Zarys stosunków rolniczych Lubelszczyzny na przełomie XVIII i XIX wieku. Wieś i dwór u kresu państwa polskiego i w latach zaboru austriackiego

Andrzej Przegaliński

doi:10.18778/1506-6541.26.02

Autor

Andrzej Przegaliński Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Katedra Historii XVI-XIX w. i Europy Wschodniej https://orcid.org/0000-0002-6255-0417

DOI:

https://doi.org/10.18778/1506-6541.26.02

Słowa kluczowe:

dwór szlachecki, historia gospodarcza, Lubelszczyzna, rolnictwo, wieś, zabór austriacki

Abstrakt

Artykuł stanowi próbę opisu dziejów gospodarczych Lubelszczyzny postrzeganych przez pryzmat rolnictwa w schyłkowym okresie państwa polskiego i przede wszystkim w epoce zaboru austriackiego (1795-1809). Poruszana w tekście problematyka, poprzedzona rysującym szerszy kontekst polityczny Wprowadzeniem, koncentruje się wokół spraw związanych z kondycją gospodarczą ówczesnej wsi i dworu. Poza niezbędnymi komponentami dotyczącymi produkcji roślinnej i hodowli żywego inwentarza, w narracji uwzględniono także zagadnienia odnoszące się do położenia prawnego, charakterystyki społecznej i stanowej oraz ścisłych zależności między światami chłopskiej chałupy i szlacheckiego dworu. Artykuł o układzie chronologiczno-problemowym ma charakter syntetyczny zwieńczony zwięzłym Zakończeniem. Mam nadzieję, że w takiej postaci może on stanowić przyczynek do badań porównawczych uwzględniających obie Galicje (Starą i Nową) oraz pozostałe zabory na przełomie XVIII i XIX w. Poniższy tekst można też traktować jako źródło przystępnie podanej wiedzy, którą autor adresuje do szerszego grona Czytelników.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Bibliografia

Dembowski L., Moje wspomnienia, t. I, Petersburg 1898.
Google Scholar

„Gazeta Rolnicza” 1902
Google Scholar

Korzon T., Odrodzenie w upadku. Wybor pism historycznych, oprac. M.H. Serejski, A.F. Grabski, Warszawa 1975.
Google Scholar

Koźmian K., Pamiętniki, t. I, oprac. J. Willaume i in., Wrocław–Warszawa–Krakow–Gdańsk 1972.
Google Scholar

Spis ludności diecezji krakowskiej z r. 1787, wyd. J. Kleczyński, „Collectanea ex Archivo Collegii Historici”, t. VII, Krakow 1894.
Google Scholar

Wiercieński H., Pamiętniki, oprac. A. Zajączkowski, Lublin 1973.
Google Scholar

Ajewski K., Ordynat Stanisław Kostka Zamoyski oczami Anglika widziany, „Mazowieckie Studia Humanistyczne” 2005, nr 1–2.
Google Scholar

Ajewski K., Stanisława Kostki Zamoyskiego życie i działalność 1775–1856, Warszawa 2010.
Google Scholar

Aleksandrowicz A., Puławy w latach 1796–1831, [w:] Z przeszłości kulturalnej Lubelszczyzny, oprac. A. Aleksandrowicz, R. Gerlecka, W. Śladkowski, S. Tworek, Lublin 1978.
Google Scholar

Aleksandrowicz A., Wartości chrześcijańskie w Puławach Czartoryskich (Na przykładzie tworczości księżnej Izabeli z Flemingow Czartoryskiej), [w:] Przestrzeń chrześcijańska w kulturze polskiej. Polska i Puławy „na głownym szlaku duchowych dziejow”, red. T. Giergiel, Puławy 2017.
Google Scholar

Baczkowski M., Czy Krakow mogł zostać stolicą Galicji na początku XIX wieku?, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Prace Historyczne, 2009, z. 136.
Google Scholar

Banaś B., Kurow jako ośrodek administracji. Od lokacji do 1939 roku, Kurow 2011.
Google Scholar

Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, wyd. piąte, Warszawa 2005.
Google Scholar

Bartyś J., Hodowla owiec rasowych w dobrach Ordynacji Zamojskiej, „Studia z Dziejow Gospodarstwa Wiejskiego”, t. II, red. J. Leskiewiczowa, Wrocław 1959.
Google Scholar

Bartyś J., Początki mechanizacji rolnictwa polskiego, Wrocław–Warszawa–Krakow 1966.
Google Scholar

Bartyś J., Sukiennictwo w ordynacji zamojskiej w I połowie XIX wieku, „Przegląd Historyczny” 1958, nr 3.
Google Scholar

Bogucka M., Dzieje kultury polskiej do 1918 roku, Wrocław–Warszawa–Krakow–Gdańsk–Łodź 1987.
Google Scholar

Bondyra W., Słownik historyczny miejscowości wojewodztwa zamojskiego, Lublin–Zamość 1993.
Google Scholar

Boreczek K.A., Kurow. Od początku XVIII do połowy XX wieku. Część pierwsza 1700–1918, Kurow 1996.
Google Scholar

Buksiński S.J., Puławy jako ośrodek kultury w latach 1671–1831, [w:] Spojrzenia w przeszłość Lubelszczyzny, red. K. Myśliński i A.A. Witusik, Lublin 1974.
Google Scholar

Czapliński W., Zarys dziejow Polski do roku 1864, Krakow 1985.
Google Scholar

Czermiński F., O Towarzystwie Kredytowym Ziemskim w Krolestwie Polskim, „Biblioteka Warszawska” 1864, t. III.
Google Scholar

Czernicki K., Chełm przeszłość i pamiątki, Chełm 1936.
Google Scholar

Czubaty J., Księstwo Warszawskie (1807–1815), Warszawa 2011.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323529644

Ćwik W., Reder J., Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałow administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977.
Google Scholar

Demska-Trębacz M., Muzyczny pejzaż Lubelszczyzny. Dworki i dwory, Lublin 2005.
Google Scholar

Deskur S., Hodowla koni w Polsce, [w:] Dziedzictwo. Ziemianie polscy i ich udział w życiu narodu, red. T. Chrzanowski, Krakow 1995.
Google Scholar

Duda J., Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie. Staszicowski model pomocy gospodarczej dla wsi, Lublin 1994.
Google Scholar

Feduszka J., Nowoczesne metody gospodarowania w dobrach Ordynacji Zamojskiej w początkach XIX wieku – prekursorzy i propagatorzy, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistow Rolnictwa i Agrobiznesu” 2005, t. VII, z. 7.
Google Scholar

Geografia albo dokładne opisanie Krolestw Galicji i Lodomerii, Lwow 1858.
Google Scholar

Gmiterek H., Lublin w wiekach XVII i XVIII, [w:] R. Szczygieł, H. Gmiterek, P. Dymel, Lublin. Dzieje miasta, t. I: Od VI do końca XVIII wieku, Lublin 2008.
Google Scholar

Gołębiowska Z., Dwor a modernizacja wsi polskiej na przykładzie ośrodka puławskiego Czartoryskich, [w:] Wieś a dwor na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. W. Caban, M.B. Markowski, Kielce 1999.
Google Scholar

Gołębiowska Z., Mecenat kulturalny Izabeli i Adama Kazimierza Czartoryskich, [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, red. R. Maliszewska, Kozłowka 2003.
Google Scholar

Gołębiowska Z., Przybysze z Wysp Brytyjskich i ich potomkowie między Pilicą a Bugiem w XVIII–XIX wieku, [w:] Ważna obecność. Przedstawiciele państw i narodow europejskich wśrod mieszkańcow międzyrzecza Bugu i Pilicy w XVIII–XIX wieku, red. A. Gorak i K. Latawiec, Radzyń Podlaski–Radom 2006.
Google Scholar

Grabski W., Historia Towarzystwa Rolniczego 1858–1861, t. I, Warszawa 1904.
Google Scholar

