Amulety, talizmany, ofiary zakładzinowe i inne materialne świadectwa wykorzystywania magii przez średniowiecznych mieszkańców ziem polskich

Anna Marciniak-Kajzer

doi:10.18778/1506-6541.S2024.38

Autor

Anna Marciniak-Kajzer Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Katedra Archeologii Historycznej i Bronioznawstwa https://orcid.org/0000-0003-1346-9652

DOI:

https://doi.org/10.18778/1506-6541.S2024.38

Słowa kluczowe:

średniowiecze, archeologia, magia, amulety, ofiary zakładzinowe, kamienie piorunowe

Abstrakt

W artykule podjęto próbę wskazania na dwie kategorie średniowiecznych zabytków, które przez archeologów łączone są z działaniami magicznymi. Interpretacja taka możliwa jest w dwóch przypadkach. Po pierwsze, są to rzeczy, które nie były konieczne w codziennym życiu, stąd ich rola jest trudna do określenia. Tutaj omówione zostały przedmioty uważane za amulety czy talizmany, figurki, grzechotki, specyficzne pojemniki czy maski. Inną kategorią zabytków uznawanych za powiązane z działaniami magicznymi są te, które nie różnią się wprawdzie od wykorzystywanych w codziennych zajęciach, jednak ich odnalezienie w specyficznych układach stratyfikacyjnych wskazuje na użycie ich w celach magicznych, najczęściej apotropaicznych. Tutaj na szczególną uwagę zasługują przedmioty uznane za ofiary zakładzinowe oraz przedmioty pochodzenia naturalnego, takie jak belemnity, czy kamienne i krzemienne narzędzia pochodzące z wcześniejszych epok, które były przechowywane w domach lub umieszczane w ścianach czy pod podłogą budynków. Przedmioty takie były określane mianem „kamieni piorunowych” (łac. ceraunie).

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Bibliografia

Andrałojć M., Wczesnopiastowskie cmentarzysko rzędowe w Gołuniu, gm. Pobiedziska, woj. wielkopolskie, „Studia Lednickie” 2015, t. 14.
Google Scholar

Banasiak P., Rola belemnitów w praktykach pogrzebowych na ziemiach polskich na przestrzeni dziejów, [w:] Zwyczaje i akcesoria apotropaiczne w cywilizacjach świata, red. K. Kleczkowska, W. Kosior, A. Kuchta, I. Łataś, Kraków 2018.
Google Scholar

Banaszak D., Tabaka A., Ślady wierzeń pogańskich na przykładzie znalezisk z Ostrowa Lednickiego, „Slavia Antiqua” 2020, t. 61.
Google Scholar

Barański J., Świat rzeczy. Zarys antropologiczny, Kraków 2007.
Google Scholar

Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, red. E. Tarwicka, Gdańsk 2019.
Google Scholar

Brzozowska M, Kamień piorunowy, [w:] Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. 1 Kosmos, z. 1 Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, red. J. Bartmiński, Lublin 1996.
Google Scholar

Duma P., Magia ochronna przeciw czarownicom, złemu urokowi oraz inne środki apotropaiczne w świetle znalezisk archeologicznych w Europie, „Klio” 2000, t. 53(2).
Google Scholar

Dworaczyk M., Kowalska A.B., Rulewicz M., Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wschodnia cześć Suburbium, Szczecin 2003.
Google Scholar

Filipowiak W., Słowiańskie wierzenia pogańskie u ujścia Odry, [w:] Wierzenia przedchrześcijańskie na ziemiach polskich, red. M. Kwapiński, H. Paner, Gdańsk 1993.
Google Scholar

Gardeła L., Scandinavian Amulets in Viking Age Poland, Rzeszów 2014.
Google Scholar

Gloger Z., Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. II, Warszawa 1907–1909.
Google Scholar

Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. 1, Warszawa 1972.
Google Scholar

Grupa D., Wełniane woreczki jako wyraz magicznych zachowań wczesnośredniowiecznych mieszkańców osady rzemieślniczo-rybackiej w Gdańsku, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia” 2017, t. 35.
Google Scholar

Herold N., Filozoficzna koncepcja zabobonu w ujęciu Józefa Marii Bocheńskiego OP, „Rocznik Tomistyczny” 2020, t. 9(1).
Google Scholar

Jaguś J., Uwagi na temat wymowy magicznej średniowiecznych amuletów i ozdób na ziemiach polskich, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin. Sectio F, Historia” 2003, t. 58.
Google Scholar

Jerzak-Gierszowska T., Religia a magia. Klasyczne koncepcje antropologiczne, Poznań 1995.
Google Scholar

Kajkowski K., Woliński „but Widara”. Przyczynek do dyskusji nad relacjami słowiańsko-skandynawskimi we wczesnym średniowieczu, „Materiały Zachodniopomorskie” 2018, t. 14.
Google Scholar

Karwot E., Katalog magii Rudolfa. Źródło etnograficzne XIII w., Wrocław 1955.
Google Scholar

