O cieniach całożyciowego uczenia się w edukacji dorosłych
DOI:
https://doi.org/10.18778/2450-4491.21.12Słowa kluczowe:
całożyciowe uczenie się, postmodernizm, kultura unieważnienia, autocenzura, epistemiczne nieposłuszeństwoAbstrakt
Celem artykułu jest ukazanie takich wymiarów całożyciowego uczenia się, które rzucają cień na analizowaną koncepcję. Według jej twórców lifelong learning miał przyczyniać się do pogłębiania refleksyjności, rozwijania krytycznego myślenia oraz wspierać jednostkę w budowaniu własnego światopoglądu porządkującego otaczającą ją rzeczywistość. Tymczasem człowiek żyje dziś w świecie, który zmusza go do nadawania nowych znaczeń starym pojęciom, unikania indoktrynacji, lawirowania wśród fake newsów, autocenzurowania się, nawigowania pomiędzy wrażliwościami jednostek, posługiwania się językiem inkluzywnym, kształtowania odporności psychicznej w obawie przed unieważnieniem (cancel culture), rozwijania umiejętności strategicznego milczenia, a także publicznego przekształcania swojej tożsamości, która ma charakter sytuacyjny. W artykule opisano również czynniki sprzyjające rozwojowi koncepcji całożyciowego uczenia się, a całość wieńczy podsumowanie, w którym przedstawiono propozycję uczenia się, roboczo nazwanego antysystemowym, epistemicznie nieposłusznym, akcentującym opór wobec szerzonej nieprawdy.
Bibliografia
Alheit P. (2011) Podejście biograficzne do całożyciowego uczenia się, tłum. P. Poniatowska, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja”, nr 3(55), s. 7–21.
Google Scholar
Allon G., Cohen M. C., Sinchaisri W. P. (2023) The Impact of Behavioral and Economic Drivers on Gig Economy Workers, „Manufacturing & Service Operations Management”, nr 25(4), s. 1376–1393, https://doi.org/10.1287/msom.2023.1191.
Google Scholar
American Psychiatric Association (2013) Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, wyd. 5., Arlington, VA, American Psychiatric Association, https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425596.
Google Scholar
Arcimowicz K. (2019) Gender and Body. Establishing and Blurring Gender Differences in Culture – on the Example of Advertising, „Dyskursy Młodych Andragogów”, nr 20, s. 399–410, https://doi.org/10.34768/dma.vi20.34.
Google Scholar
Arnett J. J. (2000) Emerging Adulthood. A Theory of Development from the Late Teens through the Twenties, „American Psychologist”, nr 55(5), s. 469–480, https://doi.org/10.1037/0003-066X.55.5.469.
Google Scholar
Babik W. (2017) O natłoku informacji i związanym z nim przeciążeniu informacyjnym w: Człowiek, media, edukacja, J. Morbitzer, D. Morańska, E. Musiał (red.), Dąbrowa Górnicza, Wyższa Szkoła Biznesu, s. 21–27.
Google Scholar
Bauman Z. (2006) Płynna nowoczesność, tłum. T. Kunz, Kraków, Wydawnictwo Literackie.
Google Scholar
Beck U. (2002) Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, tłum. S. Cieśla, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Google Scholar
Beck U. (2012) Społeczeństwo światowego ryzyka. W poszukiwaniu utraconego bezpieczeństwa, tłum. B. Baran, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Google Scholar
Blumer H. (1986) Symbolic Interactionism. Perspective and Method, Berkeley, University of California Press.
Google Scholar
Botkin J. W., Elmandjra M., Malitza M. (1979) No Limits to Learning. Bridging the Human Gap, Oxford, Pergamon Press.
Google Scholar
Budnikowski T. (2015) Tendencje w wykorzystaniu czasu pracy w państwach wysoko rozwiniętych na początku XXI wieku, Poznań, Instytut Zachodni.
Google Scholar
Castells M. (2010) The Rise of the Network Society, wyd. 2., West Sussex, Wiley-Blackwell.
Google Scholar
CBOS (2004) Praca jako wartość, Warszawa, CBOS.
Google Scholar
Charmaz K. (2006) Constructing Grounded Theory. A Practical Guide through Qualitative Analysis, Thousand Oaks, CA, Sage.
Google Scholar
Ciechanowska D. (2009) Self-directed learning. Próba konceptualizacji pojęcia na gruncie edukacji dorosłych, „Rocznik Andragogiczny”, s. 150–160.
