Początki polskiej literatury łagrowej. Wprowadzenie do lektury „pamiętnika z Sołówek” Mieczysława Lenardowicza

Arkadiusz Morawiec

doi:10.18778/1505-9057.64.07

Authors

Arkadiusz Morawiec Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Instytut Filologii Polskiej i Logopedii, Zakład Literatury Polskiej XX i XXI wieku, ul. Pomorska 171/173, 90-236 Łódź https://orcid.org/0000-0001-6424-1194

DOI:

https://doi.org/10.18778/1505-9057.64.07

Keywords:

Polish literature, literature of Soviet concentration camps, Soviet concentration camps, Solovki special camp

Abstract

This article is an introduction to the reading of Mieczysław Lenardowicz’s “memoirs from Solovki”, published twice in 1930 as Na wyspach tortur i śmierci. Pamiętnik z Sołówek [On the islands of torture and death: memoirs from Solovki] and Pamiętnik z Sołówek [Memoirs from Solovki]. This is probably the first work of Polish literature of Soviet concentration camps, or more broadly, Polish concentration camp literature. The article outlines the historical and literary context of Lenardowicz’s “memoirs”: the genesis of the Bolshevik and Soviet concentration camps, and the Solovki Special Purpose Camp in particular, and points to the most important early testimonies about Soviet camps (mainly Solovki), including texts published in Poland and the General Government until 1945. These include, apart from Lenardowicz’s work, foreign-language testimonies (Russian, Ukrainian, German) and their Polish translations, the memoirs of Franciszak Alachnowicz, a Byelorussian, written in Polish, and texts written in Polish by Poles: press articles, reports, and essays that deal with Solovki in a more or less direct manner.

Downloads

Download data is not yet available.

Author Biography

Arkadiusz Morawiec, Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Instytut Filologii Polskiej i Logopedii, Zakład Literatury Polskiej XX i XXI wieku, ul. Pomorska 171/173, 90-236 Łódź

Arkadiusz Morawiec – prof. dr hab., literaturoznawca i krytyk literacki, zatrudniony w Uniwersytecie Łódzkim w Zakładzie Literatury Polskiej XX i XXI wieku. Zajmuje się historią literatury polskiej, w szczególności pisarstwem obrazującym totalitaryzm i ludobójstwo, w tym literaturą obozową i literaturą Holokaustu, oraz pisarstwem jako formą pamięci. Autor książek: Poetyka opowiadań Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Autentyzm – dyskursywność – paraboliczność (2000); Seweryna Szmaglewska (1916–1992). Bibliografia (2007); Literatura w lagrze, lager w literaturze. Fakt – temat – metafora (2009); Polityczne, prywatne, metafizyczne. Szkice o literaturze polskiej ostatnich dziesięcioleci (2014); Zofia Romanowiczowa. Pisarka nie tylko emigracyjna (2016); Literatura polska wobec ludobójstwa. Rekonesans (2018); Polish Literature and Genocide (2022).

References

Alachnowicz Franciszak, U kapciuroch HPU, Drukarnia I. Bajeuskaha, Wilno 1937.
Google Scholar

Applebaum Anne, Gułag, przekł. Jakub Urbański, Świat Książki, Warszawa 2013.
Google Scholar

Archiwum Ośrodka „Karta”, Kolekcja Stowarzyszenia „Memoriał”, Materiały na temat obozów sołowieckich, sygn. PL-1001-AW-M-I-11.
Google Scholar

Belomor. An Account of the Construction of the New Canal Between the White Sea and the Baltic Sea, red. Maxim Gorky, L[eopold] Averbakh, S[emen] G. Firin, przekł. Amabel Williams-Ellis, H. Smith and R. Haas, New York 1935.
Google Scholar

[B. nazw. aut.], Biełyje o Sołowkach, „Nowyje Sołowki” 1926, nr 13, s. 1.
Google Scholar

Biezsonow Ju[rij] D., Dwadcat’ szest’ tiuriem i pobieg s Sołowkow, Imprimerie de Navarre, Paris 1928.
Google Scholar

Bezsonov Youri, Mes vingt-six prisons et mon évasion de Solovki, przekł. E. Semenoff, Payot, Paris 1928.
Google Scholar

Bezsonov Youri, My Twenty-Six Prisons and My Escape from Solovetski, [b. nazw. tł.], Jonathan Cape, London 1929.
Google Scholar

