Geneza i zmiany struktury społeczno-gospodarczej osadnictwa wiejskiego w dobrach królewskich na obszarze przedrozbiorowego powiatu Szadkowskiego

Tomasz Figlus

doi:10.18778/1643-0700.15.04

Autor

Tomasz Figlus Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych, 90-142 Łódź, ul. Kopcińskiego 31

DOI:

https://doi.org/10.18778/1643-0700.15.04

Słowa kluczowe:

struktura społeczno-gospodarcza, osadnictwo wiejskie, dobra królewskie, powiat szadkowski

Abstrakt

Artykuł prezentuje wyniki badań geograficzno-historycznych dotyczących osadnictwa wiejskiego w dobrach królewskich na obszarze powiatu szadkowskiego w okresie przedrozbiorowym. W pierwszej części dokonano ustalenia metryki historycznej wsi, głównie na podstawie źródeł dokumentowych, z uwzględnieniem ich lokalizacji i przynależności własnościowo-administracyjnej. Wchodziły one w skład odrębnej tenuty szadkowskiej, stanowiły część klucza majątkowego starostwa sieradzkiego bądź tworzyły pojedyncze, drobne dzierżawy dóbr monarszych. W dalszej kolejności przeprowadzono analizę zmian społeczno-gospodarczych poszczególnych wsi, wykorzystując rejestry podatkowe z 1511 i 1518 r. i lat 1552–1553, lustracje i inwentarze dóbr królewskich z lat 1564, 1616–1620, 1628–1632, 1659–1665 i 1789 r. oraz taryfę podymnego z 1775 r. W badaniach uwzględniono potencjał demograficzny wsi, ich strukturę społeczno-agrarną, powierzchnię gruntów, kierunki użytkowania rolniczego, ze szczególnym uwzględnieniem folwarków, poziom dochodowości i jego źródła oraz zakres powinności feudalnych. W wyniku badań dynamiczno-porównawczych udało się dokonać periodyzacji, wydzielając okres rozwoju ekonomicznego i wzrostu demograficznego (wiek XVI), fazę regresu i depopulacji (wiek XVII) oraz etap odbudowy i ponownej aktywizacji gospodarczej (wiek XVIII).

Bibliografia

Archiwum Główne Akt Dawnych Castrensia Siradiensia, ks. II, f. 33v.
Google Scholar

Metryka Koronna, ks. 166, k. 108–108v., ks. 81, f. 202.
Google Scholar

Terrestria Siradiensia, ks. I, f. 57, ks. III, f. 25.
Google Scholar

Terrestria Szadkoviensia, ks. I, f. 7., ks. I, f. 37.
Google Scholar

Dokumenty kujawskie i mazowieckie przeważnie z XIII wieku, wyd. B. Ulanowski, „Archiwum Komisji Historycznej” 1887, t. 4.
Google Scholar

Kodeks dyplomatyczny Polski, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, t. II, Warszawa 1878.
Google Scholar

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I–IV, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1877–1881.
Google Scholar

Księgi sądowe łęczyckie od 1385 do 1419, cz. 1–2, [w:] Teki A. Pawińskiego, t. III–IV, Warszawa 1897.
Google Scholar

Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, t. I, wyd. 2, Poznań 1890.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, cz. 1, wyd. A. Tomczak, Cz. Ohryzko-Włodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961; cz. 2, wyd. A. Tomczak, Bydgoszcz 1963.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628–1632, cz. 2: Województwo sieradzkie, wyd. Z. Guldon, Wrocław–Warszawa–Kraków 1969.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1659–1665, cz. 2: Województwa sieradzkie, łęczyckie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie i ziemia dobrzyńska, wyd.
Google Scholar

Z. Górski, J. Pakulski, A. Tomczak, Toruń 1996.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1789, cz. 2: Województwo sieradzkie, t. 1: Powiaty sieradzki i szadkowski, wyd. R. Kabaciński, K. Mikulski, J. Pakulski, Toruń 2004.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich. 1616–1620, cz. 1, wyd. Z. Górski, R. Kabaciński, J. Pakulski, Wrocław–Warszawa–Kraków 1994.
Google Scholar

Łaski J., Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej, t. I–II, wyd. J. Łukowski, Gniezno 1880–1881.
Google Scholar

Matricularum Regni Poloniae summaria, cz. I–IV, V/1, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1905–1919.
Google Scholar

Polen, oder Verzeichniß aller adlichen, geistlichen und königlichen Oerter in Polen, nach den Woiwodschaften und Districten, und mit Bemerkung der Anzahl der Rauchfänge in jedem Orte, „Magazin für die neue Historie und Geographie” 1788, t. 22, wyd. A. F, Büsching, s. 41–414.
Google Scholar

Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana przez Adolfa Pawińskiego, t. II: Wielkopolska, [w:] Źródła dziejowe, t. XIII, Warszawa 1883.
Google Scholar

Baranowski B., Gospodarstwo chłopskie i folwarczne we wschodniej Wielkopolsce w XVIII wieku, Warszawa 1958.
Google Scholar