Grabski W., Historia wsi w Polsce, Warszawa 2004.
Google Scholar

Grodziski S., Habsburgowie, [w:] Dynastie Europy, red. A. Mączak, Wrocław–Warszawa–Krakow 1997.
Google Scholar

Grodziski S., Kozłowski E., Polska zniewolona 1795–1806, Warszawa 1987.
Google Scholar

Grossman H., Struktura społeczna i gospodarcza Księstwa Warszawskiego na podstawie spisow 1808–1810 roku, „Kwartalnik Statystyczny”, t. II, Warszawa 1926.
Google Scholar

Grynwaser H., Kwestia włościańska i ruch włościan w Krolestwie Polskim w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 1935.
Google Scholar

Herbst S., Z dziejow wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa 1983.
Google Scholar

Historia Polski. Polska 1586–1831, t. 6, Warszawa 2007.
Google Scholar

Ihnatowicz I., Od rozbiorow do pierwszej wojny światowej, [w:] I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, wyd. trzecie, Warszawa 1996.
Google Scholar

Ihnatowicz I., Biernat A., Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, Warszawa 2003.
Google Scholar

Inglot S., Historia społeczno-gospodarcza chłopow polskich w zaborze austriackim, [w:] Historia chłopow polskich, t. II: Okres zaborow, red. S. Inglot, Warszawa 1972.
Google Scholar

Janowicz L., Zarys rozwoju przemysłu w Krolestwie Polskim, Warszawa 1907.
Google Scholar

Jastrzębski K., Opole Lubelskie. Historia miasta i powiatu, t. II: 1663–1870, Warszawa–Puławy 2009.
Google Scholar

Jezierski A., Leszczyńska C., Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1998.
Google Scholar

Kaliński J., Historia gospodarcza XIX i XX w., wyd. drugie, Warszawa 2008.
Google Scholar

Kasperek J., Przemysł rolno-spożywczy w Ordynacji Zamojskiej w drugiej połowie XVIII wieku, „Rocznik Lubelski” 1971.
Google Scholar

Kiper A., Anglicy w Ordynacji Zamojskiej w XIX wieku, „Rocznik Kolbuszowski” 2012.
Google Scholar

Kołodziejczyk R., Gradowski R., Zarys dziejow kapitalizmu w Polsce, Warszawa 1974.
Google Scholar

Korzon T., Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764–1794), t. II, Warszawa 1897.
Google Scholar

Kostrowicka I., Landau Z., Tomaszewski J., Historia gospodarcza Polski XIX i XX wieku, Warszawa 1985.
Google Scholar

Kozaczka M., Poczet ordynatow Zamoyskich, Lublin 2004.
Google Scholar

Krzos K., Z księciem Jozefem w Galicji w 1809 roku. Rząd Centralny Obojga Galicji, Warszawa 1967.
Google Scholar

Kumor B., Spisy ludności Galicji z lat 1800–1808, „Przeszłość Demograficzna Polski” 1972, t. V.
Google Scholar

Leskiewiczowa J., Zamiast wstępu, [w:] Ziemiaństwo polskie 1795–1945, red. J. Leskiewiczowa, Warszawa 1985.
Google Scholar

Leśnodorski B., Historia i wspołczesność, Warszawa 1967.
Google Scholar

Ludkiewicz Z., Polityka agrarna, wyd. czwarte, Poznań 1921.
Google Scholar

Łepkowski T., Polska – narodziny nowoczesnego narodu, Warszawa 1967.
Google Scholar

Łopaciński H., Podziały administracyjne teraźniejszej guberni lubelskiej w rożnych czasach, [w:] Pamiętnik Lubelski. Kalendarz Ilustrowany na rok 1904, Lublin 1904.
Google Scholar

Matławska H., Zwierzyniec, Zwierzyniec 1991.
Google Scholar

Mazurkiewicz J., Lublin w okresie reform (1764–1795), [w:] Dzieje Lublina. Proba syntezy, t. I, red. J. Dobrzański, J. Kłoczowski i J. Mazurkiewicz, Lublin 1965.
Google Scholar

