Komu przeszkadzała „magistra”? O pewnym typie żeńskich derywatów paradygmatycznych na „-a” w dziejach języka polskiego

Ewa Woźniak

doi:10.18778/0208-6077.59.07

Autor

Ewa Woźniak Uniwersytet Łódzki https://orcid.org/0000-0002-0784-6178

DOI:

https://doi.org/10.18778/0208-6077.59.07

Słowa kluczowe:

historia języka polskiego, derywacja paradygmatyczna, nazwy żeńskie, feminatywa

Abstrakt

Tematem artykułu są nazwy żeńskie utworzone od podstaw męskich przez zmianę paradygmatu, takie jak magistra czy ministra. W pierwszej kolejności zreferowane zostały zróżnicowane opinie na temat produktywności tego typu derywacji żeńskiej w polszczyźnie oraz jej zgodności z normą językową. Polemizując ze stanowiskiem Rady Języka Polskiego, uznającej feminatywa na -a za nietypowe i niemające