Baranowski B., Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w województwie łęczyckim i wschodniej części województwa sieradzkiego do połowy XVII wieku, „Zeszyty Naukowe UŁ” 1955, ser. I, z. 1, s. 81–102.
Google Scholar

Baranowski B., Struktura gospodarcza regionu łęczycko-sieradzko-wieluńskiego w XVI–XVIII w., „Zeszyty Naukowe UŁ. Nauki Humanistyczno-Społeczne” 1970, ser. I, z. 72, s. 35–47.
Google Scholar

Baranowski B., Stosunki gospodarcze i społeczne w XVII i XVIII wieku, [w:] Szkice z dziejów sieradzkiego, red. J. Śmiałowski, Łódź 1977, s. 101–125.
Google Scholar

Chłapowski K., Dunin-Wąsowiczowa A., Przynależność własnościowa osiedli, [w:] Atlas historyczny Polski. Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku, red. H. Rutkowski, Warszawa 1998, s. 58–64.
Google Scholar

Chłapowski K., Dygdała J., Prace edytorskie nad lustracjami dóbr królewskich XVI– XVIII w., po półwieczu, „Studia Źródłoznawcze” 2005, t. 43, s. 161–171.
Google Scholar

Chłapowski K., Elita senatorsko-dygnitarska Korony za czasów Zygmunta III i Władysława IV, Warszawa 1996.
Google Scholar

Górska K., Przyczynek do krytyki rejestrów poborowych XVI wielu, „Studia Źródłoznawcze” 1957, t. 1, s. 184–189.
Google Scholar

Guldon Z., Uwagi w sprawie przydatności badawczej rejestrów poborowych z XVI wieku, „Zapiski Historyczne” 1966, t. 31, nr 1, s. 73–80.
Google Scholar

Janczak J., Ludność powiatu szadkowskiego w okresie Sejmu Czteroletniego, „Przeszłość Demograficzna Polski” 1975, t. 8, s. 3–55.
Google Scholar

Kamler M., Folwark szlachecki w Wielkopolsce w latach 1580–1655, Warszawa 1976; Kozierowski S., Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej wschodniej Wielkopolski, t. I, Poznań 1926.
Google Scholar

Marszał T., Szadek. Monografia miasta, Szadek 1995.
Google Scholar

Nejman E., Parafie dekanatu szadkowskiego i niektóre z dekanatu lutomierskiego (powiat szadkowski) w dawnej statystyce, „Biuletyn Szadkowski” 2010, t.10, s. 245–261.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1643-0700.10.15

Parczewski A., Monografia Szadku, Warszawa 1870.
Google Scholar

Puś W., Dzieje Szadku do początku XVI w., „Na Sieradzkich Szlakach” 1995, R. 11, nr 3, s. 1.
Google Scholar

Stoynowski A., Użytkownicy królewszczyzn województw sieradzkiego i łęczyckiego oraz ziemi wieluńskie (XVI–XVIII w.), „Rocznik Łódzki” 1975, t. 23, s. 315–329.
Google Scholar

Sucheni-Grabowska A., Królewszczyzny, [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 r., t. I, red. A. Mączaka, Warszawa 1981.
Google Scholar

Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, cz. 1: Geneza egzekucji dóbr, Wrocław 1974.
Google Scholar

Szubzda J., Monice i inne podsieradzkie królewszczyzny, cz. 1–2, „Na Sieradzkich Szlakach”, 2008, nr. 4, s. 8–12; 2009, nr 2, s. 23–27.
Google Scholar

Wisińska-Kluba M., Szadek w XVI–XVIII w., „Na Sieradzkich Szlakach” 1995, R. 11, nr 3, s. 5.
Google Scholar

Wyczański A., Studia nad folwarkiem szlacheckim w Polsce 1500–1580, Warszawa 1959.
Google Scholar

Zajączkowski S., O materiałach do geografii historycznej dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna” 1963, t. 22, z. 1, s. 89–99.
Google Scholar

Zajączkowski S., Sprawa pierwszego zapisu (w świetle badań nad osadnictwem dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej), „Rocznik Łódzki” 1963, t. 7, nr 10, s. 103–132.
Google Scholar

Zajączkowski S., Studia nad osadnictwem dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej w XII– XIV w. Uwagi i spostrzeżenia, „Studia z Dziejów Osadnictwa” 1966, t. 4, s. 5–83.
Google Scholar

Zajączkowski S. M., Początki folwarku w ziemiach łęczyckiej i sieradzkiej (do początków XVI w.), „Roczniki Dziejów Społeczno-Gospodarczych” 1970, t. 31, s. 1–43.
Google Scholar

Zajączkowski S. M., Sieć osadnicza i struktura własnościowa osadnictwa dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej w początkach XVI w., „Slavia Antiqua” 1972, t. 19, s. 21–49.
Google Scholar

Zajączkowski S. M., Wieś sieradzka w XII–XVI wieku, [w:] Szkice z dziejów sieradzkiego, red. J. Śmiałowski, Łódź 1977, s. 59–71.
Google Scholar

Zajączkowski S., Zajączkowski S. M., Materiały do słownika geograficzno-historycznego dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 roku, cz. 2, Łódź 1970.
Google Scholar