Беларуская лінгвістычная транстэрмінаграфія канца XX – пачатку XXI стагоддзя (на матэрыяле руска-беларускіх, беларуска-рускіх і шматмоўных слоўнікаў)

Autor

  • Дзмітрый Дзятко Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка Філалагічны факультэт Кафедра мовазнаўства і лінгвадыдактыкі 220030, Мінск, вул. Савецкая, д. 18, корп. 2 https://orcid.org/0000-0002-9544-3423

DOI:

https://doi.org/10.18778/1731-8025.17.02

Słowa kluczowe:

лексікаграфія, тэрмінаграфія, транстэрмінаграфія, слоўнік, тэрмін, слоўнікавы артыкул

Abstrakt

На працягу ХХ–ХХІ стст. беларуская лінгвістычная тэрмінаграфія развівалася ў цеснай сувязі з іншымі галінамі тэрмінаграфіі пад непасрэдным уплывам канкрэтных сацыяльна-палітычных абставін. За гэты перыяд айчыннымі мовазнаўцамі было створана больш за 70 разнастайных слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў: аўтаномных і інкарпараваных, агульных і аспектных, слоўнікаў-падборак і слоўнікаў-дадаткаў, перакладных, тлумачальных і тлумачальна-перакладных, алфавітных і алфавітна-гнездавых і інш.

Асобныя пытанні развіцця беларускай тэрмінаграфіі абагульняюцца ў даследаваннях Л. Антанюк, Г. Гваздовіч, М. Гуліцкага, А. Жураўскага, А. Падлужнага, М. Судніка, Т. Тамашэвіча, Л. Шакуна і інш. (пераважна ў кантэксце вывучэння гісторыі беларускага мовазнаўства і тэрміназнаўства). Публікацыі А. Адамовіча і А. Каўруса, А. Крывіцкага, П. Марціноўскага, Р. Агеевай і інш. прысвечаны агляднай крытыцы слоўнікаў лінгвістычных тэрмінаў. Падрабязна і ў розных аспектах гісторыю тэрмінаграфіі, структуру найбольш аўтарытэтных слоўнікаў і іх змест даследаваў В. Шчэрбін.

Аднак да нашага часу ў беларускай лінгвістыцы не сістэматызаваны ўвесь ход станаўлення мовазнаўчай тэрмінаграфіі, адсутнічаць таксама канцэптуальныя працы па метадалогіі тэрмінаграфічнай дзейнасці.

Мэта гэтага даследавання – прааналізаваць стан сучаснай беларускай перакладной тэрмінаграфіі (транстэрмінаграфіі) і выявіць асноўныя трэнды ў метадалогіі тэрмінаграфічнай дзейнасці.

Задачы даследавання: выявіць, якія тыпы слоўнікаў пераважаюць у беларускай перакладной тэрмінаграфіі; ахарактарызаваць тыпы мікраструктуры перакладных лінгвістычных слоўнікаў; вызначыць задачы, якія стаяць перад сучаснай беларускай транстэрмінаграфіяй.

Матэрыялам для даследавання паслужылі беларускія аўтаномныя і інкарпараваныя слоўнікі, у якіх лінгвістычныя тэрміны перакладаюцца з рускай мовы на беларускую, з беларускай мовы на рускую, а таксама шматмоўныя слоўнікі лінгвістычных тэрмінаў, у якіх уваходнай або выходнымі мовамі з’яўляюцца руская і беларуская.

Метады даследавання – апісальны метад сінхроннага аналізу з элементамі дыяхраніі, параўнальна-супастаўляльны метад і асобныя прыёмы кампанентнага аналізу.

У працэсе даследавання абгрунтоўваецца шэраг высноў.

У сучаснай лінгвістычнай транстэрмінаграфіі пераважаюць двухмоўныя слоўнікі. Сярод аўтаномных большая частка прыпадае на руска-беларускія выданні. З інкарпараваных слоўнікаў пераважаюць беларуска-рускія слоўнікі-дадаткі (у значнай ступені за кошт істотнай колькасці мікраслоўнікаў, змешчаных у школьных падручніках па беларускай мове).

Тыпалогія шматмоўных лінгвістычных слоўнікаў уяўляецца збыткоўнай, паколькі многія выданні па сваіх структурна-зместавых асаблівасцях з’яўляюцца ўнікальнымі. Так, у рознай кампаноўцы ў аўтаномных слоўніках прадстаўлены беларуская, руская, польская, кітайская мовы, а ў інкарпараваных – беларуская, руская, англійская, нямецкая, французская, іспанская, польская і кітайская мовы.

Мікраструктура пераважнай большасці перакладных слоўнікаў элементарная і фарміруецца зонай намінацыі і зонай эквівалентаў. У асобных выпадках у слоўнікавы артыкул уключаецца таксама зона граматычнай інфармацыі (фрагмент парадыгмы словазмянення і ўказанне на граматычна-семантычны клас слоў).