Bolecki Włodzimierz, „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Universitas, Kraków 2007.
Google Scholar

Brodskij Jurij, Sołowki. Łabirint prieobrażenij, Nowaja gazieta, Moskwa 2017.
Google Scholar

Bułhakow Michaił, Mistrz i Małgorzata, przekł. Irena Lewandowska i Witold Dąbrowski, Muza, Warszawa 2007.
Google Scholar

Całka Małgorzata, Z badań nad literaturą łagrową w Polsce, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum”, [t.] 10 (2001), s. 137–153.
Google Scholar

Ciesielski Stanisław, GUŁag. Radzieckie obozy koncentracyjne 1918–1953, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2010.
Google Scholar

Czaplejewicz Eugeniusz, Polska literatura łagrowa, PWN, Warszawa 1992.
Google Scholar

Diembowska Anna, Polaki na Sołowieckich ostrowach, „Gazeta Petersburska” 2011, nr 2, s. 11–13.
Google Scholar

Drozd Katarzyna, Białoruska literatura łagrowa, Katedra Białorutenistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006.
Google Scholar

Duguet Raymond, Une bagne en Russie rouge. Solovki, l’île de la faim, des supplices, de la mort, przedm. Jules Claine, Jules Tallandier, Paris 1927.
Google Scholar

Głubokowskij Boris, 49. Matieriały i wpieczatlenija, Biuro pieczati USŁON, Sołowki 1926.
Google Scholar

Głubokowskij Boris, Sołowki, ostrow pytok i smierti. Biełaja pieczat’ o Sołowkach, „Nowyje Sołowki” 1926, nr 13, s. 3–4.
Google Scholar

Goetel Ferdynand, Wypowiedź w ankiecie Pisarze polscy a Rosja sowiecka. Literatura sowiecka – eksperyment komunistyczny – zbliżenie polsko-rosyjskie, „Wiadomości Literackie” 1933, nr 44, s. 3.
Google Scholar

Gor’kij M[aksim], Sołowki, „Naszy dostiżenija” 1929, nr 5, s. 25–36, nr 6, s. 3–22.
Google Scholar

Gullotta Andrea, The „Cultural Village” of the Solovki Prison Camp: A Case of Alternative Culture, „Studies in Slavic Cultures”, nr 9 (2010), s. 9–25.
Google Scholar

Gullotta Andrea, Intellectual Life and Literature at Solovki 1923–1930. The Paris of the Northern Concentration Camps, Legend, Cambridge 2018.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctv16kkxnc

Heller Michał, Świat obozów koncentracyjnych a literatura sowiecka, przekł. Michał Kaniowski [właśc. Jerzy Pomianowski], Instytut Literacki, Paris 1974.
Google Scholar

Inny świat w literaturze narodów. Konteksty, życiorysy, interpretacje, red. Justyna Pyzia i Józef M. Ruszar, Instytut Literatury, Kraków 2020.
Google Scholar

Iwanow Mikołaj, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921–1939, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Google Scholar

Iwanowa G[alina] M., Istorija GUŁAGa 1918–1958. Socyalno-ekonomiczeskij i politiko-prawowoj aspiekt, Nauka, Moskwa 2006.
Google Scholar

Iz postanowlenija Politbiuro CK WKP(b) „Ob ispolzowanii truda ugołowno-zakluczennych”, [w:] GUŁAG (Gławnoje uprawlenije łagieriej) 1917–1960, oprac. A.I. Kokurin i N.W. Pietrow, red. W.N. Szostakowskij, Mieżdunarodnyj Fond „Diemokratija”, Moskwa 2000, s. 62.
Google Scholar

Jakobson Michael, Origins of the Gulag. The Soviet Prison Camp System 1917–1934, The University Press of Kentucky, Lexington 1993.
Google Scholar

Jurczenko Witalij [właśc. Karaś-Hałynśkyj Jurij], Pekło na zemli (w Usewłoni OHPU ta wtecza zwidtil), Czerwona kałyna, Lwów 1931.
Google Scholar

Jurczenko Witalij [właśc. Karaś-Hałynśkyj Jurij], Szlachamy na Sołowky (iz zapysok zasłancia), Czerwona kałyna, Lwów 1931.
Google Scholar

