Wskaźnikowa ocena wartości estetycznej krajobrazu miejskiego na przykładzie centrum Wieliczki

Krzysztof A. Kowalczyk

doi:10.18778/1733-3180.32.01

Autor

Krzysztof A. Kowalczyk Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie, Szkoła Doktorska, ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków https://orcid.org/0000-0002-5084-0935

DOI:

https://doi.org/10.18778/1733-3180.32.01

Słowa kluczowe:

estetyka krajobrazu, fizjonomia krajobrazu, wnętrze krajobrazowo-urbanistyczne, ocena wartości estetycznej krajobrazu, Wieliczka

Abstrakt

Oceny estetyczne krajobrazu są badaniami trudnymi, opartymi przeważnie na subiektywnych metodach i hybrydowych narzędziach badawczych. Potrzeba badań estetycznych krajobrazu wyrasta z dbałości i troski nie tylko o ład przestrzenny, ale także o jakość życia oraz środowiska zamieszkania, pracy i wypoczynku. Omawiany w artykule krajobraz rozpatrywany będzie w ujęciu estetycznym w kategoriach fizjonomicznych jako percypowany krajobraz wizualny.

Pierwszym problem w ocenach estetycznych krajobrazu jest wybór właściwej jednostki przestrzennej mogącej oddać rzeczywiste cechy krajobrazu. W artykule postuluje się wykorzystanie jako podstawowych jednostek dla percepcji krajobrazu miejskiego wnętrz krajobrazowo-urbanistycznych wyznaczonych według kryteriów widokowego i urbanistycznego. W kolejnej części przeprowadzona zostanie dwuetapowa analiza wnętrz krajobrazowo-urbanistycznych pod względem wartości i atrakcyjności wizualnej. Pierwszym etapem jest identyfikacja i ocena miejskich krajobrazów estetycznych – temu służyć ma wskaźnikowa ocena wartości estetycznej krajobrazu miejskiego. Wśród zalecanych grup wskaźników znalazły się takie cechy krajobrazu jak: barwność i oświetlenie, czystość i porządek, dostępność wnętrza, funkcjonalność zasobów wnętrza, jakość i stan techniczny wnętrza, kompozycja i rozplanowanie, morfologia i budowa wnętrza, ozdobność i umeblowanie, proporcjonalność elementów wnętrza, przestrzenność (przestronność) wnętrza, reprezentatywność wnętrza, różnorodność zasobów wnętrza, tożsamość i symboliczność, widoczność oraz zwartość i spoistość ścian wnętrza. Drugim etapem jest wyszczególnienie negatywnych i pozytywnych wzorców krajobrazowo-estetycznych dla wypracowania wytycznych w celu ochrony lub poprawy krajobrazu o najwyższych i najniższych ocenach. W badaniach tych należy zastosować analizę widokowo-kompozycyjną (przy wykorzystaniu fotografii widoku lub panoramy) w oparciu o dostępne już metody i narzędzia badawcze pochodzące z literatury. Wynikiem badań jest opracowanie graficzne w postaci kartogramu pokazującego miejskie krajobrazy estetyczne oraz serii wytycznych odnośnie kształtowania i ochrony estetyki krajobrazu.

Studium przypadku oparto na centrum miasta Wieliczki, gdyż posiada cechy typowe dla obszarów śródmiejskich miast małych i średnich w Polsce. W strukturze badanego centrum miasta w oparciu o kryteria widokowe i urbanistyczne wyznaczono 42 wnętrza krajobrazowo-urbanistyczne. W badaniach najwyższe oceny wartości estetycznej uzyskały wnętrza placowe, następnie parkowe, na końcu uliczne. Wśród wskaźników najlepiej ocenianych znalazły się te związane z „czystością i porządkiem”, „proporcjonalnością elementów wnętrza”, „przestrzennością wnętrza” i „dostępnością”, które bardzo często przypisywane są w badaniach geograficznych (i nie tylko) pojęciu „ładu przestrzennego”. Wnętrza z najwyższą oceną zlokalizowane są w centralnej i północnej części centrum Wieliczki obejmując swym zasięgiem historyczny zespół urbanistyczny i ciąg wnętrz wzdłuż ważniejszej arterii komunikacyjnej w mieście. Najniższą ocenę estetyczną uzyskały wnętrza zlokalizowane na obrzeżach centrum. Cechują się one dominacją funkcji komunikacyjnej (parkingi) z brakiem lub pociętą linią zabudowy o dość swobodnym rozplanowaniu. W artykule analizę kompozycyjno-widokową przeprowadzono dla jednego z wnętrz o najwyższej ocenie – plac Skulimowskiego. Wnętrze tego placu miejskiego tworzy wyjątkowo harmonijny krajobraz z nieprzekraczającym 1% widoku wnętrza udziałem obiektów dysharmonijnych. W badaniach uwydatniła się szczególna funkcja zieleni wysokiej jako formy wiążącej kompozycję wnętrz oraz budującej ściany i „plombującej” luki w spójności linii zabudowy.

