Rośliny z rodziny Amaryllidaceae w rzymskiej weterynarii. Część 2: Czosnek (Allium sativum L.)

Agnieszka Bartnik

doi:10.18778/1644-857X.23.01.01

Autor

Agnieszka Bartnik Uniwersytet Śląski https://orcid.org/0000-0003-3518-1318

DOI:

https://doi.org/10.18778/1644-857X.23.01.01

Słowa kluczowe:

amarylkowate, czosnek, leki, weterynaria, starożytny Rzym

Abstrakt

Czosnek, roślina z rodziny amarylkowatych, był w starożytności popularną rośliną uprawną. Antyczni traktowali go zarówno jako pożywienie, jak i lek. Jego właściwości oraz zastosowanie opisywali autorzy prac encyklopedycznych, medycznych, weterynaryjnych oraz tekstów kucharskich. Warzywo było popularnym dodatkiem do wielu potraw i leków przeznaczonych dla ludzi oraz zwierząt. Sposoby wykorzystania czosnku przez weterynarzy i medyków charakteryzują się dużą zbieżnością. Przy pomocy czosnku leczono m.in. kaszel, gorączkę, bóle głowy, choroby śledziony czy świerzb. Co istotne, współczesne badania potwierdziły wiele właściwości, które tej roślinie przypisywali już starożytni Rzymianie. Różnica pojawiła się przy dietetycznym zastosowaniu warzywa, bardzo popularnego w kuchni śródziemnomorskiej, ale niewykorzystywanego w żywieniu zwierząt.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Biogram autora

Agnieszka Bartnik - Uniwersytet Śląski

adiunkt w Instytucie Historii Uniwersytetu Śląskiego.

Zainteresowania naukowe: weterynaria antyczna, zależności między medycyną i weterynarią w antyku, diagnostyka i jednostki chorobowe znane w antyku, zastosowanie roślin, minerałów oraz substancji pochodzenia zwierzęcego w kuracjach weterynaryjnych, recepcja antycznych tradycji weterynaryjnych w średniowieczu.

Bibliografia

Aetius, Libri medicinales: Aetii Amideni libri medicinales I–VIII, ed. A. Olivieri, Lipsiae–Berolini 1935–1950.
Google Scholar

Athenaeus, Deipnosophistae: Athenaei Naucratitae Dipnosophistarum libri XV, ed. G. Kaibel, vol. I–III, Lipsiae–Berolini 1887–1890.
Google Scholar

Cassianus, Geoponica: Geoponica sive Cassiani Bassi Scholastici de re rustica eclogae, rec. H. Beckh, Lipsiae 1895.
Google Scholar

Cato, De agricultura: Cato, De agricultura, ed. P. Gerald, Liège 1988.
Google Scholar

Columella, De re rustica: Lucius Iunius Moderatus Columella, On Agriculturae and Trees, eds. H. B. Ash,
Google Scholar

E. S. Forester, E. H. Heffner, London–Cambridge 1941–1955.
Google Scholar

Dioscurides, Materia Medica: Pedanii Dioscuridis Anazarbei de materia medica libri V, ed. M. Wellmann, vol. I–III, Berolini 1906–1914.
Google Scholar

Galen, De alimentorum facultatibus: Galeni De alimentorum facultatibus libri III, [w:] Claudii Galeni Opera Omnia, ed. C. G. Kühn, vol. VI, Lipsiae 1923.
Google Scholar

Gargilius, Curae Boum ex Corpore Gargili Martialis ap[us] P[ublii] Vegeti Renati Digestorum Artis Mulomedicinae libri, ed. E. Lommatzsch, Lipsiae 1903.
Google Scholar

Gargilius, Medicinae: Q[uintus] Gargilius Martialis, Medicinae ex holeribus et pomis, ed. B. Maire, Paris 2002.
Google Scholar

Mulomedicina Chironis: Claudii Hermeri, Mulomedicina Chironis, ed. E. Oder, Lipsiae 1950.
Google Scholar