Jurczenko Witalij [właśc. Karaś-Hałynśkyj Jurij], Zi sołowećkoho pekła na wolu (zapysky wtikacza), Czerwona kałyna, Lwów 1931.
Google Scholar

Kabardyjsko-bałkarskie kanał imieni Stalina. Istorija stroitielstwa, red. M[aksim] Gor’kij, L[eopold] L. Awierbach, S[iemien] G. Firin, Istorija fabrik i zawodow, Moskwa 1934.
Google Scholar

„Kak sobaka: wsie ponimaju, a mołczu”. Iz razrozniennych zapisiej M. Gor’kogo, opublikowała M.M. Bogojawlenskaja, „Litieraturnaja gazieta” 1994, nr z 3 sierpnia, s. 6.
Google Scholar

Kaplan Hélène, The Bibliography of the Gulag Today, [w:] Reflections on The Gulag. With a Documentary Appendix on the Italian Victims of Repression in the USSR, red. Elena Dundovich, Francesca Gori i Emanuela Guercetti, Feltrinelli, Milano 2003, s. 225–246.
Google Scholar

Kiemicki [właśc. Swiesznikow] Władimir, Pieśń o powrocie, przekł. Waldemar Gajewski, [w:] Lichaczow Dmitrij, Wspomnienia, przekł. Bogusław Żyłko, Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, Wydawnictwo Akademickie „Sedno”, Warszawa 2016, s. 299–301.
Google Scholar

Kiemieckij [właśc. Swiesznikow] Władimir, Piesn’ o wozwraszczenii, „Sołowieckije Ostrowa” 1930, nr 5, s. 1.
Google Scholar

Kisielew-Gromow N[ikołaj] I., Łagieri smierti w SSSR. Wielikaja bratskaja mogiła żertw kommunisticzeskogo tierrora, Knigoizdatielstwo N.P. Malinowskogo, Shanghai 1936.
Google Scholar

Kisieliow-Gromow Nikołaj, Obozy śmierci w ZSRR. Wielka masowa mogiła ofiar komunistycznego terroru, [w:] Malsagow Sozerko, Kisieliow-Gromow Nikołaj, Początki Gułagu. Opowieści z Wysp Sołowieckich, przekł. Marcin Masny, Replika, Poznań 2019, s. 207–409.
Google Scholar

Klingier A[leksandr], Sołowieckaja katorga (zapiski bieżawszego), „Archiw russkoj riewolucyi”, t. 19 (1228), s. 157–211.
Google Scholar

[Klug Kajetan], Die grösste Sklaverei der Weltgeschichte. Tatsachenbericht aus dem Strafgebieten der GPU, napisał Kajetan Klug, oprac. Karl Neuscheler, Zentralverlad der NSDAP Franz Eher, Berlin 1942.
Google Scholar

[Klug Kajetan], Największe niewolnictwo w historii świata. Sprawozdanie z rzeczywistych przeżyć w obozach karnych GPU, napisał Kajetan Klug, oprac. Karl Neuscheler, Glob, Warszawa 1943.
Google Scholar

Knyt Agnieszka, Od redaktora, [w:] Sołoniewicz Iwan, Rosja w łagrze, przekł. Stanisław Dębicki, weryfikacja i uzup. przekł., red. Agnieszka Knyt, Ośrodek „Karta”, Warszawa 2007, s. 499–526.
Google Scholar

Lenardowicz Mieczysław, Na wyspach tortur i śmierci. Pamiętnik z Sołówek, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1930.
Google Scholar

Lenartowicz M. [właśc. Lenardowicz Mieczysław], Pamiętnik z Sołówek, Towarzystwo Wydawnicze „Rój”, Warszawa [1930].
Google Scholar

Lenin W[ładimir] I., Tielegramma Pienzienskomu gubispołkomu, [w:] Lenin W[ładimir] I., Połnoje sobranije soczinienij, t. 50, Izdatielstwo politiczeskoj litieratury, Moskwa 1970, s. 143–144.
Google Scholar

Lichaczew D[mitrij] S., Wospominanija, Logos, Sankt-Pietierburg 1995.
Google Scholar

Lichaczow Dmitrij, Wspomnienia, przekł. Bogusław Żyłko, Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, Wydawnictwo Akademickie „Sedno”, Warszawa 2016.
Google Scholar

