Przekształcenia fizjonomiczne i atrakcyjność krajobrazu kulturowego obszaru byłego getta łódzkiego

Tadeusz Pupar

doi:10.18778/1733-3180.35.02

Autor

Tadeusz Pupar Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Instytut Zagospodarowania Środowiska i Polityki Przestrzennej https://orcid.org/0009-0004-7440-4507

DOI:

https://doi.org/10.18778/1733-3180.35.02

Słowa kluczowe:

Łódź, getto łódzkie, fizjonomia, bonitacja punktowa, atrakcyjność krajobrazu, krajobraz kulturowy

Abstrakt

Fizjonomia miasta to jego wygląd, to co może zaobserwować większość eksploratorów obszarów zurbanizowanych. Z kolei przekształcenia dotyczą zmian, które wydarzyły się na przestrzeni lat. W przypadku łódzkich Bałut istotne zmiany zaszły dopiero z początkiem XIX w., kiedy to wraz z rozwojem Łodzi przemysłowej dokonało się gwałtowne rozszerzenie strefy miejskiej. Wtedy też do miasta zaczęli przybywać osadnicy wyznania mojżeszowego, którzy na następne dekady zdefiniowali charakter kulturowy Starego Miasta. W artykule za cel przyjęto zidentyfikowanie zmian fizjonomicznych obszaru byłego getta na podstawie opisów zawartych w literaturze przedmiotu oraz analizy planów archiwalnych. Autor postanowił również ocenić stopień zachowania krajobrazu kulturowego, przeprowadzając inwentaryzację urbanistyczną i bonitację punktową. Dodatkowo były w niej punktowane miejsca związane z ludnością żydowską oraz jej martyrologią. Założenie to miało na celu ustalenie obszaru, w którym krajobraz kulturowy jest najlepiej zachowany, a przy tym najbardziej atrakcyjny wizualnie, aby w końcowym etapie badań zasugerować możliwe do podjęcia działania.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Bibliografia

Antolak M., 2017, Analiza i waloryzacja krajobrazu gminy wiejskiej Ostróda, „Studia Obszarów Wiejskich”, 45: 141–155.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.7163/SOW.45.8

Baranowski J., 2003, The Łódź ghetto 1940–1944 / Łódzkie getto 1940–1944: Vademecum, Graficzne Studio Komputerowe BILBO, Łódź.
Google Scholar

Baranowski J., 2006, Utworzenie i organizacja getta w Łodzi, [w:] W. Puś, P. Samuś (red.), Fenomen getta łódzkiego 1940–1944, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź: 115–128.
Google Scholar

Bogdanowski J., 1989, Metoda jednostek i wnętrz architektoniczno-krajobrazowych (JARK-WAK) w studiach i projektowaniu, Politechnika Krakowska, Kraków.
Google Scholar

Bohdan B., 1973, Łódź rolnicza (od połowy XVI do początków XIX w.), Prezydium Łódzkiego Komitetu Frontu Jedności Narodu, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Brajter A., 2019, Atlas Historyczny Miasta Łodzi. Okres Łodzi fabryczno-przemysłowej (1830–1913). Stare Miasto na początku XX wieku, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, plansza 05.19, https://atlas.ltn.lodz.pl/ (dostęp: 10.11.2023).
Google Scholar

Chmielewska M., 2016, Morfologiczne przekształcenia przestrzeni miejskiej Katowic, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Google Scholar

Chmielewski T., Chmielewski S., Kułak A., 2019, Percepcja i projekcja krajobrazu: teorie, zastosowania, oczekiwania, „Przegląd Geograficzny”, 91(3): 365–384.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.7163/10.7163/PrzG.2019.3.4

Chmielewski T., Kułak A., 2014, Struktura fizjonomiczna krajobrazu, [w:] M. Jodłowski, W. Ziaja (red.), Struktura środowiska przyrodniczego a fizjonomia krajobrazu, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Kraków: 33–52.
Google Scholar

Chmielewski T., Myga-Piątek U., Solon J., 2015, Typologia aktualnych krajobrazów Polski, „Przegląd Geograficzny”, 87(3): 377–408.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.7163/PrzG.2015.3.0

Cuprjak M., Pluto-Kossakowska J., 2022, Ocena estetyki przestrzeni z wykorzystaniem wskaźników jakościowych, „Rocznik Geomatyki”, 20, 2(97): 43–50.
Google Scholar

Flatt O., 1853, Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym, https://bc.wbp.lodz.pl/dlibra/publication/13123/edition/12358/content (dostęp: 12.09.2022).
Google Scholar