Kóčka-Krenz H., Biżuteria północno-zachodnia we wczesnym średniowieczu, Poznań 1993.
Google Scholar

Kočka-Krenz H., Wczesnośredniowieczna biżuteria zachodniosłowiańska, „Studia Lednickie” 2014, nr 13.
Google Scholar

Kopaliński W., Słownik symboli, Warszawa 2012.
Google Scholar

Kowalska A.B., Źródła materialne o religijności mieszkańców wczesnośredniowiecznego Szczecina, [w:] Religia ludów Morza Bałtyckiego. Stosunki polsko-duńskie w dziejach, red. M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk, Toruń 2010.
Google Scholar

Kurasiński T., Kamienie zrodzone z pioruna. O nietypowej formie recyklingu w średniowieczu i czasach nowożytnych, „Przegląd Archeologiczny” 2021, t. 69.
Google Scholar

Kurasiński T., Magia – religia – ostentacja. Kaptorgi z wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Radomiu w ujęciu komparatystycznym, „Slavia Antiqua” 2021, t. 62.
Google Scholar

Lepówna B., Materialne przejawy wierzeń ludności Gdańska w X–XIII w., „Pomorania Antiqua” 1981, t. 10.
Google Scholar

Lévi-Strauss C., Myśl nieoswojona, Warszawa 1969.
Google Scholar

Malinowski B., Magia, nauka i religia, [w:] tegoż, Dzieła, t. 7, Warszawa 1990.
Google Scholar

Marciniak-Kajzer A., Rzeczy ludzi średniowiecza. W domu, Łódź 2020.
Google Scholar

Milutinović D., Monety rzymskie w skarbach średniowiecznych – amulety chroniące skarb?, „Folia Numismatica” 2015, nr 29(1).
Google Scholar

Moszyński K., Kultura ludowa Słowian. Cz. II – Kultura duchowa, z. 1, Kraków 1934.
Google Scholar

Pirożyński J., Johannes Gutenberg i początki ery druku, Warszawa 2002.
Google Scholar

Popkiewicz E., Bursztyn w wierzeniach średniowiecznych ludzi, [w:] Religijność ludów Morza Bałtyckiego. Stosunki polsko-duńskie w dziejach, red. M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk, Toruń 2010.
Google Scholar

Sieradzan J., O względności pojęć „magii i religii”, „Lud” 2005, t. 89.
Google Scholar

Słownik starożytności słowiańskich, t. III, z. 2, Wrocław–Kraków 1968.
Google Scholar

Srebrny naszyjnik z kaptorgami i krzyżowatą zawieszką z Dziekanowic, red. J. Wrzesiński, A.M. Wyrwa, Lednica 2015.
Google Scholar

Stanisławski B., Jómswikinga saga w świetle źródeł archeologicznych, [w:] Wolin wczesnośredniowieczny, cz. 2, red. B. Stanisławski, W. Filipowiak, Warszawa 2014.
Google Scholar

Szafrański W., Prahistoria religii na ziemiach polskich, Wrocław–Łódź 1987.
Google Scholar

Szczepanik P., Nowe znalezisko miniaturowego konika z okolic Cedyni, „Materiały Zachodniopomorskie” 2019, t. 15.
Google Scholar

Szczepanik P., Wczesnośredniowieczne maski Słowian. Obrazy zmarłych, bogów, czy rekwizyty rytualne?, „Przegląd Archeologiczny” 2020, t. 68.
Google Scholar

Sztyber A., Kaptorgi. Przykład kunsztu wczesnośredniowiecznego z złotnictwa, „Alma Mater” 2008, t. 99.
Google Scholar

Ślusarski K.W., Wczesnośredniowieczne pisanki i grzechotki gliniane z ziem polskich. Próba typologii, [w:] Hereditatem cognoscere. Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz, red. Z. Kobyliński, Warszawa 2004.
Google Scholar

Tambiah S.J., Magia, religia, nauka a zakres racjonalności, Kraków 2007.
Google Scholar

Wawrzeniuk J., Symbolika jajka w grobie dziecka w okresie wczesnośredniowiecznym, [w:] Dusza maluczka, a strata ogromna, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Poznań 2004.
Google Scholar

Wierciński A., Magia i religia: Szkice z antropologii religii, Warszawa 2010.
Google Scholar

Wiśniowski E., Badania nad początkami i rozwojem średniowiecznej sieci parafialnej na ziemiach polskich, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia” 1990, t. 45.
Google Scholar

Zimoń H., Terminy „magia” i „czarownictwo” w świetle badań etnologicznych i religioznawczych, „Roczniki Teologii Fundamentalnej i Religiologii” 2011, t. 58(3).
Google Scholar

Sołtysiak A., Myślenie magiczne w interpretacji archeologicznej. Próba klasyfikacji, przykłady, perspektywy, referat wygłoszony podczas konferencji Tajemnica grobu Mikołaja Kopernika. Dialog ekspertów, Kraków 22–23 II 2010, https://www.academia.edu/1377913/My%C5%9Blenie_magiczne_w_interpretacji_archeologicznej?email_work_card=title
Google Scholar