O nowej duchowości – próba opisu zjawiska

Janusz Mariański

doi:10.18778/2450-4491.12.04

Autor

Janusz Mariański Wyższa Szkoła Nauk Społecznych z siedzibą w Lublinie https://orcid.org/0000-0002-0620-8000

DOI:

https://doi.org/10.18778/2450-4491.12.04

Słowa kluczowe:

religijność, nowa duchowość, sekularyzacja, desekularyzacja, ponowoczesność

Abstrakt

Wielu socjologów stawia pytanie, czy nie należy już mówić o nowej subdyscyplinie socjologicznej, mianowicie o socjologii duchowości, która analizuje nowe formy duchowości w kontekście przemian społeczeństw współczesnych. Część socjologów uznaje nowe formy duchowości za przejaw powrotu sacrum czy odmiany nowej religijności. Inni skłonni są je traktować jako symptom sekularyzacji i dekadencji religii. Jeszcze inni są skłonni uznawać tzw. alternatywną duchowość za ważny megatrend społeczno-kulturowy, zwiastujący „powrót religii”. W nawiązaniu do tych dyskusji autor stawia pytanie o relacje między religijnością i duchowością, analizuje zjawiska tzw. nowej duchowości we współczesnym świecie i w końcu próbuje zdefiniować nową duchowość jako fenomen niezależny od religii. Nowa duchowość kształtuje się poza instytucjonalnymi wymiarami religii, niekiedy w opozycji do niej, w kontekście ponowoczesności.

Biogram autora

Janusz Mariański - Wyższa Szkoła Nauk Społecznych z siedzibą w Lublinie

Mariański Janusz – profesor, ksiądz katolicki. Od lat związany z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim Jana Pawła II, obecnie z Wyższą Szkołą Nauk Społecznych z siedzibą w Lublinie. Specjalizuje się w socjologii moralności i socjologii religii. Interesuje Go przede wszystkim rzeczywistość polska w aspekcie religijności i moralności, którą porównuje z rzeczywistością społeczną w innych krajach – głównie zachodnioeuropejskich. Jest autorem około 1500 artykułów naukowych i popularno-naukowych oraz 70 książek autorskich, wydanych pod jego redakcją oraz współautorskich. Ostatnio opublikował Nowa religijność i duchowość – mit czy rzeczywistość? Studium socjologiczne (2019) oraz Aforyzmy, myśli, sentencje i refleksje socjologiczne (2020). Pod redakcją S. Fela i M. Zemło ukazała się książka Wokół życia i dzieła Księdza Janusza Mariańskiego. Biografia z socjologią w tle (1940–2020) (2020).

Bibliografia

Bałys M. (2011) Poczucie sensu życia a duchowość. Próba analizy koncepcji Viktora E. Frankla w: Etyka i sens życia, D. Probucka (red.), Kraków, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, s. 129–137.
Google Scholar

Baniak J. (2013) Wielowymiarowość i konteksty kulturowe duchowości religijnej a inne formy duchowości, „Humaniora. Czasopismo Internetowe”, nr 2, s. 13–37.
Google Scholar

Bańka J. (2012) Kultura duchowa jako istota kultury humanistycznej w: Filozofia Marii Szyszkowskiej. Księga dedykowana, A. Kryniecka (red.), Białystok, Kresowa Agencja Wydawnicza, s. 398–409.
Google Scholar

Barker E. (2004) The Church without and the God Within: Religiosity and/or Spirituality? w: Religion and Patterns of Social, D. Marinović-Jerolimov, S. Zrinščak, I. Borowik (red.), Zagreb, Transformation. Ed. Institute for Social Research – ISORECEA, s. 36–37.
Google Scholar

Berger P.L. (2007) Pytania o wiarę. Sceptyczna zachęta do chrześcijaństwa, tłum. J. Łoziński, Warszawa, Instytut Wydawniczy Pax.
Google Scholar

Borowik I. (2016) Przemiany religijne w Polsce na tle transformacji w Europie Środkowo-Wschodniej i globalizacji w: Globalny i lokalny wymiar religii. Polska w kontekście europejskim, I. Borowik, A. Górny, W. Świątkiewicz (red.), Kraków, Zakład Wydawniczy NOMOS, Uniwersytet Śląski w Katowicach, s. 7–16.
Google Scholar

