Rozwój układu ruralistycznego Spycimierza na tle dziejów osadnictwa w świetle badań geograficzno-historycznych i archeologicznych

Tomasz Figlus

doi:10.18778/2299-8403.04.05

Autor

Tomasz Figlus Zakład Geografii Historycznej i Dziedzictwa Kulturowego, Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki, 90–142 Łódź, ul. Kopcińskiego 31

DOI:

https://doi.org/10.18778/2299-8403.04.05

Słowa kluczowe:

wieś, osadnictwo, morfogeneza, układ przestrzenny, Spycimierz

Abstrakt

Artykuł prezentuje wyniki badań poświęconych rozwojowi układu przestrzennego Spycimierza na przestrzeni dziejów. Analiza geograficzno-historyczna objęła zagadnienie genezy i zmian morfologicznych wsi, uwzględniając dzieje osadnictwa na badanym obszarze. W tym kontekście wykorzystano wybrane źródła dokumentowe, opisowe oraz mapy historyczne. Uzyskane rezultaty skonfrontowano z dotychczasowymi wynikami badań archeologicznych. Wieś powstała prawdopodobnie w XI w. w pobliżu zlokalizowanego w zakolu rzecznym grodu pierścieniowego, który w XIV w. został przekształcony w gród typu stożkowego. Wyróżniono kilka faz rozwoju wsi, uwzględniając sekwencję powstawania i rozprzestrzeniania się siedlisk i rozłogów w średniowieczu, czasach nowożytnych aż do współczesności. Dzisiejszy Spycimierz przyjmuje formę wsi wielodrogowej z nieregularną strukturą zabudowy i skomplikowanym rozkładem działek. Jest to unikalny relikt osadnictwa z czasów wczesnofeudalnych, który stanowi cenny element krajobrazu kulturowego wsi w centralnej Polsce.

Bibliografia

Arnold S., Geografia historyczna Polski, Warszawa 1951.
Google Scholar

Arnold S., Początki biskupstwa płockiego w świetle falsyfikatów mogileńskich, „Rocznik Towarzystwa Naukowego w Płocku”, t. I, 1929, s. 3–24.
Google Scholar

Chmielowska A., Badania nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym i jego wiejskim zapleczem na obszarze Polski Środkowej, „Acta Universitatis Lodziensis”, Ser. 1, Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 36, 1979, s. 35–50.
Google Scholar

Chmielowska A., Osadnictwo w Polsce środkowej w okresie od połowy X do połowy XIII w., „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego w Łodzi”, Ser. Archeologiczna, nr 22, 1975, s. 331–371.
Google Scholar

Dzieduszyńska D., Kittel P., Basen uniejowski – historia i stan badań paleogeograficznych w Uniwersytecie Łódzkim, „Biuletyn Uniejowski”, t. 1, 2012, s. 189–203.
Google Scholar

Figlus T., Morfogeneza wsi na obszarze Polski Środkowej, rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. M. Kuleszy, Łódź 2013, mpis w Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego.
Google Scholar

Figlus T., Zróżnicowanie morfogenetyczne wsi na obszarze gminy Uniejów, „Biuletyn Uniejowski”, t. 3, 2014, s. 85–110.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/2299-8403.03.06

Forysiak J., Rozwój doliny Warty między Burzeninem a Dobrowem po zlodowaceniu warty, „Acta Geographica Lodziensia”, t. 90, 2005.
Google Scholar

Gall Anonim, Cronica et gesta ducum sive principium Polonorum, wyd. K. Maleczyński, Kraków 1952.
Google Scholar

Gąsiorowski (red.), Urzędnicy łęczyccy, sieradzcy i wieluńscy XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Opaliński, H. Żerek-Kleszcz, Kórnik 1993.
Google Scholar

Głosek M., Badania na grodzisku w Smulsku i osadzie w Boleszczynie, pow. Turek, „Sprawozdania Archeologiczne”, t. 21, 1969, s. 197–202.
Google Scholar

Grabarczyk T., Kowalska-Pietrzak A., Szymczak J., Uniejowskie strony. Karty z przeszłości odległej, nieznanej i bliskiej gminy Uniejów, Łódź–Uniejów 2008.
Google Scholar

Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r.p. 1584, wyd. K.J. Turowski, Kraków 1858.
Google Scholar