Mazurkiewicz J., W czasach stanisławowskich, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. I, red. T. Mencel, Warszawa 1974.
Google Scholar

Mencel T., Ciężary wojskowe Galicji Zachodniej w czasie wojen Austrii przeciw Francji w latach 1796–1809, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio F, vol. 29, 1974.
Google Scholar

Mencel T., Galicja Zachodnia 1795–1809. Studium z dziejow ziem polskich zaboru austriackiego po III rozbiorze, Lublin 1976.
Google Scholar

Mencel T., Początki organizacji Galicji Zachodniej w latach 1795–1796, „Kwartalnik Historyczny” 1970, nr 2.
Google Scholar

Mencel T., Wieś pańszczyźniana w Krolestwie Polskim, Lublin 1988.
Google Scholar

Mierzwiński H., Działalność opiekuńczo-wychowawcza księżnej Anny Pauliny z Sapiehow Jabłonowskiej na tle dziejow, „Szkice Podlaskie” 2002, t. X.
Google Scholar

Mierzwiński H., Księżna Anna Paulina z Sapiehow Jabłonowska (1728–1800), „Szkice Podlaskie” 1999, t. VII.
Google Scholar

Mroziński W., Konie, [w:] Księga Pamiątkowa Wystaw Lubelskich, Warszawa 1902.
Google Scholar

Opas T., Reder J., Bełżyce. Studia i szkice z dziejow miasta, Lublin 1997.
Google Scholar

Orłowski R., Problemy społeczno-gospodarcze Lubelszczyzny XVII i XVIII stulecia, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio F, vol. 32, 1977.
Google Scholar

Prażmowska T., Dzieje trzech rozbiorow Polski oraz ruchu narodowego w XIX w. (poprzedzone zarysem panowania domu saskiego), Warszawa 1910.
Google Scholar

Pruski W., Dzieje wyścigow i hodowli koni pełnej krwi w Polsce, Warszawa 1970.
Google Scholar

Pruski W., Hodowla zwierząt gospodarskich w Krolestwie Polskim w latach 1815–1918, t. I, Warszawa 1967.
Google Scholar

Przegaliński A., Dwor ziemiański na Lubelszczyźnie w epoce przemian gospodarczych i społecznych. Dzieje dobr Snopkow w XIX i w I połowie XX wieku, Lublin 2016.
Google Scholar

Przegaliński A., Gdy życie stało się pasją, a pasja była muzyką. Studium z dziejow założenia pałacowo-parkowego w Gościeradowie, „Teka Komisji Historycznej” 2010, t. VII.
Google Scholar

Przegaliński A., Zarys dziejow gospodarczych Lubelszczyzny w dobie Księstwa Warszawskiego. Studium z historii regionu w epoce manufaktury i stosunkow folwarczno-pańszczyźnianych, Lublin 2020.
Google Scholar

Puchała K., Opis historyczno-malarski departamentu lubelskiego, [w:] Almanach Lubelski na rok 1815, Lublin [b.d.].
Google Scholar

Rajca Cz., Gospodarka leśna w Ordynacji Zamojskiej w pierwszej połowie XIX wieku, „Roczniki Humanistyczne” 1972, t. XX, z. 2.
Google Scholar

Rusiński W., Rozwoj gospodarczy ziem polskich w zarysie, Warszawa 1963.
Google Scholar

Rusiński W., Zarys historii gospodarczej powszechnej. Czasy nowożytne i najnowsze (1500–1939), Warszawa 1970.
Google Scholar

Rzepniewska D., Problematyka ziemiańska w aktach hipoteki dobr ziemskich, [w:] Ziemiaństwo polskie 1795–1945, red. J. Leskiewiczowa, Warszawa 1985.
Google Scholar

Serczyk W.A., Katarzyna II, Wrocław 2004.
Google Scholar

Słownik Geograficzny Krolestwa Polskiego i innych krajow słowiańskich, t. I, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1880.
Google Scholar

