Dawna siedziba Gestapo i Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego przy al. K. Anstadta w Łodzi Interdyscyplinarne badania miejsca
DOI:
https://doi.org/10.18778/0208-6034.37.04Słowa kluczowe:
Szkoła Towarzystwa Żydowskich Szkół Średnich w Łodzi, Gestapo w Łodzi, Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Łodzi, aleja Anstadta w Łodzi, archeologia współczesności, badania etnograficzne, historia miejsca, pamięć i upamiętnianieAbstrakt
W artykule omówione zostały metody badań oraz najważniejsze wyniki interdyscyplinarnego projektu „Dawna siedziba Gestapo i Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego przy al. Anstadta w Łodzi. Interdyscyplinarne badania miejsca” realizowanego w latach 2019–2022. Zgodnie z wyzwaniami stawianymi subdyscyplinie archeologii – archeologii współczesności, dokonano próby powiązania wyników badań archeologicznych ze stosunkowo dobrze już rozpoznanym kontekstem historycznych przemian strukturalnych i funkcjonalnych badanego miejsca: przede wszystkim powstania szkoły żydowskiej w al. K. Anstadta pod koniec lat 30. XX w., funkcjonowania tu siedzib Gestapo w czasie II wojny światowej oraz komunistycznego Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w latach powojennych, podziału terenu na część policyjną i szkolną w 1957 r., trwającego do dzisiaj. Podjęto także badania etnograficzne, które wywoływały źródła odnoszące się do form pamięci i upamiętniania miejsca, wydarzeń, ludzi. Autorzy mają nadzieję, że przy okazji planowanych inwestycji, w niedługim czasie prace archeologiczne zostaną wznowione, co pozwoli na publikację komplementarnej, interdyscyplinarnej monografii badanego miejsca.
Pobrania
Bibliografia
AIPN Łd, 1/8433, Personnel file of a Gestapo officer: Tamm Hans, date of birth: 20-09-1909, c. 1–29.
Google Scholar
AIPN Łd, 57/57 2, A report on carrying out the death sentence, 14 January 1947, c. 154.
Google Scholar
AIPN Łd, 200/57, An indictment, 10 December 1946, c. 120–121.
Google Scholar
AIPN Łd, 200/57, Protocol of the main trial, 16 December 1946, c. 127.
Google Scholar
AIPN Łd, 421/157, vol. II, Testimony of Mieczysław Trzcinka, 12 January 1993, c. 97–100.
Google Scholar
AIPN Łd, 421/157, vol. II, Testimony of Zbigniewa Witecki, 25 March 1992, c. 145–147.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.1016/0301-679X(92)90092-2
AIPN Łd, Files of OKŚZpNP IPN in Łódź, Ds. 55/67, vol. X, From the report on the course and results of an investigation, 10 December 1986, c. 692.
Google Scholar
AIPN Łd, Files of OKŚZpNP IPN in Łódź, S. 14/02/, vol. I, Testimony of Ewa Wolszakiewicz, 28 May 2002, c. 33–36.
Google Scholar
AIPN Łd, Files of OKŚZpNP IPN in Łódź, S. 18/75, vol. I, Testimony of Stanisław Smolarek, 25 March 1971, c. 81–82.
Google Scholar
AIPN Łd, Files of OKŚZpNP IPN in Łódź, S. 18/75 vol. IV, Testimony of Zbigniew Tymowski, 26 February 1977, c. 710–703.
Google Scholar
AIPN Łd, Files of OKŚZpNP IPN in Łódź, S. 18/75, vol. X, Testimony of Józef Markowski, 17 June 1986, c. 1868–1872.
Google Scholar
AIPN Łd, Files of OKŚZpNP IPN in Łódź, S. 37.2019 Zn, vol. VI, Testimony of Adam Jakub Cechnowski, 4 December 1975, c. 1251.
Google Scholar
AIPN Łd, Files of OKŚZpNP IPN in Łódź, S. 37.2019 Zn, vol. XV, Testimony of Józef Magowicz, 23 April 1945, c. 2869–2877.
