. Archeologia Polski 68(1–2): 25–55.
Google Scholar

Dungworth D., Wilkes R. 2007. An investigation of hammerscale: Technology report. Research Department Report 26.
Google Scholar

Fajer M. 2018. Changes in river channel pattern as a result of the construction, operation and decommissioning of watermills – the case of the middle reach of the River Liswarta near Krzepice, Poland. Environmental & Socio-economic Studies 6(1): 25–37. https://doi.org/10.2478/environ-2018-0004
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2478/environ-2018-0004

Faměra M., Grygar T.M., Ciszewski D., Czajka A., Álvarez-Vázquez M.A., Hron K., Fačevicová K., Hýlová V., Tůmová Š., Světlík I., Zimová K., Dvořáková K., Szypuła B., Hošek M., Henych J. 2021. Anthropogenic records in a fluvial depositional system: The Odra River along the Czech-Polish border. Anthropocene 34: 100286. https://doi.org/10.1016/j.ancene.2021.100286
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.ancene.2021.100286

Folk R.L., Ward W.C. 1957. Brazos River bar: A study in the significance of grain size parameters. Journal of Sedimentary Petrology 27: 3–26. https://doi.org/10.1306/74d70646-2b21-11d7-8648000102c1865d
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1306/74D70646-2B21-11D7-8648000102C1865D

Harper K. 2021. Los Rzymu. Klimat, choroby i koniec imperium. Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim.
Google Scholar

Herget J. 1998. Anthropogenic influence on the development of the Holocene terraces of the river Lippe, Germany, [w:] Benito G., Baker V.R., Gregory K.J. (red.), Palaeohydrology and environmental change. Wiley, Chichester: 167–179.
Google Scholar

Hirschfeld Y. 2006. The Crisis of the Sixth Century: Climatic Change, Natural Disasters and the Plague. Mediterranean Archaeology and Archaeometry 6: 19–32.
Google Scholar

Houben P., Wunderlich J., Schrott L. 2009. Climate and long-term human impact on sediment fluxes in watershed systems. Geomorphology 108(1–2): 1–7. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2008.08.018
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2008.08.018

Houbrechts G. 2007. La sidérurgie proto-industrielle dans le bassin de la Lienne. De la Meuse à l'Ardenne, Entre Ardenne et Meuse ASBL 39: 34–63.
Google Scholar

Houbrechts G., Petit F., Kalicki T. 2003. Metallurgic slags of the last centuries as a tracer in archaeological and palaeogeographical studies in Arden (Belgium). Final Programme and Abstracts of 9th Annual Meeting of European Association of Archaeologists, 10th–14th September 2003, St. Petersburg: 17–18.
Google Scholar

Houbrechts G., Petit F. 2006. Utilisation des microscories métallurgiques comme traceur de lasédimentation dans les plaines alluviales des rivières ardennaises. University of Liege: 95–98.
Google Scholar

Houbrechts G., Petit F., Notebaert B., Kalicki T., Denis A.C. 2020. Microslag as a stratigraphic tracer to quantify floodplain processes (Lienne catchment, Belgium). Geomorphology 360. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2020.107166
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2020.107166

Hrubý P., Kmošek M., Kočárová R., Košťál M. 2021. Medieval mining centre of Buchberg on Bohemian-Moravian Highlands. Metal production in The Kingdom of Bohemia (13th–14th centuries). Pamatky Archeologicke 112: 333–384. https://doi.org/10.35686/PA2021.7
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.35686/PA2021.7

Janiec J., Kardyś P. 2021. Baza surowcowa starożytnego hutnictwa regionu świętokrzyskiego – próby innego spojrzenia, [w:] Dąbrowski A., Osiecki J. (red.), Świętokrzyskie. Środowisko, dziedzictwo kulturowe i edukacja regionalna 27(31). Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Witolda Gombrowicza w Kielcach: 173–182.
Google Scholar

Kalicki T. 2006. Zapis zmian klimatu oraz działalności człowieka i ich rola w holoceńskiej ewolucji dolin środkowoeuropejskich. Prace Geograficzne Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN 204, Warszawa.
Google Scholar

Kalicki T., Biesaga P. 2023. Late Glacial and Holocene evolution of the estuarine section of the Nida River. Folia Quaternaria 91: 39–61. https://doi.org/10.4467/21995923FQ.23.003.19378
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.4467/21995923FQ.23.003.19378

