Historyczny układ hydrotechniczny w Jędrowie (województwo świętokrzyskie) zachowany w formach i osadach – studium geoarcheologiczno-konserwatorskie

Paweł Przepióra; Tomasz Kalicki; Sławomir Chwałek; Geoffrey Houbrechts

doi:10.18778/1427-9711.18.02

Autor

Paweł Przepióra Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Instytut Geografii i Nauk o Środowisku https://orcid.org/0000-0002-3194-742X
Tomasz Kalicki Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Instytut Geografii i Nauk o Środowisku https://orcid.org/0000-0002-8421-5660
Sławomir Chwałek Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Instytut Geografii i Nauk o Środowisku
Geoffrey Houbrechts University of Liège, Fluvial Geomorphology and Hydrography Research Center https://orcid.org/0000-0002-8830-6543

DOI:

https://doi.org/10.18778/1427-9711.18.02

Słowa kluczowe:

Jędrów, żużel, osady jeziorne, Kuźnica, Staropolski Okręg Przemysłowy

Abstrakt

Młyn w Jędrowie jest jednym z niewielu obiektów na terenie Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, który zachował się w dobrym stanie. Dotyczy to również pozostałości wciąż widocznej w rzeźbie infrastruktury hydrotechnicznej oraz śladów jej funkcjonowania zachowanych w osadach równiny zalewowej Kamionki. Szczegółowe analizy, z wykorzystaniem specjalistycznych metod badawczych podpartych kwerendą materiałów historycznych, pozwoliły na lokalizację poszczególnych elementów tej infrastruktury, tj. dawny zbiornik, młynówka, wały. Część tej infrastruktury jest dobrze zachowana w rzeźbie i widoczna na numerycznym modelu terenu. Inne ślady po historycznej działalności metalurgicznej widoczne są dopiero po makro- i mikroskopowej analizie osadów jeziornych oraz pozakorytowych, tj. węgielki drzewne, żużle i mikroskopijne kulki żelaza. W miejscu odrestaurowanego młyna lub też w jego pobliżu funkcjonowała kuźnica, o czym świadczą materiały archiwalne. Obecnie młyn jest odrestaurowywany, a badania przedstawione w artykule posłużyły do objęcia tego obiektu wraz z najbliższym otoczeniem ochroną konserwatorską jako zabytku techniki.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Bibliografia

Aksamit, M., Kusztal, P., Kalicki, T., Grzeszczyk, P., Przepióra, P., 2019. Silting of the Sielpia water reservoir in the 20th and 21st c. (central Poland). Geobalcanica Proceedings Book 2019, Physical Geography, 101–105.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18509/GBP.2019.14

Bielenin, K., 1993. Starożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w Górach Świętokrzyskich. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce, 10–12.
Google Scholar

Chrabąszcz, M., Kalicki, T., Przepióra, P., Frączek, M., 2017. Zmiany koryta dolnej i środkowej Wiernej Rzeki od XVIII wieku. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica Physica 16, 5–13.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1427-9711.16.01

Chrzanowski, W., 1859. Karta dawnej Polski.
Google Scholar

Filonowicz, P., 1978a. Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Skarżysko-Kamienna. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa.
Google Scholar

Filonowicz, P., 1978b. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Skarzysko-Kamienna. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa.
Google Scholar

Herget, J., 1998. Anthropogenic influence on the development of the Holocene terraces of the river Lippe, Germany, [w:] Benito, G., Baker, V.R., Gregory, K.J. (red.), Palaeohydrology and environmental change. Wiley, Chichester, 167–179.
Google Scholar

Houben, P., Wunderlich, J., Schrott, L., 2009. Climate and long-term human impact on sediment fluxes in watershed systems. Geomorphology 108 (1–2), 1–7.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2008.08.018

Houbrechts, G., 2007. La sidérurgie proto-industrielle dans le bassin de la Lienne. De la Meuse à l'Ardenne, Entre Ardenne et Meuse ASBL, 39, 34–63.
Google Scholar

Houbrechts, G., Petit, F., 2003. Utilisation des scories métallurgiques en dynamique fluviale: détermination de la compétence effective des rivières et estimation des vitesses de progression de leur charge de fond / Utilisation of metallurgie slags for the study of fluvial dynamics: determination of the effective competency of rivers and estimation of the transit time of sedimentary waves. Géomorphologie: Relief, Processus, Environnement, Janvier–mars, 9 (1), 3–12.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.3406/morfo.2003.1162

Houbrechts, G., Petit, F., Kalicki, T., 2003. Metallurgic slags of the last centuries as a tracer in archaeological and palaeogeographical studies in Arden (Belgium). Final Programme and Abstracts of 9th Annual Meeting of European Association of Archaeologists, 10th–14th September 2003, St. Petersburg, 17–18.
Google Scholar