Google Scholar
AIPN Łd, Files of OKŚZpNP IPN in Łódź, S. 57/02/Zk, vol. I, Testimony of Stanisław Przybylski, 13 January 1992, c. 3–6.
Google Scholar
AIPN Łd, Files of OKŚZpNP IPN in Łódź, S. 62/07/Zk, vol. II, Decision on discontinuation of the investigation, 28 September 2007, c. 293–299.
Google Scholar
AIPN Łd, Files of OKŚZpNP IPN in Łódź, S. 66/07/Zk, Decision on discontinuation of the investigation, 6 November 2007, c. 23–26.
Google Scholar
AIPN Łd, Files of OKŚZpNP IPN in Łódź, S. 105/09/, vol. I, Testimony of Alfred Ziemba, 8 December 1993, c. 22–24.
Google Scholar
AIPN Łd, Pf 9/5, WUBP in Łódź, A list of Gestapo agents in Łódź, c. 1–24.
Google Scholar
AIPN Łd, Pf 12/2271, D. Security, no date, c. 103.
Google Scholar
Plan of the City of Łódź / Планъ города Лодзи (~1895) by B. Szturcel, Z. Kułakowski. [in:] Wesołowski J. (2019), Łódź w końcu XIX w., [in:] Atlas Historyczny Miasta Łodzi, ed. M. Koter, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, https://atlas.ltn.lodz.pl/ [20 VII 2022].
Google Scholar
Abramowicz S. (1984), Łódzka placówka gestapo, [in:] A. Głowacki, S. Abramowicz (ed.), Działalność Gestapo w Łodzi (materiały z sesji naukowej), Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Łodzi, Łódź, p. 1–16.
Google Scholar
Assmann J. (2008), Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, trans. A. Kryczyńska-Pham, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, p. 66–67.
Google Scholar
Bagłajewski A. (1999), Miasto – palimpsest, [in:] M. Kitowska-Łysiak, E. Wolicka (ed.), Miejsce rzeczywiste, miejsce wyobrażone. Studia nad kategorią miejsca w przestrzeni kultury, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin, p. 319–338.
Google Scholar
Bojanowski T. (1992), Łódź pod okupacją niemiecką w latach II wojny światowej, 1939–1945, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar
Bratko J. (1990), Gestapowcy. Kontrwywiad. Konfidenci. Konspiratorzy, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków.
Google Scholar
Burszta W.J. (2016), Upamiętnianie jako forma praktyki kulturowej, [in:] M. Fabiszak, A.W. Brzezińska, M. Owsiński (ed.), Znaki (nie)pamięci. Teoria i praktyka upamiętniania w Polsce, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas; Muzeum Stutthof, Kraków, p. 15–27.
Google Scholar
Butler R. (2006), Gestapo, Świat Książki, Warszawa.
Google Scholar
Cygański M. (1965), Z dziejów okupacji hitlerowskiej w Łodzi 1939–1945, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź.
Google Scholar
Cygański M. (1974), Gestapo w Łodzi, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź.
Google Scholar
Duda W., Golański A., Ławrynowicz O. (2016), Badania w Lesie Lućmierskim. Najnowsze odkrycia śladów niemieckich zbrodni nazistowskich, [in:] L. Domańska et al. (ed.), Archaeologia et Pomerania. Studia ofiarowane prof. Tadeuszowi Grabarczykowi w 70. rocznicę urodzin i w 45-lecie pracy naukowo-dydaktycznej, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, p. 249–258.
Google Scholar
Duda W., Golański A., Ławrynowicz O. (2017), Badania w Lesie Lućmierskim. Ekshumacja jam grobowych w latach 2016–2017, [in:] A. Marciniak-Kajzer et al. (ed.), Nie tylko krzemienie. Not only flints. Studia ofiarowane prof. Lucynie Domańskiej w 45-lecie pracy naukowo-dydaktycznej i w 70. rocznicę urodzin, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, p. 565–579.