Далейшае развіццё беларускай транстэрмінаграфіі (у першую чаргу, беларуска-рускай і руска-беларускай) мае патрэбу ў пэўнай карэкціроўцы з боку навуковай супольнасці. Колькасць перакладных слоўнікаў ужо дасягнула таго «крытычнага аб’ёму», пры якім колькасныя паказчыкі павінны балансавацца якаснымі. Гэта значыць, што на аснове створаных слоўнікаў павінна быць распрацавана грунтоўная метатэорыя тэрмінаграфічнай дзейнасці, якая б закранала як тэхнічныя, так і ўласна лінгвістычныя аспекты стварэння спецыяльных слоўнікаў. Адной з магчымых рэалізацый такой тэорыі і працэсуальным крокам на шляху да пераадолення крызісу ў лінгвістычнай транстэрмінаграфіі, на наш погляд, можа стаць стварэнне зводных перакладных слоўнікаў тэрмінаў, якія б у межах адной навуковай парадыгмы абагульнялі назапашаны за стагоддзе вопыт сістэматызацыі, кадыфікацыі і трансляцыі тэрмінаў.

Bibliografia

Бирилло, Н.В., Стецко, П.В. (ред.) (1988). Русско-белорусский словарь лингвистических терминов. Минск: Наука и техника.
Google Scholar

Бірыла, М.В., Сцяцко, П.У. (рэд.) (1990). Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў. Мінск: Вышэйшая школа.
Google Scholar

Валынец, Т.М., Ратнікава, І.Э., Роўда, І.С., Шуба, П.П. (1996). Моўныя тэрміны. У: Слоўнік да падручніка па беларускай мове для 2 класа школ з рускай мовай навучання (форз. 1–2). Мінск: Аракул.
Google Scholar

Валынец, Т.М., Ратнікава, І.Э., Роўда, І.С., Шуба, П.П. (2001). Тэрміны з правілаў. У: Слоўнік беларускай мовы: дапаможнік для вучняў пачатковых класаў агульнаадукацыйнай школы (форз. 1–2). Мінск: Аракул.
Google Scholar

Дзятко, Д. (2019). Інкарпараваныя перакладныя слоўнікі ў беларускай лінгвістычнай тэрмінаграфіі. Slavica Nitriensia: časopis pre výskum slovanských filológií, roč. 8, 2, 5–30.
Google Scholar

Жываткевіч, Р.С., Шуба, П.П. (1983). Граматычныя тэрміны. У: Беларуская мова: граматыка, правапіс і развіццё мовы: падручнік для 3 класа школ з рускай мовай навучання (141–143). Мінск: Народная асвета.
Google Scholar

Жываткевіч, Р.С., Шуба, П.П. (1987). Граматычныя тэрміны. У: Беларуская мова: граматыка, правапіс і развіццё мовы: падручнік для 3 класа школ з рускай мовай навучання (141–143). Мінск: Народная асвета.
Google Scholar

Міхей, М.З. (1989). Беларуска-рускі слоўнік лінгвістычных тэрмінаў з метадычнымі парадамі для студэнтаў спецыяльнасці 02.17. Мінск: БДУ.
Google Scholar

Потапова, О.В., Фоменкова, М.А., Фоменков, И.Н., Вэньган, Ли (2016). Русско-белорусско­китайский, белорусско-русско-китайский, китайско-русско-белорусский словарь-минимум лингвистической терминологии. Минск: БГУ.
Google Scholar

Садоўскі, П. (1986). Час одуму (да выхаду 5-томнага Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы). Полымя, 5, 168–180.
Google Scholar

Скляревская, Г.Н. (2013) Современная русская лексикография: достижения и лакуны. В: Славянская лексикография (579–615), М.И. Чернышева (ред.). Москва: Азбуковник.
Google Scholar

Сямешка, Л.І. і інш. (2016). Лінгвістычныя тэрміны. У: Лексічны мінімум па беларускай мове як замежнай. Элементарны ўзровень (А1). Агульнае валоданне (72–75). Мінск: РІВШ.
Google Scholar

Сямешка, Л.І. і інш. (2017). Лінгвістычныя тэрміны. У: Лексічны мінімум па беларускай мове як замежнай. Базавы ўзровень (А2). Агульнае валоданне (108–111). Мінск: РІВШ.
Google Scholar

Сямешка, Л.І. і інш. (2019). Лінгвістычныя тэрміны. У: Лексічны мінімум па беларускай мове як замежнай. Базавы ўзровень (А2). Агульнае валоданне (108–111). Мінск: РІВШ.
Google Scholar