Kalicki T., Biesaga P., Przepióra P., Grys M., Maturlak M., Biegalska I. 2024a. A record of human activity and cultural changes in the Nida river valley (central Poland) during the Roman period. Abstract book 18th Conference of Environmental Archaeology. Univerzita Hradec Králové, Muzeum východních Čech, Hradec Králové: 32–33.
Google Scholar

Kalicki T., Biesaga P., Przepióra P., Grys M., Maturlak M., Biegalska I. 2024b. Zapis działalności człowieka i zmian kulturowych w dolinie Nidy (środkowa Polska) w okresie wpływów rzymskich. I Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Geośrodowisko – Klimat, Przyroda, Człowiek”, Zakład Badań Geośrodowiska, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, Kraków: 26–27.
Google Scholar

Kalicki T., Frączek M., Przepióra P., Kusztal P., Kłusakiewicz E., Malęga E. 2019a. Late Quaternary geomorphology and geoarchaelogy in the rivers of the Holy Cross Mountains region, Central Europe. Quaternary Research 91(2): 584–599. https://doi.org/10.1017/qua.2018.55
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1017/qua.2018.55

Kalicki T., Krupa J., Pawłowski D., Petr L. 2016. Holocene palaeomeander Łaziska 2, [w:] Kalicki T., Frączek M., Przepióra P. (red.), Evolution of river valleys in Central Europe – Field Guide, Kielce: 86–87.
Google Scholar

Kalicki T., Przepióra P., Aksamit M., Frączek M., Kłusakiewicz E., Grzeszczyk P. 2019b. Forming and disappearance of small retention system in the postindustrial area – case study from the central section of the Kamionka river valley (Central Poland) since the 18th century. Acta Geobalcanica 5(1): 29–34. https://doi.org/10.18509/AGB.2019.04
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18509/AGB.2019.04

Kalicki T., Przepióra P., Kusztal P., Chrabąszcz M., Fularczyk K., Kłusakiewicz E., Frączek M. 2020. Historical and present-dayhuman impact on fluvial systems in the Old-Polish Industrial District (Poland). Geomorphology 367: 1–16. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2020.107062
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2020.107062

Kalicki T., Przepióra P., Frączek M., Fualrczyk K., Żurek K., Pabian G., Podrzycki Ł. 2021. Przystanek 5. Lessy i muły antropogeniczne w Dołach Biskupich, [w:] Fijałkowska-Mader A., Szadkowska K. (red.), Atrakcje turystyczne gminy Kunów. Przewodnik po ścieżce geoedukacyjnej „Dolina Świśliny”. Stowarzyszenie Witulin nad Świśliną, PIG, Kielce: 58–66.
Google Scholar

Kalicki T., Przepióra P., Kusztal P., Fularczyk K., Houbrechts G. 2023. Microscale iron spherules as a trace of metallurgical activity in Old-Polish Industrial District river valleys. Miscellanea Geographica 27(3): 1–7. https://doi.org/10.2478/mgrsd-2023-0008
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2478/mgrsd-2023-0008

Klatka T. 1958. Muły antropogeniczne doliny Świśliny i ich dynamiczna interpretacja. Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Wydz. III 54: 165–187.
Google Scholar

Klimek K. 1988. An early anthropogenic alluvialion in the Subcarpathian Oświęcim Basin, Poland. Bulletin of the Polish Academy of Sciences, Earth Sciences 36(2): 159–169.
Google Scholar

Klimek K. 1996. Aluwia Rudy jako wskaźnik 1000-letniej degradacji Płaskowyżu Rybnickiego, [w:] Kostrzewski A. (red.), Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzędowych, tom II: 155–166. Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań.
Google Scholar

Klimek K. 2003. Sediment transfer and storage linked to Neolithic and Early Medieval soil erosion in the Upper Odra Basin, southern Poland, [w:] Howard A.J., Macklin M.G., Passmore D.G. (red.), Alluvial archaeology in Europe. Balkema, Rotterdam: 251–259.
Google Scholar

Klimek K., Malik I., Owczarek P., Zygmunt E. 2003. Climatic and human impact on episodic alluviation in small mountain valleys, The Sudetes. Geographia Polonica 76(2): 55–64.
Google Scholar

Klimek K., Zawilińska L. 1985. Trace elements in alluvia of the upper Vistula as indicators of palaeohydrology. Earth Surface Processes and Landforms 10: 273–280. https://doi.org/10.1002/esp.3290100309
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1002/esp.3290100309

Kondracki J. 1977. Regiony fizycznogeograficzne Polski. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Google Scholar