Google Scholar
Ellenberg Z. (1930), Żydzi i początki szkolnictwa powszechnego w Łodzi (1806–1864). Przyczynek do dziejów szkolnictwa oraz ludności żydowskiej m. Łodzi, [s.n.], Łódź.
Google Scholar
Gmachy szkolne Towarzystwa Szkół Żydowskich w Łodzi (Al. Anstadta 7). Nowe budowle żydowski w pierwszym 20-leciu odzyskania Niepodległości Państwa Polskiego (1938), “Głos Gminy Żydowskiej”, 10/11, p. 238.
Google Scholar
González-Ruibal A. (2014), Archaeology of the Contemporary Past, [in:] C. Smith (ed.), Encyclopedia of Global Archaeology, Springer, New York, p. 1683–1694, https://doi.org/10.1007/978-1-4419-0465-2_1320
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.1007/978-1-4419-0465-2_1320
González-Ruibal A. (2016), Ethnoarchaeology or Simply Archaeology?, “World Archaeology”, 48, p. 687–692, https://doi.org/10.1080/00438243.2016.1209125
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.1080/00438243.2016.1209125
Hempel A. (1987), Policja granatowa w okupacyjnym systemie administracyjnym Generalnego Gubernatorstwa: 1939–1945, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa.
Google Scholar
Hempel A. (1990), Pogrobowcy klęski. Rzecz o policji “granatowej” w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1945, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Google Scholar
Hirsch M. (1997), Family Frames. Photography, Narrative, and Postmemory, Harvard University Press, Cambridge Massachusetts–London.
Google Scholar
Karpińska G.E. (2004), Miasto wymazywane: historia łódzkiego przypadku, “Studia Etnologiczne i Antropologiczne”, 8, p. 165–178.
Google Scholar
Kędzia P. (2010), Szkolnictwo elementarne miasta Łodzi w dobie zaboru rosyjskiego. Analiza i refleksja na przykładzie łódzkich periodyków, [in:] I. Michalska, G. Michalski (ed.), Czasopiśmiennictwo XIX i początków XX wieku jako źródło do historii edukacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, https://doi.org/10.18778/7525-439-6.03
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.18778/7525-439-6.03
Krupa-Ławrynowicz A., Ławrynowicz O. (2019a), Etnoarcheologia w praktyce. Z badań niedawnej przeszłości, “Archaeologia Historica Polona”, 27, p. 301–320, https://doi.org/10.12775/AHP.2019.015
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.12775/AHP.2019.015
Krupa-Ławrynowicz A., Ławrynowicz O. (2019b), Etnografia i archeologia – perspektywa integrująca” / “Ethnography and Archaeology – an Integrating Perspective, [in:] O. Ławrynowicz, A. Krupa-Ławrynowicz (ed.), Miejsca pamięci i miejsca zapomnienia w krajobrazach kulturowych Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Nawiązania i poszerzenia / Places of Memory and Oblivion in the Cultural Landscapes of the Polish Jurassic Highland References and Extensions, Instytut Archeologii, Uniwersytet Łódzki, Łódź, p. 55–72.
Google Scholar
Lenczewski T. (1992), Skazany przez swoich, “Karta”, 9, p. 95–109.
Google Scholar
Ławrynowicz O. (2015), Niemieckie zbrodnie nazistowskie w lasach podłódzkich. Weryfikacje archeologiczne miejsc pamięci, [in:] O. Ławrynowicz, J. Żelazko (ed.), Archeologia totalitaryzmu. Ślady represji 1939–1956, Wydawnictwo IPN, Łódź, p. 65–94.
Google Scholar
Ławrynowicz O. (2018), Ponowne badania jam grobowych ofiar represji totalitarnych i ich archeologiczny potencjał poznawczy. Przykłady z Łodzi i Warszawy, [in:] M. Zwolski (ed.), Poszukiwanie i identyfikacja ofiar zbrodni systemów totalitarnych. Doświadczenia polskie w kontekście europejskim, Wydawnictwo IPN, Białystok, p. 171–198.