Google Scholar
Commission of the European Communities (2000) A Memorandum on Lifelong Learning, Brussels, Commission of the European Communities.
Google Scholar
Czerniawska O. (2003) Wokół edukacji osób starszych, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Paedagogica”, nr 5, s. 155–163.
Google Scholar
Delors J. (1996) Learning – The Treasure Within, Paris, UNESCO.
Google Scholar
Dubas E. (2015) Biograficzność w kontekście całożyciowego uczenia się w: Biografia i badanie biografii, Biografia i uczenie się, E. Dubas i J. Stelmaszczyk (red.), Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 11–29, https://doi.org/10.18778/7969-451-8.02.
Google Scholar
Dubas E. (2017) Uczenie się z własnej biografii jako egzemplifikacja biograficznego uczenia się, „Nauki o Wychowaniu. Studia Interdyscyplinarne”, nr 4(1), s. 63–87, https://doi.org/10.18778/2450-4491.04.05.
Google Scholar
Dubas E. (2024) Humanistyczny obraz starości. Przesłanie dla gerontologii humanistycznej, Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, https://doi.org/10.18778/8331-387-0.
Google Scholar
Erikson E. H. (1997) Dzieciństwo i społeczeństwo, tłum. P. Hejmej, Poznań, Rebis.
Google Scholar
Faure E. (1972) Learning to Be. The World of Education Today and Tomorrow, Paris, UNESCO.
Google Scholar
Field J. (2006) Lifelong Learning and the New Educational Order, Stoke-on-Trent–Sterling, Trentham Books.
Google Scholar
Giddens A. (1991) Modernity and Self-Identity. Self and Society in the Late Modern Age, Cambridge, Polity.
Google Scholar
Gierszewski D. (2017) Edukacja obywatelska w przestrzeni lokalnej, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Google Scholar
Golonka-Legut J. (2015) Uczenie się w perspektywie biograficzności. Perspektywa andragogiczna, „Rocznik Andragogiczny”, nr 22, s. 101–118, https://doi.org/10.12775/RA.2015.005.
Google Scholar
Góralska R. (2016) Kapitał emocjonalny w perspektywie całożyciowego uczenia się – ujęcie adaptacyjne versus krytyczne, „Rocznik Andragogiczny”, nr 23, s. 83–102, https://doi.org/10.12775/RA.2016.004.
Google Scholar
Gouldner A. W. (1984) Anty-minotaur, czyli mit socjologii wolnej od wartości w: Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii współczesnej, E. Mokrzycki (red.), Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, s. 13–43.
Google Scholar
Grzyb M. (2024) Więzienie za zaimki? Kontrowersje wokół kryminalizacji mowy nienawiści w Szkocji, „Forum Polityki Kryminalnej”, nr 1(5), s. 1–42, https://doi.org/10.31261/FPK.2023.05.03.
Google Scholar
Gutowska A. (2013) Uczenie się w sytuacji przyjaźni w perspektywie andragogicznej, „Rocznik Andragogiczny”, nr 20, s. 367–386, https://doi.org/10.12775/RA.2013.024.
Google Scholar
Havighurst R. J. (1997) Zadania rozwojowe kolejnych okresów życia i warunki wypełniania w: Encyklopedia Pedagogiczna, W. Pomykało (red.), Warszawa, Fundacja Innowacja, s. 952–953.
Google Scholar
Husen T. (1974) The Learning Society, London, Methuen.
Google Scholar
Jarvis P. (2006) Towards a Comprehensive Theory of Human Learning, London–New York, Routledge.
Google Scholar
Jarvis P. (2009a) Learning to Be a Person in Society. Learning to Be Me w: Contemporary Theories of Learning, K. Illeris (red.), Abingdon – New York, Routledge, s. 21–34.
Google Scholar
Jarvis P. (2009b) Lifelong Learning. A Social Ambiguity w: The Routledge International Handbook of Lifelong Learning, P. Jarvis (red.), New York, Routledge, s. 9–18, https://doi.org/10.4324/9780203870549.
Google Scholar
Jędrzejczak H. A., Gola W., Michalik S. (2020) Uczenie się przez całe życie w szkołach wyższych. Potwierdzanie efektów uczenia się uzyskanych w drodze edukacji pozaformalnej i uczenia się nieformalnego jako przykład realizacji idei lifelong learning, Warszawa, Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar
Kargul J. (2005) Obszary pozaformalnej i nieformalnej edukacji dorosłych, Wrocław, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP.
