Zróżnicowanie morfogenetyczne wsi na obszarze gminy Uniejów

Autor

  • Tomasz Figlus dr, adiunkt, Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych, Zakład Geografii Historycznej i Dziedzictwa Kulturowego https://orcid.org/0000-0001-9892-8314

DOI:

https://doi.org/10.18778/2299-8403.03.06

Słowa kluczowe:

gmina Uniejów, morfogeneza wsi, wsie średniowieczne, wsie nowożytne, jednostki osadnicze z XIX w., analiza materiałów kartograficznych

Abstrakt

This article presents the results of research relating to the morphogenesis of the villages in the community of Uniejów. This work is an attempt to apply retrogressive methods to clarify the process of formation and development of layouts of villages and identify the historical relics of rural forms in contemporary cultural landscape of analyzed area. The study included irregular early medieval villages, regular villages that have passed the regulations associated with the location under the German law in the Middle Ages, the villages from the period of development of the manorial economy, villages from the modern period connected with Dutch settlement, and the villages formed as a result of the process of spatial reorganization in the nineteenth century. Development of rural forms in the community of Uniejów was the result of natural, legal, ownership and socio-agrarian influences. In the early Middle Ages one can identify the irregular layouts in the form of a road villages, an oval and multi-road villages. The process of location under the German law brought the development of settlement forms in the shape of large, regular street and oval villages. In the modern period one can identify the manorial forms as morphological elements closely connected with villages of older origin or the manorial forms as an autonomous settlement units. It is also characteristic that one can recognize many hamlets formed on the basis of division of property. In the late eighteenth and early nineteenth century in the studied area one can identify a couple of row villages inhabited by German population. Significant changes in the settlement network of community of Uniejów took place in the nineteenth century. The processes of regulation and parceling-out implicated the formation of new settlement units in the form of row villages with stripes fields and scattered villages with block layout of the fields.

Bibliografia

Brzeziny, plan wsi z 1837 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 185-1, ark. 20.
Google Scholar

Człopy, plan wsi z 1839 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 185-1, ark. 11.
Google Scholar

Karte von Südpreußen, D. Gilly, Cron, Langner, 1793–1796, Preussischer Kulturbesitz − Staatsbibliothek zu Berlin, sygn. Kart N 14431, fotokopie w IH PAN.
Google Scholar

Kościelnica, plan wsi z 1839 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 185-1, ark. 16.
Google Scholar

Ostrowsko, plan wsi z 1861 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 184-4.
Google Scholar

Spicymierz, plan wsi z 1804 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 344-4.
Google Scholar

Spicymierz Kolonia, plan wsi z 1861 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 204-15.
Google Scholar

Wieścice, plan wsi z 1863 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 184-4.
Google Scholar

Zieleń, plan wsi z 1848 r., AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 185-1, ark. 15.
Google Scholar

Codex diplomaticus et commemorationum Masoviae generalis. Zbiór ogólny przywilejów i spominków mazowieckich, t. 1, wyd. J. K. Kochanowski, Warszawa 1919.
Google Scholar

Gall Anonim, Cronica et gesta ducum sive principium Polonorum, II, wyd. K. Maleczyński, Kraków 1952.
Google Scholar

Kodeks dyplomatyczny Polski, t. 1, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, A. Z. Helcel, Warszawa 1847; t. 2, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, cz. 1−2; t. 3, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, J. Bartoszewicz; t. 4, wyd. M. Bobowski, Warszawa 1847–1858.
Google Scholar

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I–IV, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1877–1881; t. V, wyd. F. Piekosiński, Poznań 1908; t. VI–X, wyd. t. VI: A. Gąsiorowski, H. Kowalewicz; t. VII: A. Gąsiorowski, R. Walczak; t. VIII–X: A. Gąsiorowski, T. Jasiński, Warszawa–Poznań 1982–1993.
Google Scholar

Łaski J., Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej, wyd. J. Łukowski, t. 1−2, Gniezno 1880−1881.
Google Scholar

Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana przez Adolfa Pawińskiego, t. 2: Wielkopolska, [w:] Źródła Dziejowe, t. 13, Warszawa 1883.
Google Scholar

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności, t. 1−2, Warszawa 1827.
Google Scholar

Topograficzeskaja Karta Carstwa Polskago, s. l, ca 1863, 1:126 000, Centralna Biblioteka Geografii i Ochrony Środowiska Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, sygn. C 609.
Google Scholar

Visitationes bonorum archiepiscopatus necnon capituli Gnesnensis saeculi XVI, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1920.
Google Scholar

Baranowski B., Gospodarstwo chłopskie i folwarczne we wschodniej Wielkopolsce w XVIII wieku, Warszawa 1958.
Google Scholar

Baranowski B., Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w województwie łęczyckim i wschodniej części województwa sieradzkiego do połowy XVII wieku, „Zeszyty Naukowe UŁ”, Ser. 1, z. 1, 1955.
Google Scholar

Chmielowska A., Badania nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym i jego wiejskim zapleczem na obszarze Polski Środkowej, „Acta Universitatis Lodziensis”, Ser. 1, Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 36, 1979.
Google Scholar

Chmielowska A., Osadnictwo w Polsce środkowej w okresie od połowy X do połowy XIII w., „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, nr 22, 1975.
Google Scholar

Figlus T., Układy przestrzenne wsi folwarcznych w Polsce. Typy morfogenetyczne i ochrona dziedzictwa ruralistycznego, [w:] W. Wysota i in. (red), Rozwój zrównoważony regionów Polski, Toruń 2011.
Google Scholar

Figlus T., Z badań na rozwojem osadnictwa i morfogenezą wsi olęderskich w Polsce, [w:] Badania podstawowe i aplikacyjne w naukach geograficznych, red. L. Kasprzak, Poznań 2009.
Google Scholar

Głosek M., Badania nad grodzisku w Smulsku i osadzie w Boleszczynie, „Sprawozdania Archeologiczne”, t. 21, 1969.
Google Scholar

Goldberg J., Osadnictwo olęderskie w dawnym województwie łęczyckim i sieradzkim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”, Ser. I, Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 5, 1957.
Google Scholar

Grabarczyk T., Kowalska-Pietrzak A., Szymczak J., Uniejowskie strony. Karty z przeszłości odległej, nieznanej i bliskiej gminy Uniejów, Łódź−Uniejów 2008.
Google Scholar

Kamińska J., Grody Polski środkowej w organizacji wczesnopaństwowej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, nr 18, 1971.
Google Scholar

Kamińska J., Grody wczesnośredniowieczne ziem Polski środkowej na tle osadnictwa, Łódź 1953.
Google Scholar

Kamińska J., Przyczynki do osadnictwa wiejskiego z V−X w. n.e. na terenach Polski środkowej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, nr 2, 1957.
Google Scholar

Kamler M., Folwark szlachecki w Wielkopolsce w latach 1580–1655, Warszawa 1976.
Google Scholar

Koter M., Fizjonomia, morfologia i morfogeneza miasta. Przegląd rozwoju oraz próba uściślenia pojęć, „Zeszyty Naukowe UŁ”, Ser. 2, Nauki Matematyczno-Przyrodnicze, z. 55, Łódź 1974.
Google Scholar

Kulesza M., Rozwój przestrzenny miasta, [w:] Uniejów. Dzieje miasta, red. J. Szymczak, Uniejów−Łódź 1995.
Google Scholar

Myszkorowska-Olczyk G., Zespoły folwarczne na terenie gminu Uniejów, „Biuletyn Uniejowski”, t. 2, 2013.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/2299-8403.02.07

Nadolski A., Spicymierz nad Wartą – średniowieczny zespół osadniczy, „Archeologia Polski”, t. X, z. 2, 1966.
Google Scholar