Mackiewicz Stanisław, Myśl w obcęgach. Studia nad psychologią społeczeństwa Sowietów, Księgarnia F. Hoesicka, Warszawa 1931.
Google Scholar

Malsagoff S[ozerko] A., An Island Hell. A Soviet Prison in the Far North, przekł. F.H. Lyon [właśc. Francis Hamilton], A.M. Philpot, London 1926.
Google Scholar

Malsagow Sozerko, Piekielna wyspa. Radziecka katorga na dalekiej północy, [w:] Malsagow Sozerko, Kisieliow-Gromow Nikołaj, Początki Gułagu. Opowieści z Wysp Sołowieckich, przekł. Marcin Masny, Replika, Poznań 2019, s. 35–191.
Google Scholar

[Malsagow Sozierko A.], Sołowki. Ostrow pytok i smierti (Zapiski bieżawszego s Sołowkow oficera S.A. Malsagowa), „Siegodnia” 1925, nr 269, s. 6–7; nr 270, s. 6; nr 271, s. 5; nr 272, s. 6; nr 273, s. 7; nr 274, s. 5; nr 276, s. 4; nr 277, s. 4; nr 278, s. 4; nr 279, s. 5; nr 280, s. 5; nr 282, s. 5; nr 283, s. 4; nr 284, s. 5; nr 285, s. 6; nr 286, s. 4; nr 288, s. 3; nr 289, s. 4; nr 290, s. 3; nr 292, s. 5.
Google Scholar

Mielgunow S[iergiej] P., „Krasnyj tierror” w Rossii 1918–1923, [b. nazw. wydaw.], Berlin 1924.
Google Scholar

Miłosz Czesław, Rok myśliwego, Instytut Literacki, Paris 1990.
Google Scholar

Mitzner Piotr, Memoriał. Droga do Rosji, Instytut Książki, Nowaja Polsza, Kraków 2015.
Google Scholar

Morawiec Arkadiusz, „Pamiętnik z Sołówek” Mieczysława Lenardowicza, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” 2022, nr 1 (64).
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1505-9057.64.08

Moskwin Andriej, Powieść dokumentalna Franciszka Alachnowicza „7 lat w szponach GPU”, geneza utworu: cztery wersje, „Białorutenistyka Białostocka”, t. 11 (2019), s. 47–88.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.15290/bb.2019.11.04

Myklin Ołena, Nacionalna polityka WKP(b) w Ukrajini 1930-ch rokiw u wyswitłenni „Biuletynu Polsko-Ukraińskiego”, „Istorija Ukrajiny. Małowidomi imena, podiji, fakty”, nr 35 (2008), s. 324–328.
Google Scholar

Newerly Igor, Zostało z uczty bogów, Instytut Literacki, Paris 1986.
Google Scholar

Nowikow Ł.I., Idiei Iosifa Jelenskogo o sprawiedliwom ustrojstwie obszczestwa w kontiekstie mirowoj utopiczeskoj mysli, [w:] Fiłosofija w Biełarusi i pierspiektiwy mirowoj intiełlektualnoj kultury, kom. nauk. A.A. Łazariewicz [i in.], Prawo i ekonomika, Minsk 2011, s. 439–440.
Google Scholar

Obozy koncentracyjne OGPU w ZSRR, red. Bernadetta Gronek, Grzegorz Jakubowski, Irena Marczak, Bellona, Warszawa 1992.
Google Scholar

Olechnowicz Franciszek, Prawda o Sowietach (wrażenia z 7-letniego pobytu w więzieniach sowieckich r. 1927–1933), nakł. autora, Warszawa 1937.
Google Scholar

Olechnowicz Franciszek, Siedem lat w szponach GPU, nakł. autora, Wilno 1935.
Google Scholar

Olechnowicz Franciszek, [Wypowiedź], [w:] Dybowski Janusz Teodor, „Siedem lat w szponach GPU”. Rozmowa z Olechnowiczem. „Kultura” 1936, nr 16, s. 4.
Google Scholar

Owsiany Helena, Paradoksy łagrów sołowieckich. [w:] Skazani jako „szpiedzy Watykanu”. Z historii Kościoła katolickiego w ZSRR 1918–1956, red. Roman Dzwonkowski, Apostolicum, Ząbki 1998, s. 253–277.
Google Scholar