Шуба, П.П., Жываткевіч, Р.С., Яленскі, М.Г. (1989). Граматычныя тэрміны. У: Беларуская мова. Граматыка, правапіс і развіццё мовы: падручнік для 4 класа школ з рускай мовай навучання (форз. 2). Мінск: Народная асвета.
Google Scholar

Шуба, П.П., Жываткевіч, Р.С., Яленскі, М.Г. (1990). Граматычныя тэрміны. У: Беларуская мова. Граматыка, правапіс і развіццё мовы: падручнік для 3 класа школ з рускай мовай навучання (форз. 2). Мінск: Народная асвета.
Google Scholar

Шуба, П.П., Жываткевіч, Р.С., Яленскі, М.Г. (1995а). Граматычныя тэрміны. У: Беларуская мова. Уступны моўны курс. Граматыка, правапіс, чытанне і развіццё мовы: падручнік для 3 класа школ з рускай мовай навучання (243–244). Мінск: Народная асвета.
Google Scholar

Шуба, П.П., Жываткевіч, Р.С., Яленскі, М.Г. (1995б). Граматычныя тэрміны. У: Беларуская мова. Граматыка, правапіс і развіццё мовы : падручнік для 4 класа школ з рускай мовай навучання (форз. 2). Мінск: Народная асвета.
Google Scholar

Шуба, П.П., Жываткевіч, Р.С., Яленскі, М.Г. (1996). Граматычныя тэрміны. У: Беларуская мова. Граматыка, правапіс і развіццё мовы: падручнік для 3 класа школ з рускай мовай навучання (форз. 2). Мінск: Народная асвета.
Google Scholar

Якубовіч, Т.І. (1992а). Кароткі руска-беларускі слоўнік лінгвістычных тэрмінаў (для настаўнікаў пачатковых класаў). Магілёў: МгДПІ.
Google Scholar

Якубовіч, Т.І. (1992б). Руска-беларускі слоўнік па методыцы мовы. Магілёў: МгДПІ.
Google Scholar

Bekiš, V., Fontański, H. (1997). Białorusko-polsko-rosyjski słownik terminów lingwistycznych i leksyki specjalnej = Беларуска-польска-рускi слоўнiк лiнгвiстычных тэрмiнаў i спецыяльнай лексiкi = Белорусско-польско-русский словарь лингвистических терминов и специальной лексики. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Google Scholar

Nosowicz, J.F. (red.) (1994). Słownik terminologii lingwistycznej (białorusko-rosyjsko-polski i polsko-rosyjsko-białoruski). Białystok: Zakład Filologii Wschdniosłowiańskich Filii UW w Białymstoku.
Google Scholar

Bekiš, V., Fontański, H. (1997). Białorusko-polsko-rosyjski słownik terminów lingwistycznych i leksyki specjalnej = Беларуска-польска-рускi слоўнiк лiнгвiстычных тэрмiнаў i спецыяльнай лексiкi = Белорусско-польско-русский словарь лингвистических терминов и специальной лексики. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Google Scholar

Birillo, N.V., Stetsko, P.V. (red.) (1988). Russko-belorusskii slovar’ lingvisticheskikh terminov. Minsk: Nauka i tekhnika.
Google Scholar

Bіryla, M.V., Stsyatsko, P.U. (red.) (1990). Sloўnіk lіngvіstychnykh termіnaў. Mіnsk: Vysheishaya shkola.
Google Scholar

Dzyatko, D. (2019). Іnkarparavanyya perakladnyya sloўnіkі ў belaruskai lіngvіstychnai termіnagrafіі. Slavica Nitriensia: časopis pre výskum slovanských filológií, roč. 8, 2, 5–30.
Google Scholar

Jakubovich, T.I. (1992a). Karotki ruska-belaruski slownik lingvistychnyh tjerminaw (dlja nastawnikaw pachatkovyh klasaw). Magiljow: MgDPI.
Google Scholar

Jakubovich, T.I. (1992b). Ruska-belaruski slownik pa metodycy movy. Magiljow: MgDPI.
Google Scholar

Mіkhei, M.Z. (1989). Belaruska-ruskі sloўnіk lіngvіstychnykh termіnaў z metadychnymі paradamі dlya studentaў spetsyyal’nastsі 02.17. Mіnsk: BDU.
Google Scholar

Nosowicz, J.F. (red.) (1994). Słownik terminologii lingwistycznej (białorusko-rosyjsko-polski i polsko-rosyjsko-białoruski). Białystok: Zakład Filologii Wschdniosłowiańskich Filii UW w Białymstoku.
Google Scholar

Potapova, O.V., Fomenkova, M.A., Fomenkov, I.N., Ven’gan, Li (2016). Russko-belorussko-kitaiskii, belorussko-russko-kitaiskii, kitaisko-russko-belorusskii slovar’-minimum lingvisticheskoi terminologii. Minsk: BGU.
Google Scholar