Google Scholar
Kargul J. (2017) „Piotruś Pan” i „wieczna dziewczynka” – w kalejdoskopie odraczania dorosłości, „Edukacja Dorosłych”, nr 1, s. 17–32.
Google Scholar
Kargulowa A. (2016) Doradztwo zawodowe w całożyciowym uczeniu się w: Doradztwo zawodowe w perspektywie całożyciowego uczenia się, E. Solarczyk-Ambrozik (red.), Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 13–30.
Google Scholar
Kargulowa A. (2017) Pacjent, klient, homo consultans – perspektywa andragogiczna, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja”, nr 20(3), s. 7–20.
Google Scholar
Khalid S., Saeed M., Syed S. (2016) Impact of Information Overload on Students’ Learning. An Empirical Approach, „FWU Journal of Social Sciences”, nr 10(1), s. 58–66.
Google Scholar
Kławsiuć-Zduńczyk A. (2016) Poradnictwo całożyciowe w kontekście realizacji koncepcji uczenia się przez całe życie w: Doradztwo zawodowe w perspektywie całożyciowego uczenia się, E. Solarczyk-Ambrozik (red.), Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 87–96.
Google Scholar
Kraśniewski A. (2015) Raport referencyjny – aktualizacja. Odniesienie Polskiej Ramy Kwalifikacji do Europejskiej Ramy Kwalifikacji, Warszawa, Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar
Kruszelnicki W. (2015) Znaczenie teorii krytycznej dla uczenia się i nauczania dorosłych, „Edukacja Dorosłych”, nr 73(2), s. 9–22.
Google Scholar
Levinson D. J. (1986) A Conception of Adult Development, „American Psychologist”, nr 41(1), s. 3–13, https://doi.org/10.1037//0003-066X.41.1.3.
Google Scholar
Littman L. (2018) Parent Reports of Adolescents and Young Adults Perceived to Show Signs of a Rapid Onset of Gender Dysphoria, „PLoS One”, nr 13(8): e0202330, https://doi.org/10.1371/journal.pone.0202330.
Google Scholar
Malewski M. (2010) Od nauczania do uczenia się. O paradygmatycznej zmianie w andragogice, Wrocław, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej.
Google Scholar
Malewski M. (2013) O „polityczności” andragogiki, „Edukacja Dorosłych”, nr 68(1), s. 9–23.
Google Scholar
Malewski M. (2016) O granicach andragogiki i granicach w andragogice, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja”, nr 19(3[75]), s. 9–39.
Google Scholar
Marciniak Ł. (2008) Stawanie się nauczycielem akademickim. Analiza symboliczno-interakcjonistyczna, „Przegląd Socjologii Jakościowej”, nr 4(2), s. 1–141, https://doi.org/10.18778/1733-8069.4.2.02.
Google Scholar
Marianowska A. (2013) Pomiędzy adolescencją a dorosłością – koncepcja emerging adulthood Jeffreya J. Arnetta, „Edukacja Dorosłych”, nr 68(1), s. 91–104.
Google Scholar
Marianowska A. (2017) Transmisja młodości w dorosłość, „Edukacja Dorosłych”, nr 76(1), s. 101–111.
Google Scholar
Mazurek E. (2013) Choroba w rodzinie. Zastosowanie metodologii teorii ugruntowanej do analizy funkcjonowania rodziny w sytuacji choroby, „Family Forum”, nr 3, s. 25–39.
Google Scholar
Melosik Z., Szkudlarek T. (1998) Kultura, tożsamość i edukacja – migotanie znaczeń, Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Google Scholar
Mignolo W. D. (2009) Epistemic Disobedience, Independent Thought and Decolonial Freedom, „Theory, Culture & Society”, nr 26(7–8), s. 159–181, https://doi.org/10.1177/0263276409349275.
Google Scholar
Mikhaylova O. (2025) Emerging Adulthood. Prediction by Markers of Adulthood and Associations with Health in a Russian Sample, „Frontiers in Public Health”, nr 13: 1542170, https://doi.org/10.3389/fpubh.2025.1542170.
Google Scholar
Miller P. (2010) Konstruowanie tożsamości ratownika górskiego. Analiza symboliczno-interakcjonistyczna, „Przegląd Socjologii Jakościowej”, nr 6(1), s. 1–121, https://doi.org/10.18778/1733-8069.6.1.02.
