Amulety, talizmany, ofiary zakładzinowe i inne materialne świadectwa wykorzystywania magii przez średniowiecznych mieszkańców ziem polskich

Anna Marciniak-Kajzer

doi:10.18778/1506-6541.S2024.38

Autor

Anna Marciniak-Kajzer Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Katedra Archeologii Historycznej i Bronioznawstwa https://orcid.org/0000-0003-1346-9652

DOI:

https://doi.org/10.18778/1506-6541.S2024.38

Słowa kluczowe:

średniowiecze, archeologia, magia, amulety, ofiary zakładzinowe, kamienie piorunowe

Abstrakt

W artykule podjęto próbę wskazania na dwie kategorie średniowiecznych zabytków, które przez archeologów łączone są z działaniami magicznymi. Interpretacja taka możliwa jest w dwóch przypadkach. Po pierwsze, są to rzeczy, które nie były konieczne w codziennym życiu, stąd ich rola jest trudna do określenia. Tutaj omówione zostały przedmioty uważane za amulety czy talizmany, figurki, grzechotki, specyficzne pojemniki czy maski. Inną kategorią zabytków uznawanych za powiązane z działaniami magicznymi są te, które nie różnią się wprawdzie od wykorzystywanych w codziennych zajęciach, jednak ich odnalezienie w specyficznych układach stratyfikacyjnych wskazuje na użycie ich w celach magicznych, najczęściej apotropaicznych. Tutaj na szczególną uwagę zasługują przedmioty uznane za ofiary zakładzinowe oraz przedmioty pochodzenia naturalnego, takie jak belemnity, czy kamienne i krzemienne narzędzia pochodzące z wcześniejszych epok, które były przechowywane w domach lub umieszczane w ścianach czy pod podłogą budynków. Przedmioty takie były określane mianem „kamieni piorunowych” (łac. ceraunie).

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Bibliografia

Andrałojć M., Wczesnopiastowskie cmentarzysko rzędowe w Gołuniu, gm. Pobiedziska, woj. wielkopolskie, „Studia Lednickie” 2015, t. 14.
Google Scholar

Banasiak P., Rola belemnitów w praktykach pogrzebowych na ziemiach polskich na przestrzeni dziejów, [w:] Zwyczaje i akcesoria apotropaiczne w cywilizacjach świata, red. K. Kleczkowska, W. Kosior, A. Kuchta, I. Łataś, Kraków 2018.
Google Scholar

Banaszak D., Tabaka A., Ślady wierzeń pogańskich na przykładzie znalezisk z Ostrowa Lednickiego, „Slavia Antiqua” 2020, t. 61.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.14746/sa.2020.61.9

Barański J., Świat rzeczy. Zarys antropologiczny, Kraków 2007.
Google Scholar

Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, red. E. Tarwicka, Gdańsk 2019.
Google Scholar

Brzozowska M, Kamień piorunowy, [w:] Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. 1 Kosmos, z. 1 Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, red. J. Bartmiński, Lublin 1996.
Google Scholar

Duma P., Magia ochronna przeciw czarownicom, złemu urokowi oraz inne środki apotropaiczne w świetle znalezisk archeologicznych w Europie, „Klio” 2000, t. 53(2).
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/KLIO.2020.019

Dworaczyk M., Kowalska A.B., Rulewicz M., Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wschodnia cześć Suburbium, Szczecin 2003.
Google Scholar

Filipowiak W., Słowiańskie wierzenia pogańskie u ujścia Odry, [w:] Wierzenia przedchrześcijańskie na ziemiach polskich, red. M. Kwapiński, H. Paner, Gdańsk 1993.
Google Scholar

Gardeła L., Scandinavian Amulets in Viking Age Poland, Rzeszów 2014.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctvh1dgwk.18

Gloger Z., Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. II, Warszawa 1907–1909.
Google Scholar

Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. 1, Warszawa 1972.
Google Scholar

Grupa D., Wełniane woreczki jako wyraz magicznych zachowań wczesnośredniowiecznych mieszkańców osady rzemieślniczo-rybackiej w Gdańsku, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia” 2017, t. 35.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/AUNC_ARCH.2017.005

Herold N., Filozoficzna koncepcja zabobonu w ujęciu Józefa Marii Bocheńskiego OP, „Rocznik Tomistyczny” 2020, t. 9(1).
Google Scholar

Jaguś J., Uwagi na temat wymowy magicznej średniowiecznych amuletów i ozdób na ziemiach polskich, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin. Sectio F, Historia” 2003, t. 58.
Google Scholar

Jerzak-Gierszowska T., Religia a magia. Klasyczne koncepcje antropologiczne, Poznań 1995.
Google Scholar

Kajkowski K., Woliński „but Widara”. Przyczynek do dyskusji nad relacjami słowiańsko-skandynawskimi we wczesnym średniowieczu, „Materiały Zachodniopomorskie” 2018, t. 14.
Google Scholar

Karwot E., Katalog magii Rudolfa. Źródło etnograficzne XIII w., Wrocław 1955.
Google Scholar