Oribasius, Collectionum medicarum: Oribasii Collectionum medicarum reliquiae, ed. I. Raeder, vol. I–IV, Lipsiae–Berolini 1928–1933.
Google Scholar

Palladius, Opus agriculturae: Palladius, Opus agriculturae. De veterinaria medicina. De Institione, ed. R. H. Rodgers, Leipzig 1975.
Google Scholar

Paulus Aeginatus: Paulus Aegineta, Epitome medicae libri, ed. I. L. Heiberg, vol. I–II, Lipsiae–Berolini 1921–1924.
Google Scholar

Pelagonius, Artis Veterinariae: Pélagonius Salonianus, Recueil de Médicine Vétérinaire, ed. V. Gitton-Ripolli, Paris 2019.
Google Scholar

Plinius, Historia Naturalis: Pliny, Natural History, vol. V (Books 17–19), transl. H. Rackham, Cambridge 1950.
Google Scholar

Pliny, Natural History, vol. VI (Books 20–23), transl. W. H.S. Jones, Cambridge 1951.
Google Scholar

Theophrastus, Historia plantarum: Theophrastus, Enquiry into Plants, vol. II (Books 6–9. On odours. Weather Signs), transl. A. F. Horst, Cambridge 1916.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.5962/bhl.title.162657

Varro, Rerum rusticarum: M. Terentii Varronis Rerum rusticarum libri tres, ed. G. Goetz, Leipzig 1929.
Google Scholar

Vegetius, Mulomedicina: P. Vegeti Renati, Digestorum Artis Mulomedicinae Libri, ed. E. Lommatzsch, Lipsiae 1903.
Google Scholar

Aboelsoud N. H., Herbal Medicine in Ancient Egypt, „Journal of Medicinal Plants Research” 2010, vol. IV, no. 2, s. 82–86.
Google Scholar

Adetumbi M. A., Lau B. H., Allium sativum (Garlic) – A Natural Antibiotics, „Medical Hypotesis” 1983, vol. III, s. 227–237. https://doi.org/10.1016/0306-9877(83)90040-3
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/0306-9877(83)90040-3

Appel M. J.G., Nosówka psów – nowe problemy [cz. II], „Magazyn Weterynaryjny” 2000, t. IX, nr 1, s. 18–21.
Google Scholar

Appel M. J.G., Bakier J. A., Nosówka psów – nowe problemy [cz. I], „Magazyn Weterynaryjny” 1999, t. VIII, nr 6, s. 21–22.
Google Scholar

Aviello G., Abenavoli L., Borrelli F. et al., Garlic: Empiricism or Science?, „Natural Product Communications” 2009, vol. IV, no. 12, s. 1785–1796. https://doi.org/10.1177/1934578X0900401231
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/1934578X0900401231

Bakht J., Muhammad T., Ali H. et al., Effect of Different Solvent Extracted Sample of “Allium sativum” (Linn) on Bacteria and Fungi, „African Journal of Biotechnology” 2011, vol. X, no. 31, s. 5910–5915.
Google Scholar

Bartnik A., Choroby i urazy kopyt końskich w świetle „Digestorum artis mulomedicinae libri” Wegecjusza Renatusa, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” 2022, t. XXIII, nr 4, s. 9–26.
Google Scholar

Bartnik A., Hydrophobia, λυσσα, λυττα, rabies. Kilka słów o tym jak starożytni próbowali leczyć wściekliznę, „Studia Antiquitatis et Medii Aevi Incohantis” 2016, t. I, s. 49–63.
Google Scholar

Bartnik A., O skuteczności kuracji antyświerzbowych zawartych w Georgikach Publiusza Wergiliusza Maro, „Res Gestae. Czasopismo Historyczne” 2020, t. XI, s. 136–153. https://doi.org/10.24917/24504475.11.9
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.24917/24504475.11.9

Bartnik A., O skuteczności kuracji świerzbobójczych w „Geoponice” Kassianusa Bassusa Scholastyka, „Przegląd Nauk Historycznych” 2022, R. XXI, nr 1, s. 7–32. https://doi.org/10.18778/1644-857X.21.01.01
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1644-857X.21.01.01