Korczyńska-Cappenberg M., Nowak M., Mueller-Bieniek A., Wilczyński J., Pospuła S., Wertz K., Kalicki T., Biesaga P., Szwarczewski P., Kapcia M., Cappenberg K., Wacnik A., Moskal-del Hoyo M. 2023. Middle Neolithic agricultural and land-use models in southern Poland: A case-study of the long-term settlement in Mozgawa. The Holocene 33(6): 619–635. https://doi.org/10.1177/09596836231157065
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/09596836231157065

Kowalski B. 2002. Geneza układu sieci rzecznej w Górach Świętokrzyskich, [w:] Ciupa T., Kupczyk E., Suligowki R. (red.), Obieg wody w zmieniającym się środowisku. Prace Instytutu Geografii Akademii Świętokrzyskiej im. Jana Kochanowskiego w Kielcach 7, Kielce: 315–351.
Google Scholar

Krupa J. 2013. Naturalne i antropologiczne procesy kształtujące dno doliny Czarnej Nidy w późnym vistulianie i holocenie. Folia Quaternaria 81: 5–156.
Google Scholar

Krupa J. 2015. Natural and anthropogenic channel pattern changes in the mid-mountain valley during the Late Glacial and Holocene, Polish Uplands. Quaternary International 370: 55–65. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2014.12.045
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.quaint.2014.12.045

Litt T. 1992. Investigations on the extent of the Early Neolithic settlement in the Elbe-Saale region and on its influence on the natural environment, [w:] Frenzel B. (red.), Evaluation of land surfaces cleared from forests by prehistoric man in Early Neolithic times and the time of migrating Germanic tribes. Paläoklimaforschung 8, Special Issue: ESF Project European Palaeoclimate and Man 3: 83–91.
Google Scholar

Łądkiewicz K., Wszędyrówny-Nast M., Jaśkiewicz K. 2017. Porównanie różnych metod oznaczania zawartości substancji organicznej. Przegląd Naukowy – Inżynieria i Kształtowanie Środowiska 26(1): 99–107. https://doi.org/10.22630/PNIKS.2017.26.1.09
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.22630/PNIKS.2017.26.1.09

Macklin M.G., Passmore D.G., Rumsby B.T. 1992. Climatic and cultural signals in Holocene alluvial sequences: The Tyne basin, Northern England, [w:] Needhan S., Macklin M.G. (red.), Alluvial Archaeology in Britain. Oxbow Monograph 27: 123–139.
Google Scholar

Marchetti M. 2002. Environmental changes in the central Po Plain (Northern Italy) due to fluvial modifications and anthropogenic activities. Geomorphology 44(3–4): 361–373. https://doi.org/10.1016/S0169-555X(01)00183-0
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/S0169-555X(01)00183-0

Mäckel R., Zollinger G. 1995. Holocene river and slope dynamics in the Black Forest and Upper Rhine Lowlands under the impact of man, [w:] Hagedorn J. (red.), Late Quaternary and present-day fluvial processes in Central Europe. Zeitschrift für Geomorpholgie, Supplementband 100: 89–100.
Google Scholar

Michno A. 2013. Age and lithological diversity of floor sediments in the Lower Nidzica Valley in the Małopolska Upland (Southern Poland). Zeitschrift für Geomorphologie 57(1): 111–135. https://doi.org/10.1127/0372-8854/2012/0094
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1127/0372-8854/2012/0094

Orzechowski S. 2007. Zaplecze osadnicze i podstawy surowcowe starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce.
Google Scholar

Orzechowski S. 2013. Region żelaza: Centra hutnicze kultury przeworskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Google Scholar

Pastre J.F., Cecchini M., Dietrich A., Fontugne M., Gauthier A., Kuzucuoglu C., Leroyer C., Limondin N. 1991. L'évolution Holocene des fonds de vallées au Nord-Est de la région parisienne (France). Physio-Géo 22/23: 109–115.
Google Scholar

Przepióra P. 2021. Subatlantyckie przemiany zlewni Kamionki na Wyżynie Kieleckiej, [w:] Kalicki T. (red.), Geografia–Geoarcheologia, Monografie, T. 1. Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej, Kielce–Białystok.
Google Scholar

Przepióra P., Kalicki T. 2024. Sedimentological and geochemical traces of metallurgical activity in the Świślina River valley (Central Poland) at the Doły Biskupie site. Quaternary Research, First View: 1–11. https://doi.org/10.1017/qua.2023.61
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1017/qua.2023.61