Metoda stanowi propozycję i głos w dyskusji na temat identyfikacji krajobrazów estetycznych w przestrzeni miejskiej wpisując się w kierunek krajobrazowy badań nad miastem w nurcie fizjonomiczno-estetycznym na gruncie geografii (szczególnie geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej).

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Bibliografia

Bernat S., 2019, Landscape and health in sustainable development, „Problemy Ekorozwoju – Problems of Sustainable Development”, 14(1): 87–96.
Google Scholar

Bezkowska G., 2005, Znaczenie estetyki krajobrazu w określaniu walorów turystycznych, „Turystyka i Hotelarstwo”, 8: 43–60.
Google Scholar

Błaszczyk M., Kosmala M., 2008, Społeczne znaczenie zieleni ulicznej i jej wpływ na ocenę możliwości użytkowania przestrzeni, „Nauka Przyroda Technologie”, t. 2, z. 4, art. 29.
Google Scholar

Bocheńska A., Gierko A., 2015, Ekologiczne trendy w przestrzeni miejskiej, [w:] Malikowski M., Palak M., Halik J. (red.), Zmiany w przestrzeni współczesnych miast, Uniwersytet Rzeszowski: 25–34.
Google Scholar

Bogdanowski J., 1976, Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
Google Scholar

Bogdanowski J., 1994, Metoda jednostek i wnętrz architektoniczno-krajobrazowych (JARK – WAK) w studiach i projektowaniu, Politechnika Krakowska, Kraków.
Google Scholar

Bourassa S.C., 1991, The aesthetics of landscape, Belhaven Press, London–New York.
Google Scholar

Böhm A., 2004, „Wnętrze” w kompozycji krajobrazu. Wybrane elementy genezy analizy porównawczej i zastosowań pojęcia, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, wyd. 2, Kraków.
Google Scholar

Bródka S., Macias A., 2017, Ocena jakości krajobrazu na obszarze miasta Poznania, „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna”, 38: 171–180, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań.
Google Scholar

Chmielewski J.M., 2010, Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa.
Google Scholar

Chmielewski J.M., 2016, Teoria i praktyka planowania przestrzennego. Urbanistyka Europy, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa.
Google Scholar

Chmielewski Sz., Chmielewski T.J., Kułak A., 2018, Presja wizualna jako problem audytu krajobrazowego, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Lublin.
Google Scholar

Chmielewski T.J., 2012, Systemy krajobrazowe. Struktura – Funkcje – Planowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Google Scholar

Chmielewski T.J., Kulak, A., 2016, Ekotony w krajobrazie i krajobraz ekotonów: nowe wyzwania dla uznanej koncepcji, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG”, 31: 25–42.
Google Scholar

Chmielewski T.J., Chmielewski Sz., Kułak A., 2019, Percepcja i projekcja krajobrazu: teorie, zastosowania, oczekiwania, „Przegląd Geograficzny”, 91(3): 365–384.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.7163/10.7163/PrzG.2019.3.4

Chmielewski T.J., Śleszyński P., Chmielewski Sz., Kułak A., 2018, Ekologiczne i fizjonomiczne koszty bezładu przestrzennego, Vol. 264, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN.
Google Scholar

Czarnecki W., 1964, Planowanie miast i osiedli, T. VI, Region miasta, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Poznań.
Google Scholar

Czubaszek R., Wysocka-Czubaszek A., Brzózko A., 2016, Waloryzacja krajobrazu gminy wiejskiej Wysokie Mazowieckie, [w:] Balon J., Kistowski M., Krąż P., Mocior E., Rechciński M. (red.), Teoretyczne i praktyczne aspekty badań ekologiczno-krajobrazowych, „Problemy Ekologii Krajobrazu”, XLI: 81–93, Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Google Scholar

Daniel T.C., Boster R.S., 1976, Measuring landscape esthetics: the scenic beauty estimation method, Department of Agriculture, Forest Service, Rocky Mountain Forest and Range Experiment Station, Vol. 167.
Google Scholar