Brzóska F., Czosnek i preparaty czosnkowe w żywieniu brojlerów jako substytut antybiotyków paszowych, „Wiadomości Zootechniczne” 2018, t. LVI, nr 2, s. 135–145.
Google Scholar

Chase M. W., Reveal J. W., Fay M. F., A Subfamilial Classification for the Expanded Asparagalean Families Amaryllidaceae, Asparagaceae and Xanthorrhoeaceae, „Botanical Journal of the Linnean Society” 2009, vol. CLXI, s. 132–136. https://doi.org/10.1111/j.1095-8339.2009.00999.x
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1111/j.1095-8339.2009.00999.x

Choroby zakaźne zwierząt z elementami epidemiologii i zoonoz, red. Z. Gliński, K. Kostro, Warszawa 2011.
Google Scholar

Crowford D., Garlic-Growing and Agricultural Specialization in Graeco-Roman Egypt, „Chronique d’Égypte. Bulletin périodique de la Fondation Égyptologique Reine Élisabeth” 1973, t. XLVIII, no. 96, s. 350–363. https://doi.org/10.1484/J.CDE.2.308315
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1484/J.CDE.2.308315

Cygan Z., Tężec u koni, „Medycyna Weterynaryjna” 1996, t. LII, nr 2, s. 78–80.
Google Scholar

Dębski B., Milner J. A., Molekularne mechanizmy przeciwnowotworowego działania czosnku. Rola reaktywnych form tlenu, „Bromatologia i Chemia Toksykologiczna” 2007, t. XL, nr 3, s. 223–228.
Google Scholar

Emele J., Lohr J., Niewirusowe choroby układu oddechowego drobiu, „Magazyn Weterynaryjny” 2002, t. XI, nr 6, s. 60–63.
Google Scholar

Fani M. M., Kohanteb J., Dyhagi M., Inhibitory Activity of Garlic (“Allium sativum”) Extract on Multidrug Resistant Streptococcus mutans, „Journal of Indian Society of Pedodontics and Preventive Dentistry” 2007, vol. XXV, no. 4, s. 164–168. https://doi.org/10.4103/0970-4388.37011
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.4103/0970-4388.37011

Florczuk P., Jarmuł-Pietraszczyk J., Wścieklizna ludzi i zwierząt – metody zapobiegania oraz wykorzystywane szczepionki, „Przegląd Hodowlany” 2016, nr 2, s. 30–33.
Google Scholar

Gerwel C., Najwłaściwsze metody rozpoznawcze i lecznicze schorzeń pasożytniczych przewodu pokarmowego człowieka, „Wiadomości Parazytologiczne” 1956, nr 1, s. 3–17.
Google Scholar

Gliński Z., Kostro K., Choroba Aujeszkyego, „Trzoda Chlewna” 2008, t. XLVI, nr 11, s. 94–96.
Google Scholar

Gliński Z., Kostro K., Flawiwirusy oraz flawiwirozy zwierząt i człowieka, „Życie Weterynaryjne” 2016, t. XC, nr 2, s. 109–113.
Google Scholar

Gliński Z., Kostro K., Listerioza, „Bydło” 2010, nr 7, s. 70–71.
Google Scholar

Gliński Z., Kostro K., Listerioza współczesnym zagrożeniem, „Życie Weterynaryjne” 2012, t. LXXXVII, nr 7, s. 57–581.
Google Scholar

Gliński Z., Żmuda A., Choroba bornarska – tajemnicza choroba, „Życie Weterynaryjne” 2021, t. XCVI, nr 12, s. 820–824.
Google Scholar

Gliński Z., Żmuda A., Tężec – ostra neuroinfekcja ludzi i zwierząt, „Życie Weterynaryjne” 2021, t. XCVI, nr 5, s. 317–321.
Google Scholar

Grabner A., Nicpoń J., Zakażenie wirusem choroby bornajskiej, „Magazyn Weterynaryjny” 2007, t. XVI, nr 3, s. 29–30.
Google Scholar