Jakimowicz R., Sprawozdanie z działalności Państwowego Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu Warszawskiego za rok 1923, „Wiadomości Archeologiczne”, t. IX, 19, z. 3–4, 1925, s. 305–331.
Google Scholar

Kamińska J., Grody Polski środkowej w organizacji wczesnopaństwowej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, Ser. Archeologiczna, nr 18, 1971, s. 41–75.
Google Scholar

Kamińska J., Grody wczesnośredniowieczne ziem Polski środkowej na tle osadnictwa, „Acta Archeologica Universitatis Lodziensis”, nr 2, 1953.
Google Scholar

Kamińska J., Grodziska stożkowe śladem posiadłości rycerskich XIII–XIV wieku, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, Seria Archeologiczna, nr 13, 1966, s. 43–78.
Google Scholar

Karte von Südpreußen, David Gilly, Cron, Langner, 1793–1796, 1:50000, ark. 47, Preussischer Kulturbesitz – Staatsbibliothek zu Berlin, sygn. Kart N 14431, fotokopia w Pracowni Atlasu Historycznego Instytutu Historii PAN.
Google Scholar

Kietlińska A., Dąbrowska T., Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich we wsi Spicimierz, pow. Turek, „Materiały Starożytne”, t. 9, 1963, s. 143–252.
Google Scholar

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1877.
Google Scholar

Kukulski J., Generałowie carscy i ich majątki ziemskie w Królestwie Polskim (1835–1920), Warszawa 2007.
Google Scholar

Kürbisówna B., Najstarsze dokumenty opactwa benedyktynów w Mogilnie (XI–XII w.), „Studia Źródłoznawcze”, t. 13, 1968, s. 27–61.
Google Scholar

Labuda G., Początki klasztoru w świetle źródeł pisanych, [w:] Materiały sprawozdawcze z badań zespołu pobenedyktyńskiego w Mogilnie, „Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków”, Ser. B, t. 52, 1978, z. 1, s. 1–59.
Google Scholar

Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, t. I, Poznań 1890.
Google Scholar

Łaski J., Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej, wyd. J. Łukowski, t. 1, Gniezno 1880.
Google Scholar

Malcówna M., Staropolskie imiona dwuczłonowe męskie z przyrostkami zdrabniającymi, „Onomastica”, R. VII, 1961, s. 281–289.
Google Scholar

Nadolski A., Spicymierz nad Wartą: średniowieczny zespół osadniczy, „Archeologia Polski”, t. X, 1966, z. 2, s. 701–712.
Google Scholar

Najstarsze papieskie bulle protekcyjne dla biskupstw polskich, cz. 1, Bulla gnieźnieńska z 1336 r., wyd. O. Łaszczyńska, Poznań 1947.
Google Scholar

Nowakowski A., Wieczorek J., Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na osadzie wczesnośredniowiecznej w Wieścicach, pow. Poddębice, w 1964 r., „Sprawozdania Archeologiczne”, t. 19, 1967, s. 205–208.
Google Scholar

Petera J., Vistuliańskie osady dolinne w basenie uniejowskim i ich wymowa paleogeograficzna, „Acta Geographica Lodziensia”, t. 83, 2002.
Google Scholar

Petera-Zganiacz J., Forysiak J., Historia rozwoju doliny Warty w basenie uniejowskim, „Biuletyn Uniejowski”, t. 1, 2012, s. 23–41.
Google Scholar

Petera-Zganiacz J., Forysiak J., Holoceńska ewolucja systemu wielokorytowego Warty w okolicach Koźmina, „Acta Geographica Lodziensia”, t. 88, 2004, s. 27–40.
Google Scholar

Plan odnowy miejscowości Spycimierz, załącznik do uchwały nr XXIII/117/2012 Rady Miejskiej w Uniejowie z 18 stycznia 2012 r., Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta w Uniejowie.
Google Scholar

Płocha J., Najdawniejsze dzieje opactwa benedyktynów w Mogilnie, Wrocław 1969.
Google Scholar

Poklewski T., Próba archeologiczna rekonstrukcji włości średniowiecznej Spicymierz nad Wartą, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. 19, nr 3, 1971, s. 437–446.
Google Scholar

Poklewski T., Spicymierska włość grodowa w średniowieczu. Obraz gospodarczy, „Acta Archeologica Lodziensia”, nr 24, 1975.
Google Scholar

Poklewski T., Ślady radła i pługa wyznaczają pole wczesnośredniowieczne, „Z Otchłani Wieków”, t. 39, z. 3, 1973, s. 178–179.
Google Scholar