Google Scholar
Muszyński M. (2023) Trzy wymiary całożyciowego uczenia się – na przykładzie gerontologii edukacyjnej, „Edukacja Ustawiczna Dorosłych”, nr 122(3), s. 221–231.
Google Scholar
Muszyński M. (2024) Uczenie się „stawania się” osobą starą, Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, https://doi.org/10.18778/8331-419-8.
Google Scholar
Nowosad I., Śliwerski B. (2025) Strategie, przepływy i bariery reform szkolnych, Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Google Scholar
OECD (1996) Lifelong Learning for All, Paris, OECD.
Google Scholar
Ormanty S. (2004) Człowiek jako istota osobowa w świetle antropologii biblijnej, „Ruch Biblijny i Liturgiczny”, nr 57(1), s. 35–44, https://doi.org/10.21906/rbl.479.
Google Scholar
Orrin K. (1982) Meaning Lag in the Information Society, „Journal of Communication”, nr 32(2), s. 56–66, https://doi.org/10.1111/j.1460-2466.1982.tb00495.x.
Google Scholar
Padgett D. K. (2004) Coming of Age. Theoretical Thinking, Social Responsibility, and a Global Perspective in Qualitative Research w: The Qualitative Research Experience, D. K. Padgett (red.), Belmont, CA, Wadsworth, s. 297–315.
Google Scholar
Pluskota A., Staszewicz M. (2014) Całożyciowe uczenie się drogą do inkluzji społecznej. Nieco rozważań krytycznych, „Interdisciplinary Studies in Education & Society”, nr 17(2), s. 39–53.
Google Scholar
Przybył I. (2022) Proces doboru matrymonialnego a decyzje prokreacyjne w perspektywie socjologicznej w: Rodzina – wyzwania na XXI wiek, M. A. Michalski (red.), Warszawa, Zakład Wydawnictw Statystycznych, s. 101–117.
Google Scholar
Przybylska E. (2018) Uniwersalizm w kalejdoskopie kultur. W sprawie edukacji globalnej dorosłych, „Rocznik Andragogiczny”, nr 25, s. 67–80, https://doi.org/10.12775/RA.2018.04.
Google Scholar
Ritzer G. (2005) Makdonaldyzacja społeczeństwa, tłum. L. Stawowy, Warszawa, Wydawnictwo Literackie Muza SA.
Google Scholar
Roguska B. (2025) Deklarowane wartości i cele życiowe młodych Polaków, Warszawa, CBOS.
Google Scholar
Rotella A., Varnum M. E. W., Sng O., Grossmann I. (2021) Increasing Population Densities Predict Decreasing Fertility Rates over Time. A 174-nation Investigation, „American Psychologist”, nr 76(6), s. 933–946, https://doi.org/10.1037/amp0000862.
Google Scholar
Sheridan C., Redmacher R. (2008) Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia, tłum. A. Dodziuk, Warszawa, Instytut Psychologii Zdrowia.
Google Scholar
Skirbekk V., Tamnes C. K., Júlíusson P. B., Jugessur A., von Soest T. (2025) Diverging Trends in the Age of Social and Biological Transitions to Adulthood, „Advances in Life Course Research”, nr 65: 100690, https://doi.org/10.1016/j.alcr.2025.100690.
Google Scholar
Solarczyk-Ambrozik E. (2016) Zmiany we wzorach przebiegu karier a całożyciowe uczenie się w: Doradztwo zawodowe w perspektywie całożyciowego uczenia się, E. Solarczyk-Ambrozik (red.), Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 31–48.
Google Scholar
Solarczyk-Szwec H. (2015) Cztery ćwiartki biograficznego uczenia się, „Rocznik Andragogiczny”, nr 22, s. 119–134, https://doi.org/10.12775/RA.2015.006.
Google Scholar
Stopińska-Pająk A. (2009) „Szkoła starości” – być, aby się uczyć, „Chowanna”, nr 2, s. 11–23, https://doi.org/10.31261/CHOWANNA.2009.33.02.
Google Scholar
Stopińska-Pająk A. (2015) Polskie tradycje instytucji edukacji dorosłych w kontekście uczenia się całożyciowego, „Rocznik Andragogiczny”, nr 22, s. 289–300, https://doi.org/10.12775/RA.2015.017.