Houbrechts, G., Petit, F., 2004. Evolution des techniques sidérurgiques pré-industrielles et aperçu des critères de localisation de la métallurgie en «Terre de Durbuy». Terre de Durbuy 89, 3–29.
Google Scholar

Houbrechts, G., Petit, F., Kalicki, T., 2004. Rozwój metalurgii a sedymentacja fluwialna z ostatnich stuleci w ardeńskich dopływach Mozy (Belgia), [w:] Michalczyk, Z. (red.), Badania geograficzne w poznawaniu środowiska. Lublin, 192–194.
Google Scholar

Houbrechts, G., Petit, F., 2006. Utilisation des microscories métallurgiques comme traceur de la sédimentation dans les plaines alluviales des rivières ardennaises. University of Liege, 95–98.
Google Scholar

Kalicki, T., 2006. Zapis zmian klimatu oraz działalności człowieka i ich rola w holoceńskiej ewolucji dolin środkowoeuropejskich. Prace Geograficzne IGiPZ PAN 204, Warszawa.
Google Scholar

Kalicki, T., Przepióra, P., Podrzycki, Ł., 2017. Osady i wiek wyższej terasy Kamionki na odcinku Suchedniów – Rejów. Acta Geographica Lodziensia 106, 53–64.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.26485/AGL/2017/106/5

Kalicki, T., Przepióra, P. (przy współpr. z Chwałkiem, S. i Frączkiem, M.) 2019a. Lokalizacja oraz zasięg historycznego układu hydrotechnicznego z młynem wodnym w Jędrowie (obecnie: ul. Koszykowa 18b w Suchedniowie) – ekspertyza geoarcheologiczna. Zlecone przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach.
Google Scholar

Kalicki, T., Chrabąszcz, M., Frączek, M., Fularczyk, K., Kłusakiewicz, E., Kusztal, P., Malęga, E., Przepióra, P., 2019b. Zapis zmian antropogenicznych w formach i osadach dolin świętokrzyskich, [w:] Żeber-Dzikowska, I., Chmielewski, J. (red.), Środowisko – współczesne dylematy / Environment – contemporary dilemmas. Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa, 247–280.
Google Scholar

Kalicki, T., Frączek, M., Przepióra, P., Kusztal, P., Kłusakiewicz, E., Malęga, E., 2019c. Late Quaternary geomorphology and geoarchaelogy in the rivers of the Holy Cross Mountains region, Central Europe. Quaternary Research 91 (2), 584–599.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1017/qua.2018.55

Kalicki, T., Przepióra, P., Aksamit, M., Frączek, M., Kłusakiewicz, E., Grzeszczyk, P., 2019d. Forming and disappearance of small retention system in the postindustrial area – case study from the central section of the Kamionka river valley (Central Poland) since the 18th century. Acta Geobalcanica 5 (1), 29–34.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18509/AGB.2019.04

Kaniecki, A., 1999. Młyny wodne w dawnym Poznaniu i ich wpływ na przeobrażenie stosunków wodnych. Acta Universitatis Nicolai Copernici, Geografia 29, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń.
Google Scholar

Klimek, K., 1999. A 1000 year alluvial sequence as an indicator of catchment / floodplain interaction: the Ruda valley, Sub-Carpathians, Poland, [w:] Brown, A.G., Quine, T.A. (red.), Fluvial processes and environmental change. Wiley, 329–343.
Google Scholar

Klimek, K., 2003. Sediment transfer and storage linked to Neolithic and Early Medieval soil erosion in the Upper Odra Basin, southern Poland, [w:] Howard, A.J., Macklin, M.G., Passmore, D.G. (red.), Alluvial Archaeology in Europe. Swets & Zeitlinger, Lisse, 251–259.
Google Scholar

Kondracki, J., 1977. Regiony fizycznogeograficzne Polski. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Google Scholar

Kondracki, J., 2002. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Google Scholar

Krupa, J., 2013. Naturalne i antropologiczne procesy kształtujące dno doliny Czarnej Nidy w późnym vistulianie i holocenie. Folia Quaternaria 81, 5–156.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2478/folquart-2013-0001

Krupa, J., 2015. Natural and anthropogenic channel pattern changes in the mid-mountain valley during the Late Glacial and Holocene, Polish Uplands. Quaternary International 370, 55–65.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.quaint.2014.12.045

Kusztal, P., Kalicki, T., Chrabąszcz, M., Frączek, M., Kłusakiewicz, E., Przepióra, P., Zaborska, D., 2017a. Powstanie i zanik małej retencji w ostatnich stuleciach na przykładzie wybranych dolin w Świętokrzyskiem. Książka abstraktów Ogólnopolskiej Konferencji „Nauka Okiem Młodego Naukowca”. Promovendi, Łódź, s. 21.
Google Scholar