Owsiany Helena, Polacy w łagrach rosyjskiej Północy. W świetle relacji, listów i dokumentów, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 2000.
Google Scholar

Owsiany Helena, Z historii łagrów na Wyspach Sołowieckich 1920–1939, [w:] Skazani jako „szpiedzy Watykanu”. Z historii Kościoła katolickiego w ZSRR 1918–1956, red. Roman Dzwonkowski, Apostolicum, Ząbki 1998, s. 201–251.
Google Scholar

[B. nazw. aut.], Po pięciu latach strasznej katorgi powrócił z niewoli sowieckiej polski policjant, „Hasło Łódzkie” 1929, nr 104, s. 2.
Google Scholar

Pogonowska Ewa, Czytanie Nowej Rosji. Polskie spotkania ze Związkiem Sowieckim lat trzydziestych XX wieku, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2012.
Google Scholar

Ponarski Zenowiusz, Franciszek Olechnowicz – wydawca, redaktor, publicysta, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1996, z. 2, s. 51–64.
Google Scholar

Postanowlenije SNK RSFSR o „krasnom tierrorie”, [w:] GUŁAG (Gławnoje uprawlenije łagieriej) 1917–1960, oprac. A.I. Kokurin i N.W. Pietrow, red. W.N. Szostakowskij, Mieżdunarodnyj Fond „Diemokratija”, Moskwa 2000, s. 15.
Google Scholar

Postanowlenije WCIK o łagieriach prinuditielnych rabot. 17 maja 1919 g., [w:] Istorija stalinskogo Gułaga. Koniec 1920-ch–pierwaja połowina 1950-ch godow. Sobranije dokumientow w 7-mi tomach, red. W.P. Kozłow [i in.], t. 2: Karatielnaja sistiema: struktura i kadry, red. N.I. Władimircew, ROSSPEN, Moskwa 2004, s. 525–530.
Google Scholar

Prikaz WCzK o „krasnom tierrorie”, [w:] GUŁAG (Gławnoje uprawlenije łagieriej) 1917–1960, oprac. A.I. Kokurin i N.W. Pietrow, red. W.N. Szostakowskij, Mieżdunarodnyj Fond „Diemokratija”, Moskwa 2000, s. 14–15.
Google Scholar

S.K. [Kriwienko Siergiej], Sołowiecki ITŁ OGPU, [w:] Łagry. Przewodnik encyklopedyczny, red. Nikita Ochotin i Arsenij Roginski, przekł. Romuald Niedzielko, Ośrodek „Karta”, Warszawa 1998, s. 464–467.
Google Scholar

Sariusz-Skąpska Izabella, Polscy świadkowie GUŁagu. Literatura łagrowa 1939–1989, Universitas, Kraków 2002.
Google Scholar

Słonimski Antoni, Moja podróż do Rosji, [cz. 3:] Młodzież w Sowietach, „Wiadomości Literackie” 1932, nr 29, s. 1.
Google Scholar

Słonimski Antoni, Moja podróż do Rosji, [cz. 7:] Sędziowie i sądzeni, „Wiadomości Literackie” 1932, nr 33, s. 1.
Google Scholar

Sołoniewicz Iwan, Dzieci za drutem kolczastym, Glob, Warszawa 1943.
Google Scholar

Sołoniewicz Iwan, Dzieci za drutem kolczastym. Dziewczynka z lodem, nakł. „Przewodnika Katolickiego”, Poznań 1938.
Google Scholar

Sołoniewicz Iwan, Rosja w łagrze, przekł. Stanisław Dębicki, weryfikacja i uzup. przekł., red. Agnieszka Knyt, Ośrodek „Karta”, Warszawa 2007.
Google Scholar

Sołoniewicz Iwan, Rosja w obozie koncentracyjnym, t. 1–2, przekł. Stanisław Dębicki, nakł. Sekretariatu Porozumiewawczego Polskich Organizacji Społecznych, Lwów 1938.
Google Scholar

Sołoniewicz Iwan, Rossija w koncłagierie, Izd-wo Nacyonalno-trudowogo sojuza nowogo pokolenija, Sofija 1936.
Google Scholar

Sołowećka katorha (Dokumenty), red. Ł[ewko] Czykałenko, Druk[arnia] W. Cywińskiego, Warszawa 1931.
Google Scholar