Google Scholar
Ławrynowicz O. (2019a), Archaeology of Us and the Local Identity. An Interdisciplinary Context, “Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica”, 34, p. 45–57, https://doi.org/10.18778/0208-6034.34.03
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.18778/0208-6034.34.03
Ławrynowicz O. (2019b), How I Would Do It Now. An Appendix to the Procedure of Research Into Places of Remembrance and Oblivion An Appendix to the Procedure of Research into Places of Memory and Oblivion, [in:] O. Ławrynowicz, A. Krupa-Ławrynowicz (ed.), Miejsca pamięci i miejsca zapomnienia w krajobrazach kulturowych Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Nawiązania i poszerzenia / Places of Memory and Oblivion in the Cultural Landscapes of the Polish Jurassic Highland References and Extensions, Instytut Archeologii, Uniwersytet Łódzki, Łódź, p. 37–54.
Google Scholar
Ławrynowicz O., Badji J., Majewski M. (2017), Niemieckie zbrodnie nazistowskie w Lesie Lućmierskim w świetle badań etnoarcheologicznych, “Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica”, 32, p. 157–189, https://doi.org/10.18778/0208-6034.32.07
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.18778/0208-6034.32.07
Majorek M., Latocha S., Podolska-Rutkowska I., Olczyk A., Sidorczuk I. (2022), Zapisane… – wyroby na podłożu papierowym pochodzące z badań archeologicznych dawnej siedziby Gestapo przy al. Anstadta w Łodzi, “Acta Universitatis Lodziensia. Folia Archaeologica”, 37, p. 125–148.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.18778/0208-6034.37.05
McDonouch F. (2015), Gestapo. Mity i prawda o tajnej policji Hitlera, Wydawnictwo Dolnośląskie, Poznań.
Google Scholar
Napiórkowski M. (2014), Upamiętnienie, [in:] M. Saryusz-Wolska, R. Traba (ed.), Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, p. 509.
Google Scholar
Nekropolia z terenu byłego poligonu wojskowego na Brusie w Łodzi (2010), ed. M. Głosek, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar
Nowakowski P.A. (2015), Badania archeologiczne śladów zbrodni nazistowskich na terenie dawnego poligonu na Brusie w Łodzi, [in:] O. Ławrynowicz, J. Żelazko (ed.), Archeologia totalitaryzmu. Ślady represji 1939–1956, Wydawnictwo IPN, Łódź, p. 41–64.
Google Scholar
Oddziały zbrojne polskiego podziemia niepodległościowego i organizacje młodzieżowe – próba ujęcia statystycznego (2020), [in:] P. Poleszak (chief editor), Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, Wydawnictwo IPN, Warszawa–Lublin, p. LXII–LXXVII.
Google Scholar
Olenderek J. (2011), Łódzki modernizm i inne nurty przedwojennego budownictwa, vol. I, Dom Wydawniczy Księży Młyn, Łódź.
Google Scholar
Olenderek J. (2013), Łódzki modernizm i inne nurty przedwojennego budownictwa, vol. II, Dom Wydawniczy Księży Młyn, Łódź.
Google Scholar
Ossowski A. (2004), Nie tylko karabin… Nieznani bohaterowie akcji ‘N’, “Kronika Miasta Łodzi”, 3–4, p. 184–194.
Google Scholar
Ossowski A. (2011), Represje niemieckie wobec polskich elit miasta Łodzi (wrzesień – grudzień 1939 r.), [in:] T. Toborek, P. Waingertner (ed.), Łódź w 1939 roku. Studia i szkice, Wydawnictwo IPN, Łódź, p. 255–278.
Google Scholar
Ossowski A., Spodenkiewicz P. (2012), Łódź. Siedziba WUBP (1945–1954), [in:] T. Łabuszewski (ed.), Śladami zbrodni. Przewodnik po miejscach represji komunistycznych lat 1944–1956, Wydawnictwo IPN, Warszawa, p. 123–125.
Google Scholar
Pietrzykowski J. (1971), Akcja AB w Częstochowie, Wydawnictwo Śląsk, Katowice.
