Zagadnienia morfogenezy i przemian rozplanowania wsi na tle rozwoju osadnictwa we wschodniej części gminy Szadek

Tomasz Figlus

doi:10.18778/1643-0700.16.06

Autor

Tomasz Figlus Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Politycznej, Historycznej i Studiów Regionalnych

DOI:

https://doi.org/10.18778/1643-0700.16.06

Słowa kluczowe:

osadnictwo wiejskie, morfogeneza, zmiany układów przestrzennych, gmina Szadek

Abstrakt

Artykuł ukazuje wyniki badań z zakresu geografii historycznej osadnictwa poświęcone kwestii morfogenezy i zmian rozplanowania wsi usytuowanych we wschodniej części współczesnej gminy Szadek. Zaliczono do niej 38 jednostek osadniczych położonych na wschód od biegu Pichny Szadkowickiej, z wyjątkiem osad leżących w bezpośrednim sąsiedztwie jej koryta. Na potrzeby pracy dokonano kwerendy historycznych źródeł kartograficznych, w tym map topograficznych oraz archiwalnych planów badanych wsi. Dzięki zastosowaniu metod retrospektywnych oraz progresywnych możliwe stało się dokonanie rekonstrukcji pierwotnych form rozplanowania oraz ich późniejszej transformacji. Geneza i zmiany układów przestrzennych zaprezentowane zostały na tle rozwoju osadnictwa na badanym obszarze. W tym kontekście poddano analizie wybrane źródła dokumentowe oraz statystyczno-opisowe od okresu średniowiecza do XX w. W badaniach porównawczych wzięto pod uwagę najstarsze wzmianki źródłowe, zmiany wielkości wsi, proces lokacji na prawie niemieckim oraz rozwój i proces zaniku struktur folwarcznych. W pracy uwzględniono analizę regulacji morfologicznych w XIX i XX w., głównie w zakresie procesów komasacyjno-separacyjnych i parcelacyjnych. Mimo istotnych zmian rozplanowania udało się wykazać w krajobrazie kulturowym pozostałości średniowiecznych wsi nieregularnych z blokowo-pasmowym układem rozłogów, dobrze zachowane ulicówki z układem niwowym pól oraz dawne założenia dworsko-folwarczne.

Bibliografia

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Skarbu Koronnego, Ks. 24, 25.
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Castrensia Siradiensia, ks. I, II, III.
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Terrestria Siradiensia, ks. I, III.
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Terrestria Szadkoviensia, ks. I, II.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi, Oddział w Sieradzu, Zbiór kartograficzny, sygn. 365, Plan pomiaru dóbr Wola Łobudzka z 1878 r.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi, Oddział w Sieradzu, Zbiór kartograficzny, sygn. 455, Odrys pierworysu pomiaru dóbr Rzepiszew i Bugaj z 1910 r.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi, Oddział w Sieradzu, Zbiór kartograficzny, sygn. 689, Plan gruntów przechodzących na własność włościan wsi Przatów z 1901 r.
Google Scholar

Karte des Westlichen Russlands, 1911, 1:100 000, ark. D 35 Lask, Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego, sygn. K 5399.
Google Scholar

Karte von Südpreußen, David Gilly, Cron, Langner, 1793–1796, 1:50 000, ark. 56, Preussischer Kulturbesitz – Staatsbibliothek zu Berlin, sygn. Kart N 14431, fotokopia w Pracowni Atlasu Historycznego Instytutu Historii PAN.
Google Scholar

Mapa taktyczna Wojskowego Instytutu Geograficznego, 1929, 1:100 000, Pas 42 Słup 28 Łask–Zduńska Wola, Centralna Biblioteka Geografii i Ochrony Środowiska Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, sygn. C.860.
Google Scholar

Topograficzeskaja Karta Carstwa Polskago, 1839–[1843], 1:126 000, Kol. II Sek. V oraz Kol. II Sek. III, Centralna Biblioteka Geografii i Ochrony Środowiska Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, sygn. C.542.
Google Scholar

Jana Łaskiego Liber beneficiorum archidyecezyi gnieźnieńskiej, wyd. J. Łukowski, t. 1, Gniezno 1880.
Google Scholar

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 5, wyd. F. Piekosiński, Poznań 1908.
Google Scholar

Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, t. 1, Poznań 1890.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1659–1665, cz. 2: Województwa sieradzkie, łęczyckie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie i ziemia dobrzyńska, wyd. Z. Górski, J. Pakulski, A. Tomczak, Toruń 1996.
Google Scholar

Matricularum Regni Poloniae summaria, wyd. T. Wierzbowski, cz. IV/1, Warszawa 1910.
Google Scholar

Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana przez Adolfa Pawińskiego, t. 2: Wielkopolska, [w:] Źródła Dziejowe, t. 13, Warszawa 1883.
Google Scholar

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. 2, Województwo łódzkie, GUS, Warszawa 1925.
Google Scholar

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policyi, t. 1–2, Warszawa 1827.
Google Scholar

Visitationes bonorum archiepiscopatus necnon capituli Gnesnensis saeculi XVI, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1920.
Google Scholar

Zbiór rot przysiąg sądowych poznańkich, kośiakich, kaliskich, sieradzkich, piotrkowskich i dobrzyszyckich z końca wieku XIV i pierwszych lat wieku XV, wyd. R. Hube, Warszawa 1888.
Google Scholar

Baranowski B., Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w województwie łęczyckim i wschodniej części województwa sieradzkiego do połowy XVII wieku, „Zeszyty Naukowe UŁ” 1955, Ser. 1, z. 1.
Google Scholar

Baranowski B., Stosunki gospodarcze i społeczne w XVII i XVIII wieku, [w:] Szkice z dziejów sieradzkiego, red. J. Śmiałowski, Łódź 1977, s. 101–125.
Google Scholar

Chomać R., Zmiany własnościowe struktury agrarnej guberni kaliskiej w latach 1864–1914, „Rocznik Kaliski” 1968, t. 1, s. 159–251.
Google Scholar

Figlus T., Geneza i zmiany struktury społeczno-gospodarczej osadnictwa wiejskiego w dobrach królewskich na obszarze przedrozbiorowego powiatu szadkowskiego, „Biuletyn Szadkowski” 2015, t. 15, s. 89–108.
Google Scholar

Figlus T., Morfogeneza wsi na obszarze Polski Środkowej, Rozprawa doktorska wykonana pod kierunkiem M. Kuleszy, mpis w Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013.
Google Scholar

Grabski W., Historia Towarzystwa Rolniczego 1858–1861, t. 1, Warszawa 1904.
Google Scholar

Janczak J., Ludność powiatu szadkowskiego w okresie Sejmu Czteroletniego, „Przeszłość Demograficzna Polski” 1975, t. 8, s. 3–55.
Google Scholar

Koter M., Fizjonomia, morfologia i morfogeneza miasta. Przegląd rozwoju oraz próba uściślenia pojęć, „Zeszyty Naukowe UŁ, Nauki Matematyczno-Przyrodnicze” 1974, Ser. 2, z. 55, s. 3–16.
Google Scholar

Kozierowski S., Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej wschodniej Wielkopolski, t. 1–2, Poznań 1926–1928.
Google Scholar

Nejman E., Parafie dekanatu szadkowskiego i niektóre z dekanatu lutomierskiego (powiat szadkowski) w dawnej statystyce, „Biuletyn Szadkowski” 2010, t. 10, s. 245–261.
Google Scholar

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (dalej: SGKP), wyd. B. Chlebowski, F. Sulimierski, W. Walewski, Warszawa 1880–1902.
Google Scholar

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy i miasta Szadek, Załącznik nr 1 do uchwały nr XXV/178/2012 Rady Gminy i Miasta Szadek z dnia 28 listopada 2012 roku.
Google Scholar

Szubzda J., Monice i inne podsieradzkie królewszczyzny, „Na Sieradzkich Szlakach” 2008, cz. 1, nr 4, s. 8–12; 2009, cz. 2, nr 2, s. 23–27.
Google Scholar

Szulc H., Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, Prace Geograficzne, nr 163, Wrocław 1995.
Google Scholar

Zajączkowski S., Zajączkowski S.M., Materiały do słownika geograficzno-historycznego dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 roku, cz. 1–2, Łódź 1966–1970.
Google Scholar

Zajączkowski S.M., O lokacjach wsi na prawie niemieckim w Łęczyckiem i Sieradzkiem od końca XIV do początków XVI wieku, Łódź 1974.
Google Scholar

Zajączkowski S.M., Sieć osadnicza i struktura własnościowa osadnictwa dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej w początkach XVI w., „Slavia Antiqua” 1972, t. 19, s. 21–49.
Google Scholar

Zajączkowski S.M., Wieś sieradzka w XII–XVI wieku, [w:] Szkice z dziejów sieradzkiego, red. J. Śmiałowski, Łódź 1977, s. 59–71.
Google Scholar

Zajączkowski S., Studia nad osadnictwem dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej w XII–XIV w. Uwagi i spostrzeżenia, „Studia z Dziejów Osadnictwa” 1966, t. 4, s. 2–85.
Google Scholar