Hepburn M. J., Simpson A. J.H., Tularemia: Current Diagnosis and Treatment Options, „Expert Review of Anti-infective Therapy” 2008, vol. VI, no. 2, s. 231–240. https://doi.org/10.1586/14787210.6.2.231
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1586/14787210.6.2.231

Hui-Lin Li, The vegetables of Ancient China, „Economic Botany” 1969, vol. XXIII, no. 3, s. 253–260. https://doi.org/10.1007/BF02860457
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/BF02860457

Joshi V. K., Joshi A., Garlic in Traditional Indian Medicine (Ayurveda) for Health and Healing, [w:] Herbs and Spices. New Processing Technologies, ed. R. S. Ahmad, London 2021, s. 185–204.
Google Scholar

Junkuszew A., Dudko P., Gruszecki T. M. et al., Porównanie skuteczności albendazolu i lizawki zawierającej olejki eteryczne w profilaktyce przeciwpasożytniczej owiec, „Medycyna Weterynaryjna” 2017, t. LXXIII, nr 11, s. 717–720. https://doi.org/10.21521/mw.5801
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.21521/mw.5801

Kaltenstadler W., Arbeits- und Führungskräfte im Opus Agriculturae von Palladius, „Klio” 1984, t. LXVI, nr 1, s. 223–239. https://doi.org/10.1515/9783112534267-021
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1515/9783112534267-021

Kamenetsky R., Garlic: Botany and Horticulture, [w:] Plant Breeding Reviews, vol. XXIX, ed. J. Janick, New York 2007, s. 123–131.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1002/9780470168011.ch2

Kania-Dobrowolska M., Baraniak J., Górska A. et al., Imbir i czosnek – surowce roślinne obniżające poziom cholesterolu i glukozy, „Postępy Fitoterapii” 2020, t. XXI, nr 3, s. 169–176. https://doi.org/10.25121/PF.2020.21.3.169
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.25121/PF.2020.21.3.169

Kędzia A., Działanie na bakterie beztlenowe alkoholowego wyciągu z czosnku („Allium sativum” L.), „Herba Polonica” 1999, t. XLV, nr 1, s. 27–32.
Google Scholar

Kędzia A., Działanie olejku czosnkowego na bakterie beztlenowe wyodrębnione z jamy ustnej i górnych dróg oddechowych, „Postępy Fitoterapii” 2000, t. I, s. 28–31.
Google Scholar

Kędzia A., Przeciwdrobnoustrojowe działanie czosnku („Allium sativum” L.), „Postępy Fitoterpii” 2010, t. I, s. 46–52.
Google Scholar

Khan M. S.H., Mostofa M. et al., Effect of Garlic and Vitamin B-Complex in Lead Acetate Induced Toxicities in Mice, „Bangladesh Journal of Veterinary Medicine” 2008, vol. VI, no. 2, s. 203–210. https://doi.org/10.3329/bjvm.v6i2.2337
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.3329/bjvm.v6i2.2337

Kita J., Choroba Aujeszkyego – rozpoznawanie i zwalczanie, „Nowa Weterynaria” 1999, t. IV, nr 3, s. 35–38.
Google Scholar

Kokoszko M., Jagusiak K., Warzywa w kuchni i dietetyce późnego antyku oraz wczesnego Bizancjum (IV–VII w.). Perspektywa konstantynopolitańska, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” 2011, t. XII, s. 34–52.
Google Scholar

Kokoszko M., Rzeźnicka Z., Wino, ciemierzyca i mirra albo o lekarzach i ich pacjentach. Analiza fragmentu V księgi „De materia Medica” Dioskurydesa, „Przegląd Nauk Historycznych” 2019, R. XVIII, nr 2, s. 5–37. https://doi.org/10.18778/1644-857X.18.02.01
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1644-857X.18.02.01

Korzewski K., Allivet – wpływ czosnku na odporność drobiu, „Drobiarstwo Polskie” 2009, t. IX, s. 40–41.
Google Scholar