Grzegorczyk A. (red.), 2015a, Ilustrowana encyklopedia historii Łodzi. Okres pradziejów i średniowiecza, nr 1, Urząd Miasta Łodzi, Łódź.
Google Scholar

Grzegorczyk A. (red.), 2015b, Ilustrowana encyklopedia historii Łodzi. Od połowy XVI wieku do końca XVIII wieku, nr 2, Urząd Miasta Łodzi, Łódź.
Google Scholar

Grzegorczyk A. (red.), 2015c, Ilustrowana encyklopedia historii Łodzi. Druga połowa XIX wieku i czasy wielkiego kapitału, nr 5, Urząd Miasta Łodzi, Łódź.
Google Scholar

Grzegorczyk A. (red.), 2015d, Ilustrowana encyklopedia historii Łodzi. Czas okupacji 1939–1945, Litzmannstadt, nr 10, Urząd Miasta Łodzi, Łódź.
Google Scholar

Grzegorczyk A. (red.), 2015e, Ilustrowana encyklopedia historii Łodzi. Lata powojenne, czasy PRL, nr 11, Urząd Miasta Łodzi, Łódź.
Google Scholar

Jakiel M., 2015, Ocena atrakcyjności wizualnej krajobrazu Dolinek Krakowskich – możliwości zastosowania w planowaniu przestrzennym, [w:] J. Liro, M. Liro, P. Krąż (red.), Współczesne problemy i kierunki badawcze w geografii, t. 3, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: 91–107.
Google Scholar

Jamniak B., Maj A., 2012, Refotografia jako projekt rewitalizacyjny i technika badania przemian w mieście, [w:] K. Derejski, J. Kubera, S. Lisiecki, R. Macyra (red.), Deklinacja odnowy miast. Z dyskusji nad rewitalizacją w Polsce, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań: 113–129.
Google Scholar

Kargel A. (red.), 1940a, Lodscher Zeitung, 9 lutego, nr 40, s. 1–12, https://bcul.lib.uni.lodz.pl/dlibra/publication/19878/edition/16108/content (dostęp: 11.11.2023).
Google Scholar

Kargel A. (red.), 1940b, Lodscher Zeitung, 11–12 lutego, nr 42/43, s. 1–16, https://bcul.lib.uni.lodz.pl/dlibra/publication/19880/edition/16110/content (dostęp: 11.11.2023).
Google Scholar

Kersz I., 1999, Szkice z dziejów Gminy Żydowskiej oraz cmentarza w Łodzi, Oficyna Bibliofilów, Łódź.
Google Scholar

Kobojek G., 2002, Łódź – kalendarium XX wieku: 1901–2000, Wydawnictwo Piątek Trzynastego, Łódź.
Google Scholar

Koter M., 1969, Geneza układu przestrzennego Łodzi przemysłowej, „Prace Geograficzne”, 79.
Google Scholar

Koter M., 2015a, Fizjonomia, morfologia i morfogeneza miasta. Przegląd rozwoju oraz próba uściślenia pojęć, [w:] M. Barwiński (red.), Geografia historyczna i polityczna w badaniach Marka Kotera: wybór prac, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Koter M., 2015b, Struktura morfogenetyczna wielkiego miasta na przykładzie Łodzi, [w:] M. Barwiński (red.), Geografia historyczna i polityczna w badaniach Marka Kotera: wybór prac, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Koter M., 2019, Atlas Historyczny Miasta Łodzi. Okres Łodzi rękodzielniczo-manufakturowej (1823–1828), Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, plansza 04.02, https://atlas.ltn.lodz.pl/ (dostęp: 10.11.2023).
Google Scholar

Kowalczyk K., 2021, Wskaźnikowa ocena wartości estetycznej krajobrazu miejskiego na przykładzie centrum Wieliczki, „Space – Society – Economy”, 32: 7–37.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1733-3180.32.01

Kowalczyński K.R., 2015, Łódź, której nie ma, Księży Młyn Dom Wydawniczy, Łódź.
Google Scholar

Krystkowski T., 2019, Atlas Historyczny Miasta Łodzi. Łódź w okresie PRL. Wielorodzinne osiedla i zespoły mieszkaniowe z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w., Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, plansza 09.03, https://atlas.ltn.lodz.pl/ (dostęp: 10.11.2023).
Google Scholar

Kulczyk S., 2013, Krajobraz i turystyka. O wzajemnych relacjach, Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa.
Google Scholar

Kulesza M., Rykała A., 2006, Zmiany w użytkowaniu przestrzeni Starego Miasta w Łodzi w ostatnich dziesięcioleciach XX w. na przykładzie obszaru dawnego getta żydowskiego, [w:] T. Marszał (red.), Wybrane zagadnienia zagospodarowania przestrzennego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź: 7–30.
Google Scholar