Sadowski, P. (1986). Chas odumu (da vyhadu 5-tomnaga Tlumachal”naga slownika belaruskaj movy). Polymja, 5, 168–180.
Google Scholar

Shuba, P.P., Zhyvatkevich, R.S., Jalenski, M.G. (1989). Gramatychnyja tjerminy. U: Belaruskaja mova. Gramatyka, pravapis i razviccjo movy: padruchnik dlja 4 klasa shkol z ruskaj movaj navuchannja (forz. 2). Minsk: Narodnaja asveta.
Google Scholar

Shuba, P.P., Zhyvatkevich, R.S., Jalenski, M.G. (1990). Gramatychnyja tjerminy. U: Belaruskaja mova. Gramatyka, pravapis i razviccjo movy: padruchnik dlja 3 klasa shkol z ruskaj movaj navuchannja (forz. 2). Minsk: Narodnaja asveta.
Google Scholar

Shuba, P.P., Zhyvatkevich, R.S., Jalenski, M.G. (1995a). Gramatychnyja tjerminy. U: Belaruskaja mova. Ustupny mowny kurs. Gramatyka, pravapis, chytanne i razviccjo movy: padruchnik dlja 3 klasa shkol z ruskaj movaj navuchannja (243–244). Minsk: Narodnaja asveta.
Google Scholar

Shuba, P.P., Zhyvatkevich, R.S., Jalenski, M.G. (1995b). Gramatychnyja tjerminy. U: Belaruskaja mova. Gramatyka, pravapis i razviccjo movy: padruchnik dlja 4 klasa shkol z ruskaj movaj navuchannja (forz. 2). Minsk: Narodnaja asveta.
Google Scholar

Shuba, P.P., Zhyvatkevich, R.S., Jalenski, M.G. (1996). Gramatychnyja tjerminy. U: Belaruskaja mova. Gramatyka, pravapis i razviccjo movy: padruchnik dlja 3 klasa shkol z ruskaj movaj navuchannja (forz. 2). Minsk: Narodnaja asveta.
Google Scholar

Sjameshka, L.I. i insh. (2016). Lingvistychnyja tjerminy. U: Leksichny minimum pa belaruskaj move jak zamezhnaj. Jelementarny wzroven” (A1). Agul”nae valodanne (72–75). Minsk: RIVSh.
Google Scholar

Sjameshka, L.I. i insh. (2017). Lingvistychnyja tjerminy. U: Leksichny minimum pa belaruskaj move jak zamezhnaj. Bazavy wzroven” (A2). Agul”nae valodanne (108–111). Minsk: RIVSh.
Google Scholar

Sjameshka, L.I. i insh. (2019). Lingvistychnyja tjerminy. U: Leksichny minimum pa belaruskaj move jak zamezhnaj. Bazavy wzroven” (A2). Agul”nae valodanne (108–111). Minsk: RIVSh.
Google Scholar

Sklyarevskaya, G.N. (2013). Sovremennaya russkaya leksikografiya: dostizheniya i lakuny. V: Slavyanskaya leksikografiya (579–615), M.I. Chernysheva (red.). Moskva: Azbukovnik.
Google Scholar

Valynets, T.M., Ratnіkava, І.E., Roўda, І.S., Shuba, P.P. (1996). Moўnyya termіny. U: Sloўnіk da padruchnіka pa belaruskai move dlya 2 klasa shkol z ruskai movai navuchannya (forz. 1–2). Mіnsk: Arakul.
Google Scholar

Valynets, T.M., Ratnіkava, І.E., Roўda, І.S., Shuba, P.P. (2001). Termіny z pravіlaў. U: Sloўnіk belaruskai movy: dapamozhnіk dlya vuchnyaў pachatkovykh klasaў agul’naadukatsyinai shkoly (forz. 1–2). Mіnsk: Arakul.
Google Scholar

Zhyvatkevіch, R.S., Shuba, P.P. (1983). Gramatychnyya termіny. U: Belaruskaya mova: gramatyka, pravapіs і razvіtstse movy: padruchnіk dlya 3 klasa shkol z ruskai movai navuchannya (141–143). Mіnsk: Narodnaya asveta.
Google Scholar

Zhyvatkevіch, R.S., Shuba, P.P. (1987). Gramatychnyya termіny. U: Belaruskaya mova: gramatyka, pravapіs і razvіtstse movy: padruchnіk dlya 3 klasa shkol z ruskai movai navuchannya (141–143). Mіnsk: Narodnaya asveta.
Google Scholar

Opublikowane

2019-06-30

Jak cytować

Дзятко, Д. (2019). Беларуская лінгвістычная транстэрмінаграфія канца XX – пачатку XXI стагоддзя (на матэрыяле руска-беларускіх, беларуска-рускіх і шматмоўных слоўнікаў). Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica Rossica, (17), 13–28. https://doi.org/10.18778/1731-8025.17.02