Kostro K., Wójcicka-Lenartowicz A. et al., Choroba bornarska – aktualny stan wiedzy, „Magazyn Weterynaryjny” 2003, t. XII, nr 7–8, s. 30–33.
Google Scholar

Kwiecień H., Chemia i aktywność biologiczna czosnku („Allium sativum”), „Wiadomości Chemiczne” 2008, t. LXII, nr 9–10, s. 901–942.
Google Scholar

Kwiecień M., Winiarska-Mieczan A., Czosnek jako zioło kształtujące właściwości prozdrowotne, „Problemy Higieny i Epidemiologii” 2011, t. XCII, nr 4, s. 810–812.
Google Scholar

Ledezma E., Apitz-Castro R., [Ajoene the Main Active Compound of Garlic (“Allium sativum): a New Antifungal Agent], „Revista Iberoamericana de Micologia” 2006, vol. XXIII, no. 2, s. 75–80. https://doi.org/10.1016/S1130-1406(06)70017-1
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/S1130-1406(06)70017-1

Lipowski A., Pejsak Z., Choroba Aujeszkyego – znana i nieznana, „Medycyna Weterynaryjna” 1996, t. LII, nr 8, s. 490–494.
Google Scholar

Majewska T., Mikulski D., Święcicka-Opatowska G., Wójcik R., Wodny wyciąg z surowego czosnku w żywieniu indyków rzeźnych, „Medycyna Weterynaryjna” 2007, t. LCIII, nr 11, s. 1360–1367.
Google Scholar

Majewska T., Pudyszek K., Antoszkiewicz Z., Majewska K., Nieśność i jakość jaj kur otrzymujących wodny wyciąg z surowego czosnku, „Zeszyty Naukowe. Przegląd Hodowlany” 2004, t. LXXII, nr 4, s. 93–98.
Google Scholar

Majewski M., “Allium sativum”: Facts and Myths Regarding Human Health, „Rocznik Państwowego Zakładu Higieny” 2014, t. LXV, nr 1, s. 1–8.
Google Scholar

Makała H., Zioła i fitogeniczne dodatki paszowe w żywieniu drobiu, „Medycyna Weterynaryjna” 2022, t. LXXVIII, nr 1, s. 11–18.
Google Scholar

Marciniec K., Włodarczyk-Marciniec B., Przeciwnowotworowe właściwości czosnku, „Postępy Fitoterapii” 2008, t. II, s. 90–95.
Google Scholar

Marczuk J., Lutnicki K., Luc A., Brodawczyca skóry u bydła, „Weterynaria w Terenie” 2013, t. VII, nr 2, s. 53–58.
Google Scholar

Marczuk J., Lutnicki K., Kostro K., Brodzki P., Brodawczyca skóry bydła – metody leczenia ze szczególnym uwzględnieniem immunoterapii, „Lecznica Dużych Zwierząt. Ogólnopolski Kwartalnik dla Lekarzy Weterynarii” 2014, t. IX, s. 84–89.
Google Scholar

Markowska-Daniel I., Klasyczny pomór świń, „Farmer” 2012, nr 8, s. 139–141.
Google Scholar

Mordak R., Sołtysiak Z., Aleksander J., Brodawczakowatość skóry głowy u jałówek, „Życie Weterynaryjne” 2008, t. LXXXIII, nr 11, s. 915–917.
Google Scholar

Mystykowska Z., Warzywa lecznicze. Czosnek, „Wiadomości Rolnicze. Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Szepietowie” 1994, nr 1, s. 14.
Google Scholar

Nagourney R. A., Garlic: Medicinal Food or Nutritious, „Journal of Medicinal Food” 1998, vol. I, no. 1, s. 13–28. https://doi.org/10.1089/jmf.1998.1.13
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1089/jmf.1998.1.13

Nicpoń J., Michnik K., Choroby układu moczowego koni. Cz. I, „Magazyn Weterynaryjny” 2012, t. XXI, nr 9, s. 1015–1022.
Google Scholar