Kułak A., Maślanko W., Sender J., 2011, Analiza kompozycji wnętrza krajobrazowego z oczkiem wodnym, w sąsiedztwie zalewu Zemborzyckiego w Lublinie, „EPISTEME: Czasopismo Naukowo-Kulturalne”, 1(12): 53–61.
Google Scholar

Kurda W., Pukowiec K., 2013, Ocena estetyczna krajobrazu kulturowego obszaru ziemi wodzisławsko-karwińskiej na potrzeby turystyki, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, 20: 114–129.
Google Scholar

Ledniowski K., Gola B., 2020, Niemiecki obóz dla małoletnich Polaków w Łodzi przy ul. Przemysłowej, [w:] J. Kostkiewicz (red.), Zbrodnia bez kary… Eksterminacja i cierpienie polskich dzieci pod okupacją niemiecką 1939–1945, Uniwersytet Jagielloński, Kraków: 147–165.
Google Scholar

Litwin U., Bacior S., Piech I., 2009, Metodyka waloryzacji i oceny krajobrazu, „Geodezja, Kartografia i Fotogrametria”, 70: 14–25.
Google Scholar

Löw A., 2012, Getto łódzkie/Litzmannstadt Getto. Warunki życia i sposoby przetrwania, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.5771/9783835320109

Lustig S., 2008, Alternatywy dla „żydowskiego Disneylandu” – przykłady możliwego podejścia do przeszłości żydowskiej w europejskich miastach, [w:] M. Murzyn-Kupisz, J. Purchla (red.), Przywracanie pamięci. Rewitalizacja zabytkowych dzielnic żydowskich w miastach Europy Środkowej, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków: 81–98.
Google Scholar

Michalik-Śnieżek M., Chmielewski T., 2012, Analiza porównawcza kompozycji panoram widokowych Płaskowyżu Nałęczowskiego i Roztocza Zachodniego, „Problemy Ekologii Krajobrazu”, 33: 253–266.
Google Scholar

Miszewska B., Szmytkie R., 2017, Rozwój przestrzenny i przemiany morfologiczne osiedli Wrocławia wyrosłych wokół dawnych wsi kmiecych, „Studia z Geografii Politycznej i Historycznej”, 6: 51–70.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/2300-0562.06.03

Musiaka Ł., 2017, Przemiany morfologiczne małego miasta na przykładzie Nowego Stawu, „Studia z Geografii Politycznej i Historycznej”, 6: 71–105.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/2300-0562.06.04

Myga-Piątek U., 2012, Krajobrazy kulturowe, aspekty ewolucyjne i typologiczne, Uniwersytet Śląski, Katowice.
Google Scholar

Okołowicz M., Kowalska J., 2016, Jakiej przyrody chcemy w miastach? Pomiar estetyki krajobrazu nad Wisłą w Warszawie metodą scenic beauty estimation, „Przestrzeń i Forma”, 27: 243–256.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.21005/pif.2016.26.D-07

Olaczek R. (red.), 2010, Parki i ogrody Łodzi: ogrody nad Łódką, Stowarzyszenie Film, Przyroda, Kultura, Łódź.
Google Scholar

Orłowicz M., 1914, Przewodnik po ziemiach dawnej Polski, Litwy i Rusi, Wydawnictwo Akademickie Wyższej Szkoły Społeczno-Przyrodniczej im. W. Pola, Warszawa.
Google Scholar

Pařík A., 2008, Walka o ochronę zabytków żydowskiego miasta w Pradze, [w:] M. Murzyn-Kupisz, J. Purchla (red.), Przywracanie pamięci. Rewitalizacja zabytkowych dzielnic żydowskich w miastach Europy Środkowej, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków: 181–214.
Google Scholar

Puś W., 2006, Społeczność żydowska wielonarodowej Łodzi, [w:] W. Puś, P. Samuś (red.), Fenomen getta łódzkiego 1940–1944, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź: 15–62.
Google Scholar

Romanowski G. (red.), 2015, Kronika Miasta Łodzi, 83(4), Urząd Miasta Łodzi, Łódź.
Google Scholar

Różański M., 1995, Dzieje najstarszych łódzkich cmentarzy katolickich do końca XIX wieku, „Łódzkie Studia Teologiczne”, 4: 105–128.
Google Scholar

Rykała A., 2020, W reakcji na powojenną przemoc antysemicką. Samoobrona Żydów w Łodzi – uwarunkowania społeczno-polityczne i przestrzenne, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Salm J., Dankowska M., 2019, Atlas Historyczny Miasta Łodzi. Łódź w okresie II wojny światowej i okupacji niemieckiej. Zmiany terytorium Łodzi w okresie okupacji niemieckiej, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, plansza 08.01, https://atlas.ltn.lodz.pl/ (dostęp: 10.11.2023).
Google Scholar

