Nauki o Wychowaniu. Studia Interdyscyplinarne

Wybitni twórcy jako wzory wychowawcze – dylemat pedagogiki zdolności

Krzysztof J. Szmidt — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

Celem artykułu jest przedstawienie poważnego problemu pedagogiki zdolności, związanego ze stawianiem przed wychowankami określonych wzorów i wzorców wybitnego twórcy jako modelu rozwoju osobowego. W pierwszej części autor krótko opisuje różnice pomiędzy wzorem a wzorcem osobowym, ugruntowane w pedagogice i socjologii, a następnie przechodzi do syntetycznego opisu głównych cech wzoru wybitnego twórcy, wywiedzionego z badań empirycznych. Na tym tle przedstawia własną koncepcję wzorca postawy twórczej, godnego – jak sądzi – promowania w edukacji dzieci zdolnych. Trudny dylemat często spotykanego braku korespondencji pomiędzy wybitną twórczością a charakterem wybitnych twórców ilustruje na przykładzie dwóch antywzorów osobowych: kompozytora-mordercy Gesualda da Venosy oraz pisarza-donosiciela Henryka Worcella. W zakończeniu autor postuluje, by w edukacji osób zdolnych nie oddzielać rozważań o wybitnej twórczości od przymiotów charakteru danego twórcy i traktować te zjawiska jako integralny byt, a następnie formułuje kilka pytań do dalszych badań z tego zakresu.

Dobrostan uczniów uzdolnionych: co mówią badania naukowe? Systematyczny przegląd literatury

Marcin Gierczyk, Joseph S. Renzulli — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

Celem niniejszego artykułu jest przegląd badań naukowych dotyczących problematyki dobrostanu (well-being) uzdolnionych dzieci i młodzieży. Przyjęto procedurę przeglądu systematycznego w oparciu o protokół Preferred Reporting Items for Systematic Reviews and Meta-Analyses (Page et al. 2021). Analizie poddano 15 artykułów opublikowanych w latach 2005–2022 w recenzowanych czasopismach naukowych. Analizy pokazały, że nie można jednoznacznie stwierdzić, czy uzdolnienia są czynnikiem ryzyka, czy też czynnikiem chroniącym dla subiektywnego poczucia dobrostanu dzieci i młodzieży uzdolnionej. Jednocześnie wyniki badań publikowane w większości analizowanych tekstów nie wskazały istotnych statystycznie różnic między poczuciem dobrostanu subiektywnego, jak i psychicznego uczniów uzdolnionych w porównaniu do uczniów o przeciętnych zdolnościach. W badaniach subiektywnego poczucia dobrostanu uzdolnionych dzieci i młodzieży wykorzystuje się szereg skal odnoszących się do różnych obszarów psychofizycznego funkcjonowania człowieka, np. nastroju, stresu, poczucia własnej skuteczności, zainteresowań, poczucia samotności, poczucia humoru, klimatu szkolnego, co pozwala na holistyczne spojrzenie na analizowane zjawisko.

Teoria i praktyka edukacji inkluzyjnej uczniów zdolnych

Teresa Giza — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

Dominujące obecnie w teorii i praktyce edukacji uczniów zdolnych i utalentowanych podejście zakłada wspólne kształcenie wszystkich uczniów, niezależnie od ich potencjałów. Zróżnicowane klasy szkolne powinny odzwierciedlać strukturę i cechy coraz bardziej heterogenicznych społeczeństw. W artykule przedstawiono zmiany w pedagogice zdolności, które doprowadziły do ukształtowania się w niej paradygmatu inkluzyjnego. Opinie nauczycieli wobec grupowania uczniów według zdolności są jednak niejednorodne. Z badań empirycznych wynika, że aprobata dla doboru pedagogicznego wzrasta, im niższa jest efektywność i poziom kształcenia ogólnego w szkołach. Ta prawidłowość znalazła potwierdzenie w międzynarodowych badaniach porównawczych, jakie przeprowadzono wśród nauczycieli w sześciu krajach Europy (N=630). Nauczyciele z Polski, na poziomie istotnie wyższym niż respondenci ze Słowacji, Ukrainy, Białorusi, Bułgarii i Rumunii, przeciwni są kształceniu uczniów zdolnych w specjalnych klasach lub szkołach.

Uczeń zdolny w sytuacji postpandemicznej

Magdalena Sasin — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

Tematyka niniejszego artykułu koncentruje się na funkcjonowaniu uczniów zdolnych podczas pandemii koronawirusa COVID-19 i po niej. Przedmiotem zainteresowania są możliwości rozwoju stworzone im w czasie nauki zdalnej, dobrostan uczniów i problemy, z jakimi musieli się mierzyć, a przede wszystkim – ich kondycja po zakończeniu lockdownu. Zgłębienie tego zagadnienia jest możliwe dzięki analizie wyników badań uczniów zdolnych, wykonanych przed i podczas pandemii w Polsce i innych krajach świata, przeglądowi zaleceń ministerialnych dotyczących pracy z uczniami zdolnymi, materiałów dla nauczycieli, a także porównaniu sytuacji uczniów w czasie lockdownu z potrzebami dzieci zdolnych, przedstawionymi w literaturze przedmiotu. Na tej podstawie sformułowano wnioski dotyczące wpływu pandemii na funkcjonowanie uczniów zdolnych, biorąc pod uwagę dużą różnorodność tej grupy osób oraz zwracając uwagę na fakt, że – obok często analizowanych następstw negatywnych – lockdown miał też pewne korzystne skutki. Poczynione spostrzeżenia należy uwzględnić przy modyfikowaniu kształcenia uczniów zdolnych po powrocie do nauki stacjonarnej; artykuł zawiera konkretne sugestie dla praktyki pedagogicznej.

Jak badać dzieciństwo Wybitnych? – ramy koncepcyjne projektu

Iwona Czaja-Chudyba — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

W artykule przedstawiono koncepcję badań biograficznych nad dzieciństwem 114 wybitnych Polaków. Przedstawiono dylematy metodologiczne związane z wykorzystaniem biografii w rekonstrukcji przeszłości oraz scharakteryzowano własną procedurę badawczą i kategorie opisu dzieciństwa, polskiego kontekstu historycznego i środowiska, w którym przebiegała młodość Wybitnych.

Czynniki wpływające na rozwój talentu sportowego w opinii trenerek gimnastyki artystycznej

Małgorzata Siekańska — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

Celem badań było poznanie opinii trenerek gimnastyki artystycznej na temat czynników wpływających na rozwój talentu sportowego. W badaniach z udziałem 30 trenerek wykorzystano ankietę demograficzną, pytania otwarte (wywiad ustrukturyzowany) oraz polską wersję Kwestionariusza Środowiska Rozwoju Talentów (TDEQ PL). W analizie wyników zastosowano strategie mieszane (ilościowe i jakościowe). Badanie ujawniło dwa rodzaje facylitatorów (niezbędne oraz sprzyjające) i dwa rodzaje inhibitorów (uniemożliwiające oraz zakłócające). W ramach czynników niezbędnych trenerki wskazywały najczęściej długoterminową motywację. Wsparcie społeczne było postrzegane jako główny czynnik sprzyjający rozwojowi talentów. Nieodpowiednie podejście dziecka do treningów oraz nieodpowiednie zaangażowanie rodziców zostały wskazane jako główne czynniki uniemożliwiające rozwój talentu. Sytuacje trudne (np. problemy zdrowotne) zostały wymienione jako główny czynnik zakłócający. Trenerki uznały zindywidualizowane podejście do zawodnika za najważniejszy czynnik środowiskowy, który pozytywnie wpływa na rozwój utalentowanych gimnastyczek artystycznych.

Kobiety w szachach. Problemy związane z rodziną w procesie rozwoju talentu

Alicja Baum — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

Celem analiz zaprezentowanych w artykule było poznanie problemów związanych z rodziną pochodzenia, z jakimi zmagały się polskie arcymistrzynie szachowe podczas procesu rozwoju talentu, czyli czasu dochodzenia do najwyższego szachowego tytułu kobiecego. W badaniach zastosowano metodę wywiadu swobodnego pogłębionego, jakościowego. Narzędzie badań stanowił przewodnik przygotowany w oparciu o Zintegrowany Model Rozwoju Talentu (CMTD) Françoys Gagnégo. Wypowiedzi 14 badanych arcymistrzyń szachowych poddano analizie jakościowej, która wykazała, że niemal wszystkie przyszłe arcymistrzynie doświadczały trudności związanych z rodziną pochodzenia. Ustalono ich dwojaki rodzaj: ogólny, wynikający z kondycji rodziny, wyznawanych wartości czy postaw (problemy finansowe i organizacyjne, niezgodność postaw rodziców wobec uprawiania szachów i brak wsparcia jednego z rodziców, poczucie „grania dla ojca”, niesprzyjająca atmosfera w domu), oraz odnoszący się do szachów jako dyscypliny sportu (presja na wynik, przymus trenowania, przymus pracy z określonym trenerem, niezrozumienie aspektów sportu).

Czy twoim zdaniem obraz jest skończony? Funkcja korekty/ rozmowy w rozwijaniu zdolności malarskich na przykładzie malowania w plenerze

Monika Modrzejewska-Świgulska — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

Celem artykułu jest przybliżenie znaczenia korekty, czyli rozmowy towarzyszącej nauce malarstwa plenerowego. Korekta to narzędzie, które ma wspierać i motywować do pracy artystycznej, a jednocześnie wprowadzać w język sztuk wizualnych. Jest powszechnie stosowana na różnych szczeblach edukacji artystycznej. Adepci sztuki w rozmowie z nauczycielami / doświadczonymi twórcami oraz innymi osobami malującymi zdobywają wiedzę deklaratywną i proceduralną w zakresie malowania obrazu. W artykule wykorzystane zostały materiały z obserwacji, rozmów i wywiadów, prowadzonych podczas plenerów malarskich kierowanych, przede wszystkim, do twórców amatorów oraz osób przygotowujących się na uczelnie wyższe. Artykuł składa się z trzech części: wprowadzenia teoretycznego w tematykę malarstwa plenerowego i jego znaczenia dla edukacji artystycznej, części metodologicznej oraz empirycznej, w której przeanalizowano funkcje korekty, jej rodzaje, kontekst pojawienia się rozmów o postępach artystycznych, czyli etapy pracy w plenerze. W podsumowaniu zainicjowana została dyskusja nad tworzeniem jako procesem interpersonalnym i relacyjnym, którego znaczącym elementem są konstruktywne rozmowy o sztuce i kompetencjach artystycznych.

Codzienne życie rodzin dzieci uzdolnionych w obszarach: akademickim, artystycznym i sportowym

Małgorzata Stańczak — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

Moim zamiarem jest próba opisania wybranych wymiarów życia codziennego rodzin uzdolnionych dzieci i młodzieży w obszarach: akademickim, artystycznym i sportowym. Przedstawione tu analizy bazują na materiale empirycznym pochodzącym z badań poświęconych procesom odkrywania i rozwijania dziecięcych zdolności, które przeprowadziłam w 2018 r. Zdaję sobie sprawę, że prezentowane wyniki nie oddają w pełni opisu – o ile w ogóle jest to możliwe – codzienności badanych rodzin. Niemniej jednak, przeprowadzona analiza tematyczna danych pochodzących z indywidualnych wywiadów pogłębionych pozwoliła na wyodrębnienie powtarzających się elementów, które wpisane są w ową codzienność. Chodzi tu o rytm dnia powszedniego, czas wolny rodzin oraz towarzyszące im na co dzień przedmioty.

Rodzice wobec rozwoju potencjału twórczego swoich dzieci

Joanna Łukasiewicz-Wieleba — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

Celem tego artykuł jest analiza, w jaki sposób przejawiany w dzieciństwie potencjał twórczy rozwinął się w okresie późnego dzieciństwa i adolescencji oraz jakie postawy wobec potencjału twórczego swoich dzieci wykazują rodzice. Zastosowano metodę wywiadu jakościowego. Przeprowadzono badania na próbie 33 rodziców, wyłonionych z poprzednich badań. W pierwszym badaniu (rok 2013) zadeklarowali, że ich dzieci posiadają potencjał twórczy, a w drugim (lata 2020–2021) opisywali, w jakim zakresie potencjał ten się rozwinął. Wyniki badań wskazują, że obszary, w których ujawniał się potencjał twórczy dzieci, są kontynuowane w wieku młodzieńczym, chociaż część młodych ludzi zaniechała rozwoju swych pasji twórczych lub znalazła ich ujście w innych dziedzinach niż miało to miejsce w dzieciństwie. Pojedyncze osoby charakteryzuje rozwój zdolności kierunkowych na bardzo wysokim poziomie, co wiąże się także z wysokim poziomem aktywności twórczych w danej dziedzinie (np. muzyka, plastyka, działania społeczne, aktorstwo, matematyka). Rodzice wobec twórczości swoich dzieci reprezentują cztery postawy: wspierającą, obojętną, zniechęconą lub ukierunkowaną na radzenie sobie z trudnościami dziecka.

Zaangażowanie rodziców w rozwój zdolności dziecka w rodzinach edukacji domowej w Polsce

Magdalena Giercarz-Borkowska — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

Zdolności dziecka i niesprzyjające ich rozwojowi warunki szkolne, które obserwują rodzice, są jednym z istotnych motywów podejmowania edukacji domowej. W tym trybie edukacji to rodzice odpowiedzialni są za umożliwienie dziecku rozwoju adekwatnego do jego możliwości. Celem artykułu było opisanie zaangażowania rodziców w rozwijanie zdolności dziecka w edukacji domowej. Badania przeprowadzone zostały w tradycji jakościowej, metodą wywiadu narracyjnego. Uzyskany materiał badawczy poddano analizie i interpretacji. Wykorzystano Model Różnicujący Zdolności i Talent Françoys Gagnégo. Przeprowadzone badania pozwoliły opisać i zinterpretować aktywność rodziców w obszarze rozwijania zdolności dziecka (skategoryzować i opisać działania, które podejmują, rodzaje zdolności, które identyfikują i pomagają dziecku rozwijać), oraz przedstawić refleksje towarzyszące rodzicom w realizacji tych zadań. Można wnioskować, że rodzice w edukacji domowej koncentrują się w swoich działaniach na stworzeniu dzieciom warunków do rozwoju zdolności oraz wyposażeniu ich w kompetencje, które temu sprzyjają.

Wspieranie zdolności twórczych dzieci w edukacji domowej – wskazania do przyszłych badań

Anna Majewska-Owczarek, Martyna Justyńska — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

Zadaniem wszystkich rodziców jest rozpoznanie i stymulowanie uzdolnień twórczych swoich dzieci oraz wspieranie ich rozwoju. Aby zrealizować w pełni to zadanie, potrzebna jest atmosfera wzajemnego zaufania, bezpieczeństwa, akceptacji, a przede wszystkim – miłości. Rodzice, którzy znają swoje dzieci, ich mocne i słabe strony, potrafią stymulować ich wszechstronny rozwój, motywując tym samym do podejmowania aktywności twórczej i wytrwałości. Szczególny obszar, dający rodzicom tę możliwość, stanowi edukacja domowa. Polska literatura przedmiotu dotycząca edukacji domowej nie jest obszerna. Rozważania oscylują głównie wokół umocowania prawnego tej formy edukacji, jej istoty, praktyki, szans oraz zagrożeń w zakresie rozwoju poznawczego i społecznego. Niniejszy artykuł pozwala na poszerzenie wiedzy w obszarze praktyk podejmowanych w edukacji domowej. Uzupełnia lukę w wiedzy dotyczącej miejsca twórczości w tym rodzaju kształcenia, wskazując na spójność założeń teoretycznych dotyczących wspierania rozwoju zdolności twórczych dzieci z charakterystyką środowiska rozwoju w edukacji domowej.