Google Scholar
Stopińska-Pająk A. (2024) Edukacja dorosłych w drodze ku zrównoważonemu rozwojowi w kontekście wyzwań antropocenu, „Dyskursy Młodych Andragogów”, nr 25, s. 387–400, https://doi.org/10.61824/dma.vi25.740.
Google Scholar
Szarota Z. (2015) Uczenie się starości, „Edukacja Dorosłych”, nr 1(72), s. 23–36.
Google Scholar
Szarota Z. (2019) Priorytety i funkcje społeczne edukacji w starości – perspektywa Celów Zrównoważonego Rozwoju UNESCO 2030, „E-mentor”, nr 78(1), s. 46–53, https://doi.org/10.15219/em78.1399.
Google Scholar
Ślęzak I. (2009) Stawanie się poetą. Analiza interakcjonistyczno-symboliczna, „Przegląd Socjologii Jakościowej”, nr 5(1), s. 1–20, https://doi.org/10.18778/1733-8069.5.1.02.
Google Scholar
Umar M., Xu Y., Mirza S. S. (2021) The Impact of Covid-19 on Gig Economy, „Economic Research – Ekonomska Istraživanja”, nr 34(1), s. 2284–2296, https://doi.org/10.1080/1331677X.2020.1862688.
Google Scholar
Wieczorek B. (2017) Homoseksualizm, Warszawa, FrondaPL.
Google Scholar
Wilterdink N. (1993) The European Ideal. An Examination of European and National Identity, „European Journal of Sociology”, nr 34(1), s. 119–136, https://doi.org/10.1017/S0003975600006585.
Google Scholar
Włoch R., Śledziewska K., Rożynek S. (2025) Who’s Afraid of Automation? Examining Determinants of Fear of Automation in Six European Countries, „Technology in Society”, nr 81: 102782, https://doi.org/10.1016/j.techsoc.2024.102782.
Google Scholar
World Bank (2003) Lifelong Learning in the Global Knowledge Economy. Challenges for Developing Countries – A World Bank Report, Washington DC, The World Bank.
Google Scholar
Zieliński J. (2024) Przeciążenie informacyjne we współczesnym procesie edukacyjnym człowieka, „Kultura – Przemiany – Edukacja”, nr XIV–XV, s. 114–128, https://doi.org/10.15584/kpe.2024.7.
Google Scholar
Al Jazeera (2025) Banksy Mural Shows Judge Beating Protester Amid Palestine Action Crackdown, https://www.aljazeera.com/news/2025/9/8/banksy-mural-shows-judge-beating-protester-amid-palestine-action-crackdown (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Allen A. (2025) The COVID “Contrarians” Are in Power. We Still Haven’t Hashed out Whether They Were Right, KFF Health News, https://kffhealthnews.org/news/article/covid-contrarians-jay-bhattacharya-nih-stanford-pandemic-inquiry/ (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Altmetric (2018) 2018 Altmetric Top 100 – Dataset, (zbiór danych), Figshare, https://altmetric.figshare.com/articles/dataset/2018_Altmetric_Top_100_-_dataset/7441304 (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Europejski Bank Centralny (2025) Podstawy: Dbamy o stabilność cen i bezpieczeństwo Waszych pieniędzy, Europejski Bank Centralny, https://www.ecb.europa.eu/ecb/html/index.pl.html (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Erwin W. K. (2019) The Fallacy of Rapid Onset Gender Dysphoria and the Importance of Calling out Sloppy Science, NeuroClastic, https://neuroclastic.com/rogd-rapid-onset-gender-dysphoria/ (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Fray K. (2023) College of Psychologists of Ontario to Jordan Peterson: Undergo Reeducation or Lose Your License, https://www.thefire.org/news/college-psychologists-ontario-jordan-peterson-undergo-reeducation-or-lose-your-license (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Kay J. (2019) An Interview with Lisa Littman, who Coined the Term “Rapid Onset Gender Dysphoria”, Quillette, https://quillette.com/2019/03/19/an-interview-with-lisa-littman-who-coined-the-term-rapid-onset-gender-dysphoria/ (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Kernagis D., Ford K. (2023) Episode 151: John Ioannidis Talks about the Bungled Response to COVID-19, (Audio podcast episode) w: STEM-Talk, Institute for Human & Machine Cognition (IHMC), https://www.ihmc.us/stemtalk/episode-151/ (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Komunikacji Społecznej (b.d. a) Common Foreign and Security Policy, Komisja Europejska, https://commission.europa.eu/funding-tenders/find-funding/eu-funding-programmes/common-foreign-and-security-policy_en (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Komunikacji Społecznej (b.d. b) Europejski semestr, Komisja Europejska, https://commission.europa.eu/business-economy-euro/european-semester_pl (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Komunikacji Społecznej (b.d. c) NextGenerationEU: silniejsza i bardziej odporna Europa, Komisja Europejska, https://next-generation-eu.europa.eu/index_pl (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Marsh S. (2019) Cambridge University Rescinds Jordan Peterson Invitation, „The Guardian”, https://www.theguardian.com/education/2019/mar/20/cambridge-university-rescinds-jordan-peterson-invitation (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