Borowik I., Mariański J. (2016) Religijność i duchowość w Polsce okresu transformacji – konflikt czy kontynuacja? w: Wobec zmian jutra. Co myślą Polacy i jak działają?, W. Morawski (red.), Warszawa, Wolters Kluwer, s. 423–449.
Google Scholar

Chmielewski M. (2005) Duc in altum, Refleksje o życiu duchowym wygłoszone w Radio Maryja i TV TRWAM (2 I 2003–30 XII 2004), Częstochowa, Edycja Świętego Pawła.
Google Scholar

Chmielewski M. (2013) Duchowość według Jana Pawła II. Studium na podstawie encyklik i adhortacji, Lublin, Wydawca: Polskie Stowarzyszenie Teologów Duchowości.
Google Scholar

Chmielewski M. (2017–2018) Współczesna polska teologia duchowości, „Duchowość w Polsce”, nr 19–20, s. 191–217.
Google Scholar

Chmielewski M. (2020) Św. Jan Paweł II o katolickiej duchowości, „Przegląd Uniwersytecki”, nr 2–3, s. 26–29.
Google Scholar

Davie G. (2010) Socjologia religii, tłum. R. Babińska, Kraków, Zakład Wydawniczy NOMOS.
Google Scholar

Dienberg von T., Thomas Eggensperger T., Engel U., (red.) (2013) Säkulare Frömmigkeit. Theologische Beiträge zu Säkularisierung und Individualisierung, Münster, Aschendorff Verlag.
Google Scholar

Dobbelaere K. (2008) Sekularyzacja. Trzy poziomy analizy, tłum. R. Babińska, Kraków, Zakład Wydawniczy NOMOS.
Google Scholar

Dziewięcki M. (2002) Wychowanie w dobie ponowoczesności, Kielce, Wydawnictwo JEDNOŚĆ.
Google Scholar

Fedele A. (2020) La spiritualité comme terrain d’entente entre la religion et le sécularisme: une approche ethnographique, ,,Social Compass”, nr 2, s. 177–190.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/0037768620921705

Ferdek B. (2017) Duchowość jako interioryzacja dogmatu., „Studia Gnesnensia”, nr 31, s. 19–31.
Google Scholar

Geisel S. (2006) Neue Spiritualitäten w: Glaubenssache. Ein Buch für Gläubige und Ungläubige, von Stapferhaus Lenzburg (red.), Baden, Hier+jetzt, s. 140–143.
Google Scholar

Goodman N. (1997) Wstęp do socjologii, tłum. J. Polak, J. Ruszkowski, U. Zielińska, Poznań, Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Google Scholar

Grabowska M. (2018) Bóg a sprawa polska. Poza granicami teorii sekularyzacji, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Google Scholar

Haffner P. (2019) Bauman. Czynić swojskie obcym. Rozmowy Petera Haffnera z Zygmuntem
Google Scholar

Baumanem, tłum. K. Leszczyńska, Warszawa, Wydawnictwo: Wielka Litera.
Google Scholar

Jäger W., Quarch Ch. (2007) Fitness, wellnes a duchowość, tłum. Z. Mazurek, Warszawa, Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza.
Google Scholar

Jeżowski M. (2010) Duchowość – Paradygmat socjologii religii czy socjologii moralności? A może socjologia duchowości w: Religijność i duchowość – dawne i nowe formy, M. Libiszowska-Żółtkowska, S. Grotowska (red.), Kraków, Zakład Wydawniczy NOMOS, s. 66–78.
Google Scholar

Kaczmarek A. (2006) Charles Taylor wobec odwagi duchowości w: Fenomen duchowości, A. Grzegorczyk, J. Sójka, R. Koschany (red.), Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 225–233.
Google Scholar

Kaczmarek J. (2019) Postsekularyzm – mikro- czy megatrend?, „Przegląd Religioznawczy”, nr 4, s. 35–46.
Google Scholar

Knoblauch H. (2005) Einleitung: Soziologie der Spiritualität, ,,Zeitschrift für Religionswissenschaft” 13, nr 2, s. 123–131.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1515/zfr.2005.13.2.123

Knoblauch H. (2006) Soziologie der Spiritualität w: Handbuch Spiritualität. Zugänge, Traditionen, interreligiöse Prozesse, K. von Baier (red .), Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, s. 91–104.
Google Scholar