Nicpoń J., Nicpoń J., Niedźwiedź A., Choroby układu moczowego koni. Cz. I. Choroby pęcherza moczowego i cewki moczowej, „Magazyn Weterynaryjny” 2013, t. XXII, nr 2, s. 104–108.
Google Scholar

Orłowska A., Smreczak M., Trębas P., Żmudziński J., Zastosowanie real time PCR z uwzględnieniem przydatności w diagnostyce wścieklizny, „Medycyna Weterynaryjna” 2008, t. LXIV, s. 1280–1282.
Google Scholar

Ostrowska J. D., Hermanowska-Szpakowicz T., Wścieklizna i jej profilaktyka u ludzi, „Medycyna Weterynaryjna” 1997, t. LIII, nr 3, s. 144–147.
Google Scholar

Papu S., Javir S., Sweta S. et al., Medicinal values of Garlic (“Allium sativum” L.) in human life: an overview, „Greener Journal of Agricultural Sciences” 2014, vol. IV, no. 6, s. 265–280. https://doi.org/10.15580/GJAS.2014.6.031914151
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.15580/GJAS.2014.6.031914151

Pejsak Z., Lipowski A., Problemy związane ze zwalczaniem klasycznego pomoru świń w Europie, „Życie Weterynaryjne” 2008, t. LXXXIII, nr 7, s. 561–563.
Google Scholar

Piecuch Z., Czosnek jako warzywo lecznicze, „Krośnieński Magazyn Rolniczy” 1997, nr 4, s. 12.
Google Scholar

Radkowska I., Szewczyk A., Wykorzystanie fitoterapii w profilaktyce i leczeniu cieląt, „Roczniki Naukowe Zootechniki” 2017, t. XLIV, nr 2, s. 149–160.
Google Scholar

Retyk L., Czosnek – warzywo czy antybiotyk?, „Rada: Rolnictwo, Aktualności, Doradztwo, Analizy. Miesięcznik Wojewódzkiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Bartoszewicach” 2000, nr 6, s. 24–25.
Google Scholar

Ried K., Frank O. R., Stocks N. P., Fakler P., Sullivan T., Effect of Garlic on Blood Pressure: A Systematic Review and Meta-Analysis, „BMC Cardiovascular Disorders” 2008, vol. VIII, no. 1, s. 8–13. https://doi.org/10.1186/1471-2261-8-13
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1186/1471-2261-8-13

Rivlin R. S., Historical Perspective on the Use of Garlic, „The Journal of Nutrition” 2001, vol. CXXXI, issue 3, s. 951S–954S. https://doi.org/10.1093/jn/131.3.951S
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1093/jn/131.3.951S

Roy J., Shakleya D. M., Callery P. S., Thomas J. G., Chemical Constituents and Antimicrobial Activity of a Traditional Herbal Medicine Containing Garlic and Black Cumin, „African Journal of Traditional, Complementary and Alternative Medicine” 2006, vol. III, no. 2, s. 8–20. https://doi.org/10.4314/ajtcam.v3i2.31151
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.4314/ajtcam.v3i2.31151

Różański P., Różańska D., Krukowski H., Występowanie Clostridium tetani w środowisku hodowlanym koni, „Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu” 2011, t. XVII, nr 1, s. 7–11.
Google Scholar

Ruggiero M. A. et al., A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One” 2015, vol. X, no. 4, s. 1–54. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0119248
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1371/journal.pone.0119248

Rzezutka A., Mizak B., Nosówka u psów, „Życie Weterynaryjne” 2002, t. LXXVII, nr 1, s. 19–21.
Google Scholar

Rzeźnicka Z., Czosnek, [w:] Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II–VII w.), cz. 2 (Pokarm dla ciała i ducha), red. M. Kokoszko, Łódź 2014, s. 196–203.
Google Scholar

Rzeźnicka Z., Kokoszko M., Czosnek w medycynie wczesnego Bizancjum na przykładzie pism Orybazjusza, [w:] Lek roślinny, t. IV (Produkty pochodzenia roślinnego w lecznictwie, dietetyce, kosmetyce, ekonomice i kulturze popularnej), red. B. Płonka-Syroka, A. Syroka, Wrocław 2015, s. 19–61.
Google Scholar