Dudek T., 2012, Ocena walorów krajobrazowych okolic Rzeszowa, „Acta Scientiarum Polonorum, Administratio Locorum”, 11(1): 65–71.
Google Scholar

Europejska Konwencja Krajobrazowa sporządzona we Florencji dnia 20 października 2000 r., 2000, Dz.U. z 2006 r., nr 14, poz. 98.
Google Scholar

Gaczoł A., 1992, Z dziejów konserwacji zabytków na terenie Wieliczki, „Ochrona Zabytków”, 45/4(179): 341–353.
Google Scholar

Gminny Program Rewitalizacji Miasta Wieliczka na lata 2016–2023, https://bip.malopolska.pl/umigwieliczka,m,292263,gpr-gminny-program-rewitalizacji.html (dostęp: 4.01.2021).
Google Scholar

Han Y., 2020, Public aesthetic preference for different styles of traditional cultural elements, „Revista Argentina de Clínica Psicológica”, 29(1): 1150–1155.
Google Scholar

Jakiel M., 2015, Ocena atrakcyjność wizualnej krajobrazu dolinek krakowskich – możliwości zastosowania w planowaniu przestrzennym, [w:] Liro J., Liro M., Krąż P. (red.), Współczesne problemy i kierunki badawcze w geografii, 3: 91–107, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Google Scholar

Janeczko E., 2008, Możliwości kształtowania krajobrazu leśnego w kontekście potrzeb i oczekiwań społeczeństwa, „Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej”, R. 10, 3(19): 130–138.
Google Scholar

Kaczmarski Z., 2014, Waloryzacja dendrologiczna i estetyczna parku wiejskiego w Gardzienicach (woj. lubelskie), „Acta Scientiarum Polonorum Administratio Locorum”, 13(4): 47–55.
Google Scholar

Kaplan R., Kaplan S., 1989, The experience of nature. A psychological perspective, Cambridge University Press, Cambridge–New York–Port Chester–Melbourne–Sydney.
Google Scholar

Keshtkaran R., Habibi A., Sharif H., 2017, Aesthetic preferences for visual quality of urban landscape in Derak High-Rise Buildings (Shiraz), „Journal of Sustainable Development”, 10(5): 94–106.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.5539/jsd.v10n5p94

Kistowski M., 2007, Metoda delimitacji i oceny wartości wizualno-estetycznej jednostek krajobrazowych i jej zastosowanie dla obszaru województwa pomorskiego, [w:] Ostaszewska K., Szumacher I., Kulczyk S., Malinowska E. (red.), Znaczenie badań krajobrazowych dla zrównoważonego rozwoju, Profesorowi Andrzejowi Richlingowi w 70. rocznicę urodzin i 45-lecie pracy naukowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa: 677–696.
Google Scholar

Kowal M., 2014, Walory estetyczne drogi ekspresowej S17, „Budownictwo i Architektura”, 13(1): 267–276.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.35784/bud-arch.1945

Kowalewski A., Markowski T., Śleszyński P. (red.), 2018, Studia nad Chaosem przestrzennym, Studia KPZK PAN, t. 182, Warszawa.
Google Scholar

Kożuchowski K., 2005, Walory przyrodnicze w turystyce i rekreacji, Wydawnictwo Kurpisz SA, Poznań: 27–50.
Google Scholar

Lothian A., 1999, Landscape and philosphy of aestetics: is landscape uality inherent in the landscape or in the eye of the beholder?, „Landscape and Urban Planning”, 44: 177–198.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/S0169-2046(99)00019-5

Michalik-Śnieżek M., Chmielewski T.J., 2012, Analiza porównawcza kompozycji panoram widokowych Płaskowyżu Nałęczowskiego i Roztocza Zachodniego, „Problemy Ekologii Krajobrazu”, XXXIII: 253–266.
Google Scholar

Mirowska N., Krysiak S., 2015, Atrakcyjność wizualna krajobrazu doliny Mrogi i jej sąsiedztwa w gminie Dmosin, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Physica”, 14: 25–35.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1427-9711.14.03

Myczkowski Z., Böhm A., Łuczyńska-Bruzda M., Środulska-Wielgus J., Wielgus K., Forczek-Brataniec U., Stokłosa K., Skrzynska A., 2005, Zasady tworzenia Parku Kulturowego, zarządzania nim oraz sporządzania planu jego ochrony. Materiały instruktażowe dla gminnych samorządów terytorialnych, autorów planów ochrony, wojewódzkich i samorządowych konserwatorów zabytków, Instytut Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej, Kraków.
Google Scholar