Knoblauch H. (2008) Spirituality and Popular Religion in Europe, ,,Social Compass”, nr 2, s. 140–153.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/0037768607089735

Knoblauch H. (2009) Populäre Religion. Auf dem Weg in eine spirituelle Geselschaft, Frankfurt am Main, Campus Verlag.
Google Scholar

Kojder A. (2009) Anegdoty, limeryki, epifanie. O socjologii i socjologiach, Warszawa, Oficyna Naukowa.
Google Scholar

Kubińska J. (2010) Socjologiczno-aksjologiczny wymiar aktywności sportowej na przykładzie fitness w: Wartości – interesy – struktury społeczne. Uwarunkowania ludzkiej kreatywności i partycypacji w życiu publicznym, J. Szymczyk (red.), Lublin, Norbertinum, s. 155–172.
Google Scholar

Kula L. (2012) Nowa droga ateizmu według André Comte’a-Sponville’a, „Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ Nauki Humanistyczne”, nr 4, s. 25–32.
Google Scholar

Kutyło Ł. (2012a) Duchowe oazy na europejskiej „pustyni religijnej”?, „Kultura i Społeczeństwo” 56, nr 4, s. 197–201.
Google Scholar

Kutyło Ł. (2012b) Teorie socjologiczne a religia. Między sekularyzacją a desekularyzacją, Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/7525-717-5

Libiszowska-Żółtkowska M. (2018) Resakralizacja w ponowoczesnej scenerii. Nowe odsłony religii i duchowości w: Religia wobec wyzwań współczesności z perspektywy nauk społecznych, I. Borowik, S. Grotowska, P. Piotr Stawiński (red.), Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 195–212.
Google Scholar

Lowen A. (1994) Duchowość ciała, tłum. S. Sikora, Warszawa, Wydawnictwo Jacek Santorski & Co.
Google Scholar

Luckmann T. (1996) Niewidzialna religia. Problem religii we współczesnym społeczeństwie, tłum. L. Bluszcz, Kraków, Zakład Wydawniczy NOMOS.
Google Scholar

Lulek J., Głaz S. (2009) Problematyka sensu ludzkiego życia w: Człowiek i jego życie religijne, S. Głaz (red.), Kraków, Wydawnictwo WAM, s. 11–49.
Google Scholar

Machniak J. (1999) Teologia duchowości. Stan aktualny i perspektywy rozwoju w: Duchowość chrześcijańska na progu trzeciego tysiąclecia. Księga Pamiątkowa ku czci Ojca Profesora Dominika Widera OCD, J. Machniak, J. W. Gogol (red.), Kraków, Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, s. 139–164.
Google Scholar

Marek Z., Walulik A. (2019) Pedagogika świadectwa. Perspektywa antropologiczno-kerygmatyczna, Kraków, Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie.
Google Scholar

Mariański J. (2010a) Nowa duchowość – alternatywa czy dopełnienie religijności? w: Religijność i duchowość – dawne i nowe formy, M. Libiszowska-Żółtkowska, S. Grotowska (red.), Kraków, Zakład Wydawniczy NOMOS, s. 19–34.
Google Scholar

Mariański J. (2010b) Religia w społeczeństwie ponowoczesnym, Warszawa, Oficyna Naukowa.
Google Scholar

Mariański J. (2018) Duchowość religijna i niereligijna – analiza pojęć w: Religia wobec wyzwań współczesności z perspektywy nauk społecznych, I. Borowik, S. Grotowska, P. Stawiński (red.), Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 175–193.
Google Scholar

Mariański J. (2019) Nowa religijność i duchowość – mit czy rzeczywistość? Studium socjologiczne, Warszawa, Warszawskie Wydawnictwo Socjologiczne.
Google Scholar

Mariański J., Wargacki S. A. (2011) Nowa duchowość jako megatrend społeczny i kulturowy, „Przegląd Religioznawczy”, nr 4, s. 127–149.
Google Scholar

Mariański J., Wargacki S.A. (2016) Płynne sacrum w społeczeństwie ponowoczesnym, „Uniwersyteckie Czasopismo Socjologiczne”, nr 4, s. 7–27.
Google Scholar