Google Scholar
Polubiec Z. (1976), By nie odeszły w mrok zapomnienia. Udział kobiet polskich w II wojnie światowej, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa.
Google Scholar
Poświęcenie kamienia węgielnego pod budowę kompleksu gmachów szkolnych T-wa Szkół Żydowskich (1935), “Głos Poranny. Dziennik społeczny. Polityczny i literacki”, 343, p. 8.
Google Scholar
Rabiega R. (2019), Struktury urzędów bezpieczeństwa publicznego w województwie łódzkim 1945–1946, [in:] R. Rabiega, J. Żelazko (ed.), Struktury i kadra kierownicza urzędów bezpieczeństwa publicznego w województwie łódzkim w latach 1945–1956, Wydawnictwo IPN, Łódź–Warszawa, p. 13–107.
Google Scholar
Rossino A.B. (2003), Hitler strikes Poland: Blitzkrieg, Ideology, and Atrocity, University Press of Kansas, Lawrance.
Google Scholar
Salm J., Dankowska M. (2019), Zespoły przemysłowe w dolinie rzeki Łódki, [in:] M. Koter (ed.), Atlas Historyczny Miasta Łodzi, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, https://atlas.ltn.lodz.pl/ [20 VII 2022].
Google Scholar
Stefański K. (2016), Łódź. Narodziny miasta. Rozwój przestrzenny i architektura Łodzi do 1914 r., Wydawnictwo Kusiński. Książki o Łodzi, Łódź.
Google Scholar
Stefański K., Ciarkowski B. (2018), Modernizm w architekturze Łodzi XX wieku, Dom Wydawniczy Księży Młyn, Łódź.
Google Scholar
Straszawska M. (1973), Harcerki, 1939–1945, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Google Scholar
Szwagrzyk K. (2009), Rola oficerów sowieckich w aparacie bezpieczeństwa Polski (‘cywilnym’ i wojskowym), [in:] K. Rokicki, P. Stępień (ed.), W objęciach Wielkiego Brata. Sowieci w Polsce 1944–1993, Wydawnictwo IPN, Warszawa, p. 205–208.
Google Scholar
Szwarc H. (2008), Wspomnienia z pracy w wywiadzie antyhitlerowskim ZWZ-AK, Wydawnictwo Meriton, Warszawa.
Google Scholar
Trębacz M., Kierownictwo łódzkiego gestapo. Próba portretu, [in:] T. Toborek, M. Trębacz (ed.), Łódź pod okupacją 1939–1945. Studia i szkice, Wydawnictwo IPN, Łódź–Warszawa, p. 63–75.
Google Scholar
Wilińska P. (2022), Wstępne opracowanie artefaktów, odkrytych przy al. K. Anstadta 7 i 9 w latach 2019–2021 (typescript, Łódź).
Google Scholar
Witkowski I. (2005), Gestapo – anatomia systemu, Wydawnictwo WIS-2, Warszawa.
Google Scholar
Wróbel J. (2021), Selbstschutz na ziemi łódzkiej (zarys zagadnienia), [in:] W cieniu Einsatzgruppen. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939–1940, Wydawnictwo Znak, Warszawa.
Google Scholar
Zalewska A.I. (2016), Archeologia czasów współczesnych w Polsce. Tu i teraz, [in:] A.I. Zalewska (ed.), Archeologia współczesności. Pierwszy Kongres Archeologii Polskiej, t. I, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Warszawa, p. 21–39.
Google Scholar
Zaprutko-Janicka A. (2015), Okupacja od kuchni. Kobieca sztuka przetrwania, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków.
Google Scholar
Żelazko J. (2007), “Ludowa” sprawiedliwość. Skazani przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Łodzi (1946–1955), Wydawnictwo IPN, Łódź.
Google Scholar
Żelazko J. (2021), Obcy wśród swoich. ‘Wtyczki’ żołnierzy drugiej konspiracji w łódzkim UB, [in:] Aparat bezpieczeństwa. Studia nad działalnością i metody pracy, Wydawnictwo IPN, Wrocław–Warszawa, p. 57–76.
Google Scholar
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