Myga-Piątek U., 2007, Kryteria i metody oceny krajobrazu kulturowego w procesie planowania przestrzennego na tle obowiązujących procedur prawnych, [w:] Kistowski M., Korwel-Lejkowska B. (red.), Waloryzacja środowiska przyrodniczego w planowaniu przestrzennym, Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu, Gdańsk–Warszawa: 101–110.
Google Scholar

Myga-Piątek U., 2012, Krajobrazy kulturowe. Aspekty ewolucyjne i typologiczne, Uniwersytet Śląski, Katowice.
Google Scholar

Nia H.A., Atun R.A., 2016, Aesthetic design thinking model for urban environments. A survey based on a review of the literature, „Urban Design International”, 21(3): 195–212.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1057/udi.2015.25

Niewiadomski A., 2013, Struktura i znaczenie terenów zieleni w Łodzi na tle dużych ośrodków miejskich w Polsce, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Physica”, 12: 33–47.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1427-9711.12.03

Nowakowski M., 1990, Centrum miasta. Teoria, projekty, realizacje, Arkady, Warszawa.
Google Scholar

Osikowska W., Przetacznik J., 2007, Problemy percepcji i oceny estetycznej krajobrazu Krakowa, „Roczniki Geomatyki”, 5(8): 79–88, Polskie Towarzystwo Informacji Przestrzennej.
Google Scholar

Osikowska W., Przetacznik J., 2008, Percepcja i ocena estetyczna krajobrazu Krakowa, „Czasopismo Techniczne”, seria: Architektura, R. 105, 1-A: 147–170, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki, Kraków.
Google Scholar

Polska A., 2011, Oceny estetyczne krajobrazu, [w:] Niematerialne wartości krajobrazów kulturowych, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, 15: 185–192, Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego.
Google Scholar

Program rewitalizacji dla miasta Wieliczka na lata 2007-2015, 2014, https://bip.malopolska.pl/umigwieliczka,a,840442,program-rewitalizacji-na-lata-2007–2015.html (dostęp: 4.01.2021).
Google Scholar

Pstrocka-Rak M., Rak G., 2010, Ocena atrakcyjności krajobrazowej punktu widokowego na przykładzie Kotliny Wałbrzyskiej, „Problemy Ekologii Krajobrazu”, XXVI: 345–362.
Google Scholar

Pukowiec K., Kurda W., 2013, Ocena estetyczna krajobrazu kulturowego obszaru ziemi wodzisławsko‐karwińskiej na potrzeby turystyki, [w:] Krajobraz a człowiek w czasie i przestrzeni, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, 20: 114–129, Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Sosnowiec.
Google Scholar

Renda J., Mackoś-Iwaszko E., 2014, Percepcja wzrokowa krajobrazu miasta w aspekcie sezonowej zmienności barw dendroflory, „Acta Scientiarum Polonorum Administratio Locorum”, 13(1): 5–15.
Google Scholar

Renda J., Trzaskowska E., 2015, Owoce roślin drzewiastych jako element podnoszący estetykę środowiska Lublina w okresie zimowym, „Nauka Przyroda Technologie”, t. 9, z.3, art. 35.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.17306/J.NPT.2015.3.36

Rezafar A., Turk S.S, 2018, Urban design factors involved in the aesthetic assessment of newly built environments and their incorporation into legislation. The case of Istanbul, „Urbani izziv”, 29(2): 83–95.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.5379/urbani-izziv-en-2018-29-02-002

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 stycznia 2019 r. w sprawie sporządzania audytów krajobrazowych, Dz.U. z 2019 r., poz. 394.
Google Scholar

Runge A., 2012, Metodologiczne problemy badania miast średnich w Polsce, „Prace Geograficzne”, 129: 83–101.
Google Scholar

Runge A., Kwiatek-Sołtys A., 2011, Małe i średnie miasta Polski na osi kontinuum osadniczego, [w:] Soja M., Zborowski A. (red.), Człowiek w przestrzeni zurbanizowanej, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: 151–162.
Google Scholar

Rylke J., Gąsowska M., 2009, Wartość krajobrazu wiejskiego i przemysłowego dla rozwoju rekreacji na przykładzie wsi warmińskich i Kanału Elbląskiego, „Nauka Przyroda Technologie”, 3(1): 1–10, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu.
Google Scholar