Kusztal, P., Kalicki, T., Chrabąszcz, M., Frączek, M., Kłusakiewicz, E., Przepióra, P., Zaborska, D., 2017b. Nowożytne zakłady hutnicze i młyny a rozwinięcie koryta Czarnej Koneckiej powyżej zalewu w Sielpi (region świętokrzyski), [w:] Brykała, D., Prarat, M., Lamparski, P. (red.), Materiały Konferencyjne Interdyscyplinarnego Seminarium Naukowego ,,Młyny wodne w dorzeczu dolnej Wisły od początku XVIII do początku XXI wieku”. Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 46.
Google Scholar

Łoś, M.J., 1978. Likwidacja młynów wodnych i jej skutki. Gospodarka Wodna 38 (12). Wydawnictwo PWN, Warszawa, 361–364.
Google Scholar

Macklin, M.G., Passmore, D.G., Rumsby, B.T., 1992. Climatic and cultural signals in Holocene alluvial sequences: the Tyne basin, northern England, [w:] Needhan, S., Macklin, M.G. (red.), Alluvial archaeology in Britain. Oxbow Monograph 27, 123–139.
Google Scholar

Marchetti, M., 2002. Environmental changes in the central Po Plain (northern Italy) due to fluvial modifications and anthropogenic activities. Geomorphology 44 (3–4), 361–373.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/S0169-555X(01)00183-0

Mięsiak-Wójcik, M., 2018. Analysis of water retention changes in selected lake-wetland catchments of West Polesie based on historical documents. Limnol. Rev. 18 (2), 59–75.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2478/limre-2018-0007

Notebaert, B., Houbrechts, G., Verstraeten, G., Broothaerts, N., Haeckx, J., Reynders, M., Govers, G., Petit, F., Poesen, J., 2011. Fluvial architecture of Belgian river systems in contrasting environments: Implications for reconstructing the sedimentation history. Netherlands Journal of Geosciences – Geologie en Mijnbouw. 90 (1), 31–50.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1017/S0016774600000652

Notebaert, B., Verstraeten, G., Houbrechts, G., Petit, F., 2013. Holocene floodplain deposition and scale effects in a typical European upland catchment: A case study from the Amblève catchment, Ardennes (Belgium). The Holocene 23 (8), 1184–1197.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/0959683613483626

Orzechowski, S., 2007. Zaplecze osadnicze i podstawy surowcowe starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce.
Google Scholar

Piasta, S., 2012. Leksykon Suchedniowa. Towarzystwo Przyjaciół Suchedniowa, Kielce.
Google Scholar

Podgórski, Z., 2004. Wpływ budowy i funkcjonowania młynów wodnych na rzeźbę terenu i wody powierzchniowe Pojezierza Chełmińskiego i przyległych części dolin Wisły i Drwęcy. Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń.
Google Scholar

Przepióra, P., 2017. Naturalne i historyczne zmiany zlewni Kamionki (Płaskowyż Suchedniowski) w subatlantyku. Maszynopis pracy doktorskiej, Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce.
Google Scholar

Przepióra, P., Kalicki, T., 2018. Zmiany koryta Kamionki (Płaskowyż Suchedniowski) na odcinku Ostojów – Rejów od XVIII wieku w oparciu o archiwalne materiały kartograficzne. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica Physica 17, 25–32.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1427-9711.17.03

Richeedeau, C., 1977. Distribution des sphèrules magnèticues provenant de la sidèrurgie liègeoise, dans B.S.G. Lg, 13, 155–165.
Google Scholar

Rutkiewicz, P., Malik, I., Wistuba, M., Sady, A., 2017. Charcoal kilns as a source of data on past iron industry (an example from the Czarna River valley, Central Poland). Environ. Socio.-Econ. Stud. 5 (3), 12–22.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1515/environ-2017-0012

Rutkiewicz, P., Malik, I., Wistuba, M., Osika, A., 2019. High concentrations of charcoal hearth remains as legacy of historical ferrous metallurgy in southern Poland. Quaternary International 512, 133–143.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.quaint.2019.04.015

Schirmer, W., 1995. Valley bottoms in the Late Quaternary, [w:] Hagedorn, J. (red.), Late Quaternary and present-day fluvial processes in Central Europe. Zeitschrift f. Geomorphologie, Suppl.-Bd. 100, 27–51.
Google Scholar

Starkel, L., Krąpiec, M., 1995. Profile of the alluvia with „black oaks" in Kędzierz on the Wisłoka river, [w:] Starkel, L. (red.), Evolution of the Vistula river valley during the last 15 000 years, part V. Geographical Studies, Special Issue 8, 101–110.
Google Scholar

www.geoportal.gov.pl.
Google Scholar

Zannoni, R., 1772. Carte de la Pologne.
Google Scholar

Zieliński, J., 1965. Staropolskie Zagłębie Przemysłowe. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Ossolineum, s. 339.
Google Scholar