Poklewski T., Średniowieczna wioska w oczach archeologa, „Z Otchłani Wieków”, t. 40, z. 1, 1974, s. 55–59.
Google Scholar

Poklewski T., Układ pól ornych w średniowiecznym Spicymierzu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, t. 22, z. 3, 1974, s. 491–498.
Google Scholar

Polen, oder Verzeichniß aller adlichen, geistlichen und königlichen Oerter in Polen, nach den Woiwodschaften und Districten, und mit Bemerkung der Anzahl der Rauchfänge in jedem Orte, „Magazin für die neue Historie und Geographie“, wyd. A.F. Büsching, t. 22, 1788.
Google Scholar

Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana przez Adolfa Pawińskiego, t. 2, Wielkopolska, [w:] Źródła Dziejowe, t. 13, Warszawa 1883.
Google Scholar

Potkański K., O założeniu i uposażeniu klasztoru w Mogilnie, [w:] Pisma pośmiertne Karola Potkańskiego, t. 2, wstęp i oprac. F. Bujak, Kraków 1924, s. 166–208.
Google Scholar

Różańska W., Cmentarzysko łużyckie z młodszego okresu halsztackiego w Spicimierzu, pow. Turek, „Materiały Starożytne”, t. 4, 1958, s. 145–156.
Google Scholar

Sikora J., Polska Centralna we wczesnym średniowieczu w świetle badań archeologicznych i osadniczych, „Slavia Antiqua”, t. 48, 2007, s. 121–159.
Google Scholar

Sikora J., Ziemie centralnej Polski we wczesnym średniowieczu. Studium archeologiczno-osadnicze, Łódź 2009.
Google Scholar

Skoiński J., Spicimierz. Gród i kasztelanja. Szkic historyczny, Łódź 1936.
Google Scholar

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, wyd. B. Chlebowski, F. Sulimierski, W. Walewski, t. 11, Warszawa 1890.
Google Scholar

Spycimierz Kolonia. Plan wsi z 1861 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 204–15.
Google Scholar

Spycimierz. Plan wsi z 1804 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 344–4.
Google Scholar

Spycimierz. Plan wsi z 1848 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 185–1, ark. 15.
Google Scholar

Szulc H., Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, „Prace Geograficzne”, nr 163, Warszawa 1995.
Google Scholar

Szymczakowa A., Gąsiorowski A. (red.), Urzędnicy łęczyccy, sieradzcy i wieluńscy XIII–XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, Wrocław 1985.
Google Scholar

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policyi, t. 2, Warszawa 1827.
Google Scholar

Topograficzeskaja Karta Carstwa Polskago, 1839 [recte 1843], 1:126000, Kol. II Sek. IV, Centralna Biblioteka Geografii i Ochrony Środowiska Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, sygn. C.542.
Google Scholar

Turkowska K., Rozwój dolin rzecznych na Wyżynie Łódzkiej w późnym czwartorzędzie, „Acta Geographica Lodziensia”, t. 57, 1988.
Google Scholar

Tyszkiewicz J., Geografia historyczna. Zarys problematyki, Warszawa 2014.
Google Scholar

Visitationes bonorum archiepiscopatus necnon capituli Gnesnensis saeculi XVI, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1920.
Google Scholar

Warężak J., Rozwój uposażenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w średniowieczu z uwzględnieniem stosunków gospodarczych w XIV i XV w., Lwów 1929.
Google Scholar

Wąsicki J., Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Południowe 1793–1806. Studium historycznoprawne, Wrocław 1957.
Google Scholar

Zajączkowski S., Sprawa pierwszego zapisu (w świetle badań nad osadnictwem dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej), „Rocznik Łódzki”, t. 7, 1963, s. 103–132.
Google Scholar

Zajączkowski S., Studia nad osadnictwem dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej w XII–XIV w. Uwagi i spostrzeżenia, „Studia z Dziejów Osadnictwa”, t. 4, 1966, s. 5–85.
Google Scholar

Zajączkowski S., Uwagi nad osadnictwem dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej (do przełomu XI i XII w.), „Rocznik Łódzki”, t. 9, 1964, s. 165–199.
Google Scholar

Zajączkowski S. i Zajączkowski S.M., Materiały do słownika geograficzno-historycznego dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 roku, cz. 2, Łódź 1970.
Google Scholar