McGuire M. B. (2012) Religia w kontekście społecznym, tłum. S. Bardziej, Kraków, Zakład Wydawniczy NOMOS.
Google Scholar

Mielicka-Pawłowska H. (2013) Religijność zorientowana ekologicznie w: Religijne wymiary życia społecznego, H. Mielicka-Pawłowska (red.), Kielce, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, s. 376–394.
Google Scholar

Mielicka-Pawłowska H. (2017a) Jak immanencja może stać się transcendencją? Rozważania o nowej duchowości w: Kościoły, religie, kultury. Współczesne wymiary reprezentacji i partycypacji, M. Sroczyńska, S. H. Zaręba (red.), Warszawa, Wydawnictwo Naukowe UKSW, s. 199–210.
Google Scholar

Mielicka-Pawłowska H. (2017b) Duchowość jako forma konstruowania porządku aksjonormatywnego, „Uniwersyteckie Czasopismo Socjologiczne”, nr 4, s. 67–74.
Google Scholar

Mielicka-Pawłowska H. (2018) Wydarzenia religijne jako forma ponowoczesnej duchowości w: Religia wobec wyzwań współczesności z perspektywy nauk społecznych, I. Borowik, S. Grotowska, P. Stawiński (red.), Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 213–229.
Google Scholar

Mielicka-Pawłowska H. (2019) Mit nowej religijności i duchowości w: J. Mariański Nowa religijność i duchowość – mit czy rzeczywistość? Studium socjologiczne, Warszawa, Warszawskie Wydawnictwo Socjologiczne.
Google Scholar

Mikołejko Z. (2001) Katolicyzm polski pod presją nowej duchowości w: Katolicyzm polski na przełomie wieków. Mity, rzeczywistość, obawy, nadzieje, J. Baniak (red.), Poznań, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Wydział Teologiczny – Redakcja Wydawnictw, s. 13–25.
Google Scholar

Misztal W. (2017) Arcybiskupa Życińskiego koncepcja związków między duchowością chrześcijańską a mediami (przyczynek do badań) w: Media – kultura – dialog. W piątą rocznicę śmierci arcybiskupa Józefa Życińskiego, R. Nęcek, W. Misztal (red.), Kraków, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Wydawnictwo Naukowe. s. 53–74.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.15633/9788374385848.09

Motak D. (2010) Religia – religijność – duchowość. Przemiany zjawiska i ewolucja pojęcia, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Studia Religiologica”, nr 43, s. 201–218.
Google Scholar

Niedałtowski K. (2008) Duchowość ponowoczesna: wyzwania i aberracje w: Godność czy sukces? Kulturowe dylematy współczesności. Materiały III Kongresu Kultury Chrześcijańskiej. Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Lublin, 25–28 września 2008 r., J. Mariański, S. Zięba (red.), Lublin, Towarzystwo Naukowe KUL, s. 167–177.
Google Scholar

Nockiewicz I. (2016) Świadectwo chrześcijańskiej rodziny jako odpowiedź na problemy nowej indywidualistycznej duchowości, „Studia Teologiczne. Idźcie i Głoście”, nr 34, s. 95–97.
Google Scholar

Nowaczyk M. (2005) Antynomie nowej duchowości w: Sekty czy nowe ruchy religijne. Wybrane zagadnienia, Z. Stachowski (red.), Tyczyn, Wydawca: Wyższa Szkoła Społeczno-Gospodarcza w Tyczynie, s. 41–58.
Google Scholar

Obuchowski K., Stasiak M.K. (red.) (2010) Duchowy wymiar istnienia, Łódź, Wydawnictwo Akademii Historyczno-Ekonomicznej w Łodzi.
Google Scholar

Ojciec Święty Franciszek (2013) Adhortacja apostolska Ewangelii Gaudium. O głoszeniu Ewangelii w dzisiejszym świecie, Kraków, Wydawnictwo M.
Google Scholar

Olbrycht K. (2018) Edukacyjne wymiary wspierania rozwoju duchowości człowieka, „Edukacja Międzykulturowa”, nr 2, s. 79–89.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.15804/em.2018.02.04

Pace E. (2008) Poza porządkiem. Duchowość i system wiary w New Age, tłum. K. Suwada w: Nowa duchowość w społeczeństwach monokulturowych i pluralistycznych, K. Leszczyńska, Z. Pasek (red.), Kraków, Zakład Wydawniczy NOMOS, s. 22–29.
Google Scholar