Kóčka-Krenz H., Biżuteria północno-zachodnia we wczesnym średniowieczu, Poznań 1993.
Google Scholar

Kočka-Krenz H., Wczesnośredniowieczna biżuteria zachodniosłowiańska, „Studia Lednickie” 2014, nr 13.
Google Scholar

Kopaliński W., Słownik symboli, Warszawa 2012.
Google Scholar

Kowalska A.B., Źródła materialne o religijności mieszkańców wczesnośredniowiecznego Szczecina, [w:] Religia ludów Morza Bałtyckiego. Stosunki polsko-duńskie w dziejach, red. M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk, Toruń 2010.
Google Scholar

Kurasiński T., Kamienie zrodzone z pioruna. O nietypowej formie recyklingu w średniowieczu i czasach nowożytnych, „Przegląd Archeologiczny” 2021, t. 69.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.23858/PA69.2021.2344

Kurasiński T., Magia – religia – ostentacja. Kaptorgi z wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Radomiu w ujęciu komparatystycznym, „Slavia Antiqua” 2021, t. 62.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.14746/sa.2021.62.11

Lepówna B., Materialne przejawy wierzeń ludności Gdańska w X–XIII w., „Pomorania Antiqua” 1981, t. 10.
Google Scholar

Lévi-Strauss C., Myśl nieoswojona, Warszawa 1969.
Google Scholar

Malinowski B., Magia, nauka i religia, [w:] tegoż, Dzieła, t. 7, Warszawa 1990.
Google Scholar

Marciniak-Kajzer A., Rzeczy ludzi średniowiecza. W domu, Łódź 2020.
Google Scholar

Milutinović D., Monety rzymskie w skarbach średniowiecznych – amulety chroniące skarb?, „Folia Numismatica” 2015, nr 29(1).
Google Scholar

Moszyński K., Kultura ludowa Słowian. Cz. II – Kultura duchowa, z. 1, Kraków 1934.
Google Scholar

Pirożyński J., Johannes Gutenberg i początki ery druku, Warszawa 2002.
Google Scholar

Popkiewicz E., Bursztyn w wierzeniach średniowiecznych ludzi, [w:] Religijność ludów Morza Bałtyckiego. Stosunki polsko-duńskie w dziejach, red. M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk, Toruń 2010.
Google Scholar

Sieradzan J., O względności pojęć „magii i religii”, „Lud” 2005, t. 89.
Google Scholar

Słownik starożytności słowiańskich, t. III, z. 2, Wrocław–Kraków 1968.
Google Scholar

Srebrny naszyjnik z kaptorgami i krzyżowatą zawieszką z Dziekanowic, red. J. Wrzesiński, A.M. Wyrwa, Lednica 2015.
Google Scholar

Stanisławski B., Jómswikinga saga w świetle źródeł archeologicznych, [w:] Wolin wczesnośredniowieczny, cz. 2, red. B. Stanisławski, W. Filipowiak, Warszawa 2014.
Google Scholar

Szafrański W., Prahistoria religii na ziemiach polskich, Wrocław–Łódź 1987.
Google Scholar

Szczepanik P., Nowe znalezisko miniaturowego konika z okolic Cedyni, „Materiały Zachodniopomorskie” 2019, t. 15.
Google Scholar

Szczepanik P., Wczesnośredniowieczne maski Słowian. Obrazy zmarłych, bogów, czy rekwizyty rytualne?, „Przegląd Archeologiczny” 2020, t. 68.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.23858/PA68.2020.008

Sztyber A., Kaptorgi. Przykład kunsztu wczesnośredniowiecznego z złotnictwa, „Alma Mater” 2008, t. 99.
Google Scholar

Ślusarski K.W., Wczesnośredniowieczne pisanki i grzechotki gliniane z ziem polskich. Próba typologii, [w:] Hereditatem cognoscere. Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz, red. Z. Kobyliński, Warszawa 2004.
Google Scholar

Tambiah S.J., Magia, religia, nauka a zakres racjonalności, Kraków 2007.
Google Scholar

Wawrzeniuk J., Symbolika jajka w grobie dziecka w okresie wczesnośredniowiecznym, [w:] Dusza maluczka, a strata ogromna, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Poznań 2004.
Google Scholar

Wierciński A., Magia i religia: Szkice z antropologii religii, Warszawa 2010.
Google Scholar

Wiśniowski E., Badania nad początkami i rozwojem średniowiecznej sieci parafialnej na ziemiach polskich, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia” 1990, t. 45.
Google Scholar

Zimoń H., Terminy „magia” i „czarownictwo” w świetle badań etnologicznych i religioznawczych, „Roczniki Teologii Fundamentalnej i Religiologii” 2011, t. 58(3).
Google Scholar

Sołtysiak A., Myślenie magiczne w interpretacji archeologicznej. Próba klasyfikacji, przykłady, perspektywy, referat wygłoszony podczas konferencji Tajemnica grobu Mikołaja Kopernika. Dialog ekspertów, Kraków 22–23 II 2010, https://www.academia.edu/1377913/My%C5%9Blenie_magiczne_w_interpretacji_archeologicznej?email_work_card=title
Google Scholar