Nowak T., Ze studiów nad rozwojem osadnictwa w ziemi łęczyckiej w czasach Władysława Jagiełły, „Przegląd Nauk Historycznych”, R. 2, nr 1(3), 2003.
Google Scholar

Nowakowski A., Wieczorek J., Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na osadzie wczesnośredniowiecznej w Wieścicach, pow. Poddębice, w 1964 r., „Sprawozdania Archeologiczne”, t. 19, 1967.
Google Scholar

Poklewski T., Spicymierska włość grodowa w średniowieczu: obraz gospodarczy, Łódź 1975.
Google Scholar

Poklewski T., Próba archeologiczna rekonstrukcji włości średniowiecznej. Spicymierz nad Wartą, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, nr 3, 1971.
Google Scholar

Rusiński W., Drogi rozwojowe folwarku szlacheckiego, „Przegląd Historyczny”, z. 2, 1956.
Google Scholar

Rutkowski J., Co to były folwarki w dawnej Polsce, [w:] Wieś europejska późnego feudalizmu, red. J. Rutkowski, Warszawa 1986.
Google Scholar

Sikora J., Polska Centralna we wczesnym średniowieczu w świetle badań archeologicznych i osadniczych, „Slavia Antiqua, t. 48, 2007.
Google Scholar

Sikora J., Ziemie centralnej Polski we wczesnym średniowieczu. Studium archeologiczno-osadnicze, Łódź 2009.
Google Scholar

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I−XVI, wyd. B. Chlebowski, F. Sulimierski, W. Walewski, Warszawa 1880−1902.
Google Scholar

Szulc H., Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, „Prace Geograficzne”, nr 163, Wrocław 1995.
Google Scholar

Tkocz J., Organizacja przestrzenna wsi w Polsce, „Prace Naukowe UŚ”, nr 1734, Katowice 1998.
Google Scholar

Topolski J., Rozwój latyfundium arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od XVI do XVIII w., Poznań 1955.
Google Scholar

Wachowiak B., Z badań nad genezą gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. 3, z. 2, 1957.
Google Scholar

Woźniak K. P., Niemieckie osadnictwo wiejskie między Prosną a Pilicą i Wisłą od lat 70. XVIII wieku do 1866 r. Proces i jego interpretacje, Łódź 2013.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/7525-960-5

Wyczański A., Geneza i rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, [w:] Zarys historii gospodarstwa wiejskiego, t. II, red. B. Baranowski i J. Topolski, Warszawa 1964.
Google Scholar

Zajączkowski S., Zajączkowski S. M., Materiały do słownika geograficzno-historycznego dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 roku, cz. 2, Łódź 1970.
Google Scholar

Zajączkowski S. M., O lokacjach wsi na prawie niemieckim w Łęczyckiem i Sieradzkiem od końca XIV do początków XVI wieku, Łódź 1974.
Google Scholar

Zajączkowski S. M., Początki folwarku w ziemiach łęczyckiej i sieradzkiej (do początków XVI w.), „Roczniki Dziejów Społeczno-Gospodarczych”, t. 31, 1970.
Google Scholar

Zajączkowski S. M., Sieć osadnicza i struktura własnościowa osadnictwa dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej w początkach XVI w., „Slavia Antiqua”, t. 19, 1972.
Google Scholar

Zajączkowski S., O tzw. osadach służebnych na dawnych ziemiach łęczyckiej i sieradzkiej, „Zeszyty Naukowe UŁ”, Ser. 1, z. 5, 1957.
Google Scholar

Zajączkowski S., Studia nad osadnictwem dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej w XII–XIV w. Uwagi i spostrzeżenia, „Studia z Dziejów Osadnictwa”, t. 4, 1966.
Google Scholar

Pobrania

Opublikowane

2014-12-30

Jak cytować

Figlus, T. (2014). Zróżnicowanie morfogenetyczne wsi na obszarze gminy Uniejów. Biuletyn Uniejowski, 3, 85–110. https://doi.org/10.18778/2299-8403.03.06

Numer

Dział

Articles