Sitarek A., 2020, Getto w Łodzi (1940–1944), [w:] M. Gawryszczak, A. Grzegorczyk (red.), Stacja Radegast. Przewodnik po miejscu pamięci, Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Łódź: 9–23.
Google Scholar

Stryjakiewicz T., 2010, Krajobraz antropogeniczny, przestrzenie kreatywne a turystyka, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego”, 14: 52–62.
Google Scholar

Surówka B. (red.), 2021, Słownik języka polskiego PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Google Scholar

Sygulski M., 2003, Historia Bałut. Kolonizacja, t. 1, Studio AMEBA, Łódź.
Google Scholar

Sygulski M., 2006, Historia Bałut: osada fabryczna Bałuty Nowe. Ludność – zabudowa – posesje 1857–1915 (1939), t. 2, Studio AMEBA, Łódź.
Google Scholar

Szczepaniak M., 2013, Centrum małego miasta na przykładzie Kowala: fizjonomia zabudowy, funkcje i percepcja mieszkańców, Drukarnia Księży Werbistów, Dragacz.
Google Scholar

Szmygin B., 2008, Czy można chronić świat, który przestał istnieć? Dzielnica żydowska w Lublinie, [w:] M. Murzyn-Kupisz, J. Purchla (red.), Przywracanie pamięci. Rewitalizacja zabytkowych dzielnic żydowskich w miastach Europy Środkowej, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków: 263–286.
Google Scholar

Szmytkie R., 2014, Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych, [w:] Z. Jary (red.), Rozprawy naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, Wydawnictwo Sowa, Wrocław.
Google Scholar

Szymańska D., 2013, Geografia osadnictwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Google Scholar

Śmiechowski K., 2020, Niczym panna posażna a szpetna, [w:] D. Ceran, A. Grzegorczyk (red.), Kronika Miasta Łodzi – 200 lat Łodzi przemysłowej, 1(88), Urząd Miasta Łodzi, Łódź.
Google Scholar

Tych F., 2006, Typologia gett tworzonych przez okupantów niemieckich w Polsce (1939–1944), [w:] W. Puś, P. Samuś (red.), Fenomen getta łódzkiego 1940–1944, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź: 77–90.
Google Scholar

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2003 nr 162 poz. 1568, tekst jednolity.
Google Scholar

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2003 nr 80 poz. 717, tekst jednolity.
Google Scholar

Wesołowski J., 2008, Dziedzictwo żydowskie w przestrzeni Łodzi – problem obecności, [w:] M. Murzyn-Kupisz, J. Purchla (red.), Przywracanie pamięci. Rewitalizacja zabytkowych dzielnic żydowskich w miastach Europy Środkowej, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków: 310–324.
Google Scholar

Wesołowski J., 2019a, Atlas Historyczny Miasta Łodzi. Okres Łodzi fabryczno-przemysłowej (1830–1913). Największe przedmieście: Bałuty, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, plansza 05.19, https://atlas.ltn.lodz.pl/ (dostęp: 10.11.2023).
Google Scholar

Wesołowski J., 2019b, Atlas Historyczny Miasta Łodzi. Łódź epoki stalinowskiej, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, plansza 09.02, https://atlas.ltn.lodz.pl/ (dostęp: 27.03.2023).
Google Scholar

Wiercińska A., 2012, Cmentarze łódzkie na tle rozwoju ludnościowego przestrzennego miasta, [w:] A. Rykała A. (red.), Studia z geografii politycznej i historycznej, t. 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź: 207–220.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/2300-0562.01.11

Wojciechowski K.H., 2007, Układy wymiarów jakości wizualnej krajobrazu, „Czasopismo Techniczne. Architektura”, 104(5A): 181–183.
Google Scholar

Wróbel J., Siepracka D., 2008, Litzmannstadt – nazistowski eksperyment narodowościowy na ziemiach polskich, „Pamięć i Sprawiedliwość”, 1(12): 229–254.
Google Scholar

Zając M., Bałaga K., Janicki G., 2014, Waloryzacja krajobrazu podmiejskiej wsi (okolice Lublina) dla potrzeb gospodarki przestrzennej, „Problemy Ekologii Krajobrazu”, 37: 77–86.
Google Scholar

Żemła-Siesicka A., 2018, Wykorzystanie analizy walorów estetyczno-widokowych w audycie krajobrazowym i waloryzacji gmin. Studium przypadku Jaworzna, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, 40(2): 209–224.
Google Scholar