Sołowki [film dok.], reż. Aleksandr A. Czerkasow, Związek Sowiecki 1928.
Google Scholar

Sołżenicyn Aleksander, Archipelag GUŁag 1918–1956. Próba dochodzenia literackiego, t. 1–3, przekł. Jerzy Pomianowski, Rebis, Poznań 2019.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-476-05728-0_19890-1

Sucharski Tadeusz, Czy „Inny Świat” jest rzeczywiście inny? Dzieło Herlinga na tle pierwszych tekstów łagrowych, [w:] Gustaw Herling-Grudziński. Między Wschodem a Zachodem, red. Grzegorz Przebinda, Bartosz Gołąbek, Wojciech Gruchała, Wydawnictwo Humanistyczne Pigonianum, Karpacka Państwowa Uczelnia w Krośnie, Krosno 2020, s. 121–147.
Google Scholar

Sucharski Tadeusz, Literatura polska z sowieckiego „domu niewoli”. Poetyka. Aksjologia. Twórcy, Instytut Literatury, Kraków 2021.
Google Scholar

Szapował Jurij, Likwidacja więźniów sołowieckich z Ukrainy w okresie „Wielkiego Terroru”, [w:] Sowiecki system obozów i więzień. Przykłady wybranych państw, red. Jerzy Bednarek, Instytut Pamięci Narodowej, Łódź 2013, s. 231–258.
Google Scholar

Szyrajew Boris, Niegasnące światło, przekł. i oprac. Aniela Czendlik, AA, Kraków 2014.
Google Scholar

Szyriajew Boris, Nieugasimaja łampada, Izdatielstwo imieni Czechowa, New York 1954.
Google Scholar

Śleszyński Wojciech, Pierwszy sowiecki łagier. Wyspy Sołowieckie (1920–1939), Muzeum Pamięci Sybiru, Białystok 2017.
Google Scholar

Taylor Nina, Proza zsyłkowa, [w:] Literatura emigracyjna 1939–1989, t. 1, red. Józef Garliński [i in.], Śląsk, Katowice 1994, s. 261–289.
Google Scholar

Tomaszewski Feliks, Syberia i rosyjska/radziecka Północ. Niekończąca się gra: zakrywanie – odsłanianie, Wydawnictwo UG, Gdańsk 2020.
Google Scholar

[B. nazw. aut.], Ucieczka z piekła, Glob, Warszawa 1944.
Google Scholar

Wat Aleksander, Mój wiek. Pamiętnik mówiony, cz. 1–2, przedm. Czesław Miłosz, do dr. przygot. Lidia Ciołkoszowa, Polonia Book Fund, London 1977.
Google Scholar

Werth Nicolas, Państwo przeciw społeczeństwu. Przemoc, represje i terror w Związku Sowieckim, przekł. A. Nieuważny, [w:] Courtois Stéphane [i in.], Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, przekł. Krzysztof Wakar [i in.], Dębogóra, Dębogóra 2017, s. 55–266.
Google Scholar

Werth Nicolas, Sołówki, laboratorium Gułagu, [w:] Malsagow Sozerko, Kisieliow-Gromow Nikołaj, Początki Gułagu. Opowieści z Wysp Sołowieckich, przekł. Marcin Masny, Replika, Poznań 2019, s. 5–32.
Google Scholar

The White Sea Canal, red. Maxim Gorky, L[eopold] Averbakh, S[emen] G. Firin. Tł. Amabel Williams-Ellis, John Lane, London 1935.
Google Scholar

Widz., GPU. Obrazki z czerwonej Rosji (I), „Wiek Nowy”, nr 7087 (1925), s. 7–8.
Google Scholar

Wilk Mariusz, Wilczy notes, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 1998.
Google Scholar

Wołkow Oleg, Pogrużenije wo t’mu: iz pierieżytogo, Atheneum, Paris 1987.
Google Scholar

Wołkow Oleg, W otchłani, przekł. Maria Kotowska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1994.
Google Scholar

Zajcew I[wan] M., Sołowki (Kommunisticzeskaja katorga, ili miesto pytok i smierti), Słowo, Shanghai 1931.
Google Scholar

Zdziechowski Marian, Czerwony terror, [w:] tegoż, W obliczu końca, wyd. 2 uzup., Wydawnictwo Stanisława Turskiego, Wilno 1938, s. 44–106.
Google Scholar