Przepióra P., Kalicki T., Grys M., Maturlak M., Biegalska I., Zubek K., Podrzycki Ł. 2023. Microscale iron spherules as a trace of former metallurgical activity in Biała Nida and Czarna Nida River valleys (Holy Cross Mts., Poland) – preliminary results, [w:] Dubjelova N., Ivanov M. (red.), Sbornik abstraktu 28. Kvarter, Ustav geologickych ved PrF MU a Ceska geologicka spolecost, Brno: 25.
Google Scholar

Przepióra P., Kalicki T., Houbrechts G. 2022. Makro- i mikrożużle w aluwiach równiny zalewowej Kamionki koło Jędrowa (Góry Świętokrzyskie) jako wskaźnik dawnej działalności metalurgicznej. Landform Analysis 41: 69–83. https://doi.org/10.12657/landfana-041-005
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12657/landfana-041-005

Przychodni A. 2002. Ośrodek starożytnej metalurgii żelaza nad Nidą, [w:] Orzechowski S. (red.), Hutnictwo świętokrzyskie oraz inne centra i ośrodki starożytnego hutnictwa żelaza na ziemiach polskich. Kielce: 45–60.
Google Scholar

Przychodni A. 2006. Starożytne hutnictwo nad Nidą jako potencjalna enklawa świętokrzyskiego centrum dymarskiego, [w:] Orzechowski S., Suliga I. (red.), 50 lat badań nad starożytnym hutnictwem świętokrzyskim. Archeologia – Metalurgia – Edukacja, Kielce: 103–123.
Google Scholar

Radwan M.W. 1963. Rudy, kuźnice i huty żelaza w Polsce. Warszawa.
Google Scholar

Reimer P., Austin W., Bard E., Bayliss A., Blackwell P., Bronk Ramsey C., Butzin M., Cheng H., Edwards R., Friedrich M., Grootes P., Guilderson T., Hajdas I., Heaton T., Hogg A., Hughen K., Kromer B., Manning S., Muscheler R., Palmer J., Pearson C., van der Plicht J., Reimer R., Richards D., Scott E., Southon J., Turney C., Wacker L., Adolphi F., Büntgen U., Capano M., Fahrni S., Fogtmann-Schulz A., Friedrich R., Köhler P., Kudsk S., Miyake F., Olsen J., Reinig F., Sakamoto M., Sookdeo A., Talamo S. 2020. The IntCal20 Northern Hemisphere radiocarbon age calibration curve (0–55 cal kBP). Radiocarbon 62(4): 725–757. https://doi.org/10.1017/RDC.2020.41
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1017/RDC.2020.41

Richardeau C. 1977. Distribution des sphérules magnéticues provenant de la sidérurgie liégeoise. Bulletin de la Société géographique de Liège 13: 155–165.
Google Scholar

Rutkiewicz P., Malik I., Wistuba M., Osika A. 2019. High concentrations of charcoal hearth remains as legacy of historical ferrous metallurgy in Southern Poland. Quaternary International 512: 133–143. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2019.04.015
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.quaint.2019.04.015

Solon J., Borzyszkowski J., Bidłasik M., Richling A., Badora K., Balon J., Brzezińska-Wójcik T., Chabudziński Ł., Dobrowolski R., Grzegorczyk I., Jodłowski M., Kistowski M., Kot R., Krąż P., Lechnio J., Macias A., Majchrowska A., Malinowska E., Migoń P., Myga-Piątek U., Nita J., Papińska E., Rodzik J., Strzyż M., Terpiłowski S., Ziaja W. 2018. Physico-geographical mesoregions of Poland: Verificationand adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data. Geographia Polonica 91(2): 143–170. https://doi.org/10.7163/GPol.0115
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.7163/GPol.0115

Steinhilber F., Beer J., Fröhlich C. 2009. Total Solar Irradiance during the Holocene. Geophysical Research Letters 36(19). https://doi.org/10.1029/2009GL040142
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1029/2009GL040142

Steinhilber F., Abreu J.A., Beer J., Brunner I., Christl M., Fischer H., Heikkila U., Kubik P.W., Mann M., McCracken K.G., Miller H., Miyahara H., Oerter H., Wilhelms F. 2012. 9,400 Years of Cosmic Radiation and Solar Activity from Ice Cores and Tree Rings. Proceedings of the National Academy of Sciences 109: 5967–5971. https://doi.org/10.1073/pnas.1118965109
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1073/pnas.1118965109

Zieliński J. 1965. Staropolskie Zagłębie Przemysłowe. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Ossolineum.
Google Scholar