Pasek Z. (2008) Od religijności ku duchowości. Przyczynek do przemian kultury współczesnej w: Idee i Myśliciele. Filozoficzne i kulturoznawcze rozważania o duchowości i komunikowaniu, I.S. Fiut (red.), Kraków, Wydawnictwo AGH, s. 13–26.
Google Scholar

Pasek Z. (2010) O przydatności pojęcia duchowość do badań nad współczesną kulturą w: Religijność i duchowość – dawne i nowe formy, M. Libiszowska-Żółtkowska, S. Grotowska (red.), Kraków, Zakład Wydawniczy NOMOS, s. 56–65.
Google Scholar

Pasek Z. (2013) Nowa duchowość. Konteksty kulturowe, Kraków, Wydawnictwo Aureus.
Google Scholar

Pasek Z., Skowronek K. (2011) Duchowość jako kategoria analizy kulturoznawczej w: Kultura jako kultura, K. Łukasiewicz, I. Topp (red.), Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 69–83.
Google Scholar

Pawluczuk W. (2010) O pojęciu wiary w: W poszukiwaniu sensu. O religii, moralności i społeczeństwie, J. Baniak (red.), Kraków, Zakład Wydawniczy NOMOS, s. 29–38.
Google Scholar

Pawluczuk W. (2016) Światopogląd a sposób bycia, Kraków, Wydawnictwo AVALON.
Google Scholar

Pollack D. (2014) Religiöser Wandel in Ost- und Westeuropa: Soziologische Beschreibung und Erklärungen w: Europa mit oder ohne Religion? Der Beitrag der Religion zum gegenwärtigen und künftigen Europa, K. von Appel, I. Guanzini, A. Walser (red.) Göttingen, V & R unipress, s. 93–120.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.14220/9783737003209.93

Prüfer P. (2018) Natura i struktura teorii religione diffusa Roberto Ciprianiego – osobliwość kontekstu, uniwersalizm koncepcji, „Humanistyka i Przyrodoznawstwo”, nr 24, s. 177–192.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.31648/hip.2603

Ptaszek R. T. (2015) Dlaczego nowa duchowość nie może być realną alternatywą dla tradycyjnej religii?, „Paedagogia Christiana”, nr 1, s. 113–126.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/PCh.2015.006

Rembierz M. (2018) Edukacja międzykulturowa jako ćwiczenie duchowe. Pedagogiczne wymiary kształtowania kultury duchowej i rozumienia wartości ponadkulturowych w kontekście zróżnicowania religijnego i pluralizmu światopoglądowego, „Edukacja Międzykulturowa”, nr 2, s. 90–130.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.15804/em.2018.02.05

Rogińska M. (2014) Sacrum ponowoczesne. Nauka i nowa duchowość w poszukiwaniu całości, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Sociologica”, nr 1, s. 51–68.
Google Scholar

Romanowicz W. (2017) Nowa duchowość jako zjawisko społeczno-kulturowe w nowoczesnym społeczeństwie, „Rozprawy Społeczne”, nr 3, s. 7–13.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.29316/rs.2017.22

Rubin J. B. (2009) Psychoanaliza i duchowość, w: Psychoanaliza i religia w XXI wieku, D. M. Black (red.), tłum. A. Skórzak, Kraków, Wydawnictwo WAM, s. 203–230.
Google Scholar

Sakowicz E. (2001) Duchowość małżeńska, „Homo Dei. Przegląd Teologiczno-Duszpasterski”, nr 3, s. 56–61.
Google Scholar

Sakowicz E. (2002) Duchowość dialogu międzyreligijnego w: Duchowość współczesnego Kościoła. Materiały z sympozjum z racji 185 rocznicy Wydziału Teologicznego, S. Urbański (red.), Warszawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, s. 39–52.
Google Scholar

Skowronek K., Pasek Z. (2013) Wstęp. Czy istnieje duchowość bez sacrum? Kilka słów o duchowości niereligujnej w: Pozareligijne wymiary duchowości, Z. Pasek, K. Skowronek, R. Tyrała (red.), Kraków, Wydawnictwo Libron, s. 7–16.
Google Scholar