Sarpaki A., The Archaeology of Garlic (“Allium sativum”): the Fin Dat Akrotiri, Thera, Greece, „Documenta Praehistorica” 2021, vol. XLVII, s. 2–15. https://doi.org/10.4312/dp.48.20
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.4312/dp.48.20

Sjöstedt A., Tularemia: History, Epidemiology, Pathogen Physiology, and Clinical Manifestations, „Annals of the New York Academy of Sciences” 2007, vol. MCV, no. 1, s. 1–29. https://doi.org/10.1196/annals.1409.009
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1196/annals.1409.009

Smreczak M., Wścieklizna u bydła, „Magazyn Weterynaryjny” 2001, t. X, nr 9, s. 5–6.
Google Scholar

Steinbrich J., Czosnek – skuteczny lek i cenna przyprawa, „Wiadomości Zielarskie”1993, t. XXXV, nr 4, s. 5–7.
Google Scholar

Stepkowski S., Rzędzicki J., Sajczyk J., Detremycyna w leczeniu zakaźnego nieżytu nosa u kur, „Medycyna Weterynaryjna” 1964, t. XX, nr 6, s. 344–345.
Google Scholar

Stol M., Garlic, Onion, Leek, „Bulletin on Sumerian Agriculture” 1987, vol. III, s. 57–92.
Google Scholar

Studzińska-Sroka E., Dudek-Makuch M., Czapska I., Zastosowanie roślin w profilaktyce i leczeniu zwierząt hodowlanych, „Wiadomości Zootechniczne” 2018, t. LVI, nr 3, s. 66–78.
Google Scholar

Tadeusiewicz J., Krysztofiak A., Olas B., Czosnek – panaceum na choroby układu krążenia?, „Kosmos” 2014, t. LXIII, nr 1, s. 37–44.
Google Scholar

Takagi H., Garlic (“Allium sativum” L.), [w:] Onions and Allied Crops, vol. III (Biochemistry, Food Science and Minor Crops), eds. J. L. Brewster, H. D. Rabinowitch, Boca Raton 1990, s. 109–146. https://doi.org/10.1201/9780429355752-6
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1201/9780429355752-6

Ulanowska M., Olas B., Fitozwiązki – ważne składniki suplementów diety oraz ich wpływ na zdrowie człowieka, „Kosmos” 2021, t. LXX, nr 1, s. 103–114. https://doi.org/10.36921/kos.2021_2721
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.36921/kos.2021_2721

Umiński J., Cisak E., Chmielewska-Badora J. et al., Toksoplazmoza u ludzi i zwierząt, „Medycyna Weterynaryjna” 1994, t. L, s. 589–591.
Google Scholar

Van Wyk B.-E., Wink M., Rośliny lecznicze świata, Wrocław 2008.
Google Scholar

White D., Healthy Uses for Garlic, „Nursing Clinics” 2021, vol. LVI, no. 1, s. 153–156. https://doi.org/10.1016/j.cnur.2020.12.001
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.cnur.2020.12.001

Włodarczyk A., Lass A., Witkowski J., Toksoplazmoza – fakty i mity, „Forum Medycyny Rodzinnej” 2013, t. VII, nr 4, s. 165–175.
Google Scholar

Zaworska A., Wpływ ziół na system immunologiczny, „Hodowca Trzody Chlewnej” 2015, nr 5–6, s. 14–20.
Google Scholar

Zdulski J., Chabuz W., Sawicka-Zugaj W., Stobiecka M., Rośliny zielarskie jako ważne dodatki paszowe dla przeżuwaczy, „Journal of Animal Science, Biology and Bioeconomy” 2019, vol. XXXVII, no. 3, s. 23–33. https://doi.org/10.24326/jasbb.2019.3.3
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.24326/jasbb.2019.3.3

Żmudziński J. F., Smreczek M., Wścieklizna – występowanie, diagnostyka, zwalczanie, „Magazyn Weterynaryjny” 1999, t. VIII, nr 6, s. 10–12.
Google Scholar