Słownik Geograficzny Krolestwa Polskiego i innych krajow słowiańskich, t. X, red. B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1889.
Google Scholar

Smoleński W., Konfederacja targowicka, Krakow 1903.
Google Scholar

Szczygieł R., Od lokacji do upadku szlacheckiej Rzeczypospolitej, [w:] Dzieje Końskowoli, red. R. Szczygieł, Lublin 1988.
Google Scholar

Szymański Z., Gospodarka Lubelszczyzny w czasach stanisławowskich, „Zeszyty Naukowe WSEI”, ser. E, 2014, z. 9.
Google Scholar

Szyndler B., Powstanie kościuszkowskie 1794, Warszawa 1994.
Google Scholar

Szyszka A., Szyszka B., Mecenat oświatowy Stanisława Kostki Zamoyskiego, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 2010, z. 3–4.
Google Scholar

Śladkowski W., Pod zaborem austriackim, w Księstwie Warszawskim i Krolestwie Polskim 1795–1831, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. I, red. T. Mencel, Warszawa 1974.
Google Scholar

Śladkowski W., Po utracie niepodległości 1795–1831, [w:] Z przeszłości dalekiej i bliskiej. Szkice z dziejow Lubelszczyzny, red. A. Koprukowniak i W. Śladkowski, Lublin 1980.
Google Scholar

Śladkowski W., W epoce zaborow, [w:] T. Radzik, W. Śladkowski, G. Wojcikowski, W. Wojcikowski, Lublin. Dzieje miasta, t. II: XIX i XX wiek, Lublin 2000.
Google Scholar

Śladkowski W., W latach zaborow i nadziei wolności 1795–1831, [w:] Z przeszłości kulturalnej Lubelszczyzny, oprac. A. Aleksandrowicz, R. Gerlecka, W. Śladkowski, S. Tworek, Lublin 1978.
Google Scholar

Ślusarek K., Blaski i cienie reform agrarnych w XIX-wiecznej Galicji, [w:] Wolni i uwłaszczeni. Chłopi a przemiany społeczne, gospodarcze i polityczne w Europie Wschodniej w XIX i na początku XX wieku, red. D. Michaluk, Ciechanowiec 2017.
Google Scholar

Świętochowski A., Historia chłopow polskich w zarysie, t. II: W Polsce podległej, Lwow–Poznań 1928.
Google Scholar

Wiercieński H., Opis statystyczny guberni lubelskiej, Warszawa 1901.
Google Scholar

Willaume J., Z dziejow wsi lubelskiej przed uwłaszczeniem, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio F, vol. X, 1955.
Google Scholar

Wiśniewski S., Pod rządami zaborcow 1795–1918, [w:] Dzieje Końskowoli, red. R. Szczygieł, Lublin 1988.
Google Scholar

Wrobel-Lipowa K., Na przełomie epok. Hrubieszow w Galicji Wschodniej (1772–1809), [w:] Dzieje Hrubieszowa, t. I: Od pradziejow do 1918 roku, red. R. Szczygieł, Hrubieszow 2006.
Google Scholar

Zahorski A., Powstanie kościuszkowskie 1794, [w:] S. Kieniewicz, A. Zahorski, W. Zajewski, Trzy powstania narodowe: kościuszkowskie, listopadowe, styczniowe, Warszawa 2000.
Google Scholar

Ziołek E.M., W okresie rozbiorow i zaboru austriackiego, [w:] Lublin. 700 lat dziejow miasta, red. G. Figiel, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Lublin 2017.
Google Scholar

Żychliński T., Złota księga szlachty polskiej, Poznań 1883.
Google Scholar

Czajka G., Myśl ustrojowa i społeczna Wojciecha Gutkowskiego, Krakow 2009, mps pracy magisterskiej. Dostępna w Internecie: http://www.knhd.law.uj.edu.pl/documents/3035628/6cdd2a32-f4f3-4de8-9a36-3a1870f2cce3
Google Scholar