„Monika Płatek” (2024) Wikicytaty/Wikiquote, https://pl.wikiquote.org/wiki/Monika_Płatek (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Mouser J. (2021) UPDATE: Televangelist’s Media Network Fined Again for the Same COVID Conspiracy Violations / Christian Media Network Banned from YouTube, ChurchLeaders, https://churchleaders.com/news/393699-youtube-christian-media-network.html (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Murray K., Blackburn L. H., Mackenzie L. (2021) Hate Crime and Public Order Bill: Stage 2 Briefing. The Need for Tailored Freedom of Expression Protection for Transgender Identity (briefing paper), https://murrayblackburnmackenzie.org/wp-content/uploads/2021/01/mbm-stage-2-briefing-on-hate-crime-bill-31-january-2021-1.pdf (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Rada Ministrów (2013) Uchwała nr 160/2013. Perspektywa uczenia się przez całe życie, Warszawa, https://kwalifikacje.gov.pl/download/Uczenie_sie_przez_cale_zycie/Perspektywa_uczenia_sie_przez_cale_zycie.pdf (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Reuters (2021) Poland Summons UK Ambassador after Right-Wing Writer Refused Entry, Reuters, https://www.reuters.com/world/europe/poland-summons-uk-ambassador-after-right-wing-writer-refused-entry-2021-10-04/ (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Sakowski Ł. (2024) Magdalena Środa nominowana do Biologicznej Bzdury Roku 2023, To Tylko Teoria, https://www.totylkoteoria.pl/magdalena-sroda-biologiczna-bzdura-2023/ (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Sądeczanin.info (2024) Zlikwidują prace licencjackie? Wszystko przez sztuczną inteligencję, https://sadeczanin.info/rozmaitosci/zlikwiduja-prace-licencjackie%3F-wszystko-przez-sztuczna-inteligencje (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Skidelsky E. (2023) Covid Scientist Sunetra Gupta Talks to Us about Campaign to Smear Her, Committee for Academic Freedom, https://afcomm.org.uk/2023/11/17/covid-scientist-sunetra-gupta-talks-to-us-about-campaign-to-smear-her/ (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Słownik Języka Polskiego PWN (b.d.) Krytycyzm, https://sjp.pwn.pl/sjp/krytycyzm;2565061.html (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Traktat o Unii Europejskiej (1992) Art. 1. Maastricht, Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich, https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/traktat-o-unii-europejskiej-maastricht-1992-02-07-17099465/art-1 (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Unia Europejska (2016) Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (2016/C 202/02). Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, C 202, 7.6.2016, s. 389–405, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:12016P/TXT (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Urząd Publikacji Unii Europejskiej (2021) Pierwszeństwo prawa europejskiego, EUR-Lex, https://eur-lex.europa.eu/PL/legal-content/summary/precedence-of-european-law.html (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Walker J. (2024) Former Harvard Professor Blasts University over COVID, Claims “Truth Can Get You Fired”, The National Desk / ABC3340, https://abc3340.com/news/nation-world/former-harvard-professor-blasts-university-over-covid-claims-truth-can-get-you-fired-martin-kulldorff-great-barrington-declaration-coronaviruspandemic-vaccines-vax-stanford-boston-cambridge-public-health-freedom (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Wikipedia (2025) [hasło:] Rapid-onset Gender Dysphoria Controversy, https://en.wikipedia.org/wiki/Rapid-onset_gender_dysphoria_controversy (dostęp: 27.09.2025).
Google Scholar
Strona czasopisma, prowadzona przez Zespół redakcyjny NOWiS na platformie Index Copernicus: 