Saternus P., 2013, Leksykon urbanistyki i planowania przestrzennego, BEL Studio, Warszawa.
Google Scholar

Senetra A., 2017, Zmiany przestrzenno-czasowe wartości estetycznych krajobrazów obszarów pojeziernych na potrzeby ich audytu i ochrony na przykładzie gminy Pozezdrze, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, 36: 63–77, Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego.
Google Scholar

Serafin P., 2014, Waloryzacja przestrzeni publicznych miasta. Studium przypadku Wieliczki, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie”, 936(12): 95–111.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.15678/ZNUEK.2014.0936.1207

Skalski J., 2007, Sztuka patrzenia jako analiza percepcyjna krajobrazu, „Czasopismo Techniczne”, seria: Architektura, z. 5-A.: 241–242, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki, Kraków.
Google Scholar

Słownik Języka Polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/sjp/wnetrze;2537042.html (dostęp: 4.01.2021).
Google Scholar

Sutkowska E., 2006, Współczesny kształt i znaczenie zieleni miejskiej jako zielonej przestrzeni publicznej w strukturze miasta – przestrzeń dla kreacji, „Teka Komisji Architektury i Urbanistyki, Studia Krajobrazowe”, 2: 184–192.
Google Scholar

Szolginia W., 1981, Estetyka miasta, Arkady, Warszawa.
Google Scholar

Śleszyński P., 1999, Nowa metoda oceny atrakcyjności wizualnej krajobrazu, „Problemy Ekologii Krajobrazu”, 5: 37–55, Poznań.
Google Scholar

Śleszyński P., 2000, Ocena atrakcyjności wizualnej krajobrazu okolic Pińczowa, „Prace i Studia Geograficzne”, 27: 198–233, Warszawa.
Google Scholar

Śleszyński P., 2001, Percepcja atrakcyjności wizualnej krajobrazu okolic Pińczowa, „Przegląd Geograficzny”, 73(3): 369–385.
Google Scholar

Śleszyński P., 2015, Błędy polskiej polityki przestrzennej i krajobrazowej oraz propozycje ich naprawy, „Problemy Ekologii Krajobrazu”, XL: 27–44.
Google Scholar

Śleszyński P., Chmielewski T.J., Chmielewski Sz., Kułak A., 2018, Estetyczne koszty chaosu przestrzennego, „Studia KPZK”: 356–403.
Google Scholar

Tudor Ch., 2014, An Approach to Landscape Character Assessment, Natural England, https://www.omegawestdocuments.com/media/documents/43/landscape-character-assessment.pdf (dostęp: 25.08.2021).
Google Scholar

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. z 2003 r., nr 80, poz. 717 z późn. zm.
Google Scholar

Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, Dz.U. z 2015 r., poz. 774.
Google Scholar

Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji, Dz.U. z 2015 r., poz. 1777.
Google Scholar

Wejchert K., 1984, Elementy kompozycji urbanistycznej, Arkady, Warszawa.
Google Scholar

Wojciechowski K.H., 1986, Problemy percepcji i oceny estetycznej krajobrazu, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
Google Scholar

Wojciechowski K.H., 2007, Układy wymiarów jakości wizualnej krajobrazu, „Czasopismo Techniczne”, seria: Architektura, 104: 181–183.
Google Scholar

Wycichowska B., 2008, Specyfika krajobrazu wizualnego i jego klasyfikacja. Klasyfikacja krajobrazu. Teoria i praktyka, „Problemy Ekologii Krajobrazu”, 20: 257–263.
Google Scholar

Zając M., Bałaga K., Janicki G., 2014, Waloryzacja krajobrazu podmiejskiej wsi (okolice Lublina) dla potrzeb gospodarki przestrzennej, [w:] Richling A., Zbucki Ł. (red.), Wybrane zagadnienia z problematyki gospodarowania przestrzenią, „Problemy Ekologii Krajobrazu”, XXXVII: 77–86, Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu, Państwowa Wyższa Szkoła im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej.
Google Scholar

Zarządzenie nr 123/2009 Burmistrza Miasta i Gminy Wieliczka z dnia 2 września 2009 r. w sprawie zasad użytkowania i ochrony przestrzeni publicznej zabytkowych obszarów Wieliczki.
Google Scholar

Zawadzka A.Z., 2017, Ład nasz przestrzenny, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Wolters Kulwer, Gdańsk–Warszawa.
Google Scholar