Sokołowska J. (2012) Duchowość w zarządzaniu – wybrane zagadnienia, „Annales. Etyka w życiu gospodarczym”, nr 15, s. 347–353.
Google Scholar

Solecki R., Borda M. (2018) Duchowość Chrześcijańska w procesie wychowania, Kraków, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytet Papieski Jana Pawła II.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.15633/9788374386821

Stachowska E. (2019a) Światowe Dni Młodzieży w Krakowie w perspektywie socjologii religii, Kraków, Zakład Wydawniczy NOMOS.
Google Scholar

Stachowska E. (2019b) Mobilizacje religijne w Polsce. Ujęcie socjologiczne, „Przegląd Religioznawczy”, nr 4, s. 175–203.
Google Scholar

Susabowska K. (2013) Duchowość pogranicza między Kościołem a sektą, czyli o próbie klasyfikacji zjawiska, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej”, nr 65, s. 405–412.
Google Scholar

Szauer R. (2015a) Rola i miejsce duchowości wśród uczestników diecezjalnego spotkania młodych w Skrzatuszu, „Rocznik Skrzatuski”, s. 41–56.
Google Scholar

Szauer R. (2015b) Hala sportowa jako nowe Jeruzalem. Socjologiczne ujęcie zjawiska spotkań religijnych w przestrzeniach hal widowiskowo-sportowych, „Humaniora. Czasopismo Internetowe”, nr 2, s. 47–63.
Google Scholar

Sztaba M. (2014) Zagadnienie duchowości i religijności w integralnym wychowaniu osoby w: Wychowanie integralne w edukacji katolickiej. Idee – twórcy – instytucje, M. Loyola Opiela, E. Świdrak, M. Łobacz (red.), Lublin, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, s. 61–85.
Google Scholar

Taylor Ch. (2012) Glauben in einer säkularen Zeitalter. Formen religiösen Lebens, ,,Zur Debatte”, nr 3, s. 17–18.
Google Scholar

Tyrała R. (2013) Pozareligijna duchowość (polskich) niewierzących, „Studia Humanistyczne AGH”, nr 3, s. 67–79.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.7494/human.2013.12.3.67

Wargacki S. A. (2011) Współczesny człowiek i sacrum, ,,Misje Dzisiaj” (marzec–kwiecień), s. 3–4.
Google Scholar

Wargacki S. A. (2016) Duchowość w kulturze ponowoczesnej, „Zeszyty Naukowe KUL”, nr 4, s. 27–51.
Google Scholar

Wójtowicz A. (2010) Duchowość czy kolonizacja religii w: Religijność i duchowość – dawne i nowe formy, M. Libiszowska-Żółtkowska, S. Grotowska (red.), Kraków, Zakład Wydawniczy NOMOS, s. 35–44.
Google Scholar

Wójtowicz A., Klimski W. (red.) (2019) Pluralizm religijny i odmiany ezoteryzmu, Warszawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.
Google Scholar

Wysocka E. (2019) Religijność młodzieży studenckiej – przypisywane religii znaczenia w życiu codziennym (dwie dekady zmian), „Przegląd Religioznawczy”, nr 4, s. 105–120.
Google Scholar

Zańko D., Gowin J. (1998) Niewidzialne światło. Z abp. Józefem Życińskim rozmawiają Dorota Zańko i Jarosław Gowin, Kraków, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak.
Google Scholar

Zduniak A. (2016) Duchowość w epoce mediów elektronicznych w: Media i religia. Nowy kontekst komunikacji, R. Sierocki, M. Sokołowski, A. Zduniak (red.), Toruń, Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 61–73.
Google Scholar

Zduniak A. (2018) Event w życiu społecznym i religijnym. Perspektywa socjologiczna, Olsztyn, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.
Google Scholar

Zulehner P. M. (2003) Religia jako megatrend, „Keryks. Międzynarodowy Przegląd Katechetyczno-Pedagogicznoreligijny”, nr 1, s. 21–35.
Google Scholar

Zwierżdżyński M. K. (2010) Religia, duchowość, postmodenizm. Problem znaczeń w: Religijność i duchowość – dawne i nowe formy, M. Libiszowska-Żółtkowska, S. Grotowska (red.), Kraków, Zakład Wydawniczy NOMOS, s. 79–93.
Google Scholar