Rodzinna zabawa w kodowanie, czyli o roli rodziców w rozwijaniu zainteresowań i predyspozycji dzieci

Małgorzata Jabłonowska, Justyna Wiśniewska — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

Celem artykułu jest prezentacja badań opisujących działania rodziców związane z rozwijaniem zainteresowań i predyspozycji dzieci w wieku 5–12 lat w zakresie programowania. Badania przeprowadzono wśród rodziców, którzy podejmują działania na rzecz rozwijania zainteresowań programistycznych małych dzieci. Problemy badawcze koncentrują się wokół zagadnień dotyczących: motywów rodzinnych zabaw w kodowanie/programowanie, organizacji zabawy w kodowanie, sposobów doskonalenia kompetencji programistycznych rodziców i opinii rodziców na temat efektów tych zabaw. Przeprowadzone badania wskazują, że rodzice dostrzegają znaczenie i korzyści z podejmowanych przez siebie działań na rzecz rozwoju zainteresowań i umiejętności programistycznych, a także innych, wybranych umiejętności pozainformatycznych.

Postrzeganie uczniów zdolnych przez nauczycieli klas I–III w Polsce. Wstępne wyniki badań empirycznych

Ewa Kruszyńska — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

W artykule prezentowane są wstępne wyniki internetowych badań ankietowych przeprowadzonych w maju i czerwcu 2022 roku wśród 484 nauczycieli klas początkowych. Referowane wyniki skoncentrowane są na ustaleniu: jakie charakterystyki (cechy i zachowania) najmłodszych uczniów postrzegane są przez nauczycieli jako markery zdolności oraz czy i jak wzory identyfikowania zdolności uczniów różnicowane są przez doświadczenie zawodowe nauczycieli i cechy szkół, w których pracują. Zastosowanie eksploracyjnej analizy czynnikowej pozwoliło ustalić, jakie ukryte teoretyczne koncepty zdolności daje się wyodrębnić na podstawie wyborów charakterystyk uczniów zdolnych. Artykuł inspirowany jest badaniami przeprowadzonymi przez The National Research Center on the Gifted and Talented (Brighton et al. 2007) w roku 2003 oraz ożywioną na przełomie XX i XXI wieku dyskusją, przede wszystkim w USA, dotyczącą zmian w paradygmatach zdolności i paradygmatach edukacji zdolności (gifted education) oraz roli nauczycieli w rozwijaniu zdolności i talentów.

„Uzdolniony, a co dalej?” Autorski program rozpoznawania zasobów osobistych ucznia oraz korzystania z nich w wyborze dalszej drogi edukacyjnej i życiowej

Janina Uszyńska-Jarmoc, Beata Kunat — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

W tekście przedstawiono zarys autorskiego programu rozpoznawania zasobów osobistych ucznia kończącego edukację w szkole podstawowej oraz możliwości ich wykorzystania w dalszej edukacji i w wyborze zawodu. Odwołano się w nim do własnych doświadczeń teoretyczno-badawczych związanych z procedurą konstruowania narzędzi do rozpoznawania zdolności i uzdolnień uczniów oraz możliwych zewnętrznych i wewnętrznych czynników warunkujących ich rozwój (Uszyńska-Jarmoc, Kunat, Tarasiuk 2014; Uszyńska-Jarmoc, Kunat, Mantur 2015; Uszyńska-Jarmoc, Kunat 2018). W artykule zaakcentowano także konieczność respektowania w procesie diagnozowania związku pomiędzy przyjętą teorią a praktyką pedagogiczną. Na podstawie założeń teoretycznych, wywodzących się z psychologii pozytywnej, odwołano się do doświadczeń praktycznych, zdobytych w ramach realizowanego od czterech lat projektu „Akademia Talentów Białostockiej Szkoły Realnej”. Wypracowany w ramach tego projektu autorski program rozpoznawania zasobów osobistych uczniów został zweryfikowany na podstawie kilkuletniej współpracy z grupą ponad 200 uczniów od 13. do 16. roku życia oraz ich rodzicami. Opisywany tu program realizowany był przez autorki niniejszego tekstu z uczniami i dla uczniów oraz ich rodziców, ale może być także wykorzystywany w praktyce edukacyjnej przez pedagogów, psychologów szkolnych lub doradców zawodowych.

Wydostać się z cienia ograniczeń ciała i umysłu – zespół sawanta w optyce twórców filmowych

Katarzyna Krasoń — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

Głównym celem artykułu jest przedstawienie dwóch sylwetek sawantów, będących z jednej strony osobistościami świata nauki, a z drugiej osobami borykającymi się z zaburzeniami neurorozwojowymi i schizofrenią. Są to postaci Temple Grandin i Johna Nasha. Stały się one również inspiracją dla twórców dwóch filmów fabularnych, które weszły już do kanonu kinematografii, były też wielokrotnie nagradzane, także za kreacje protagonistów, doskonale portretując nie-neurotypowych geniuszy. Hermeneutyczna analiza tych obrazów kinowych ma na celu ukazanie specyfiki funkcjonowania prodigious savant ze zwróceniem szczególnej uwagi na rolę najbliższego otoczenia w budowaniu sprzyjających warunków dla rozwoju ich szczególnych talentów.

Co może blokować wykorzystanie potencjału twórczego? Psychologiczne inhibitory samorealizacji

Agnieszka Janiszewska — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

W artykule przywołuję wybrane definicje i teorie samorealizacji z obszaru pedagogiki i psychologii (zwłaszcza psychologii pozytywnej). Odwołuję się też do kilku teorii potrzeb, które zawierają jako osobną kategorię potrzebę samorealizacji. Następnie dokonuję kompilacji zaproponowanych przez przedstawicieli wspomnianych dyscyplin (zwłaszcza Abrahama Maslowa) lub analizowanych przez współczesnych badaczy-psychologów inhibitorów procesu samorealizacji, takich jak: syndrom oszusta, kompleks Jonasza, syndrom wysokiego maku, mentalność kraba. Opisane inhibitory dotyczą zwłaszcza obszaru interakcji międzyludzkich i ujawniać się mogą w ramach grup społecznych, takich jak np. środowiska pracy.

Recenzja: Alane Jordan Starko, Creativity in the Classroom. School of Curious Delight, seventh edition, Routledge, New York – London 2022, ss. 442.

Krzysztof J. Szmidt — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

Tekst jest krótką recenzją siódmego już wydania książki Alane Jordan Starko Creativity in the Classroom. Schools of Curious Delight, uznanego przez autora recenzji za najlepszy amerykański podręcznik akademicki do nauki pedagogiki twórczości. Została zarysowana krótko treść tej bardzo bogatej w informacje publikacji i wskazano jej podstawowe walory oraz uzupełnienia i rozwinięcia w stosunku do poprzednich wydań.

Gdzie jeszcze dyskutuje się o rozwoju zdolności, samorealizacji i twórczości…? Projekt „Obiecane inspiracje. Rozmowy z przedstawicielami kultury, nauki i sztuki” pod patronatem Rektor Uniwersytetu Łódzkiego

Agnieszka Janiszewska — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

Od stycznia 2023 r. realizowany jest projekt pt. „Obiecane inspiracje. Rozmowy z przedstawicielami kultury, nauki i sztuki” pod patronatem Rektor Uniwersytetu Łódzkiego. Cykl stanowi formę animacji kultury i popularyzacji nauki, a spotkania kierowane są przede wszystkim do społeczności akademickiej, a także działaczy kulturalnych, artystów, pracowników i przedsiębiorców przemysłów kreatywnych oraz wszystkich osób ogólnie zainteresowanych kulturą, nauką i sztuką. Celem niniejszego tekstu jest opis idei, formuły, celów i genezy projektu, jak również wskazanie na grupę docelową i gości spotkań.

Wprowadzenie. Zdolności – talent – twórczość. Bardzo „obecne” dyskursy

Krzysztof J. Szmidt, Monika Modrzejewska-Świgulska — Fri, 30 Jun 2023 00:00:00 +0200

Tekst wprowadza do problematyki szesnastego numeru „Nauk o Wychowaniu. Studia Interdyscyplinarne”, który poświęcony został problematyce edukacyjnych, rodzinnych oraz kulturowych uwarunkowań rozpoznawania i wspierania zdolności, talentu oraz kreatywności. Autorzy we wprowadzeniu podkreślają, iż tematyka zdolności i uzdolnień stała się współcześnie znaczącym problemem w badaniach pedagogicznych i psychologicznych. W numerze szesnastym znalazły się artykuły o charakterze zarówno teoretycznym, jak i w ujęciu empirycznym, w których autorzy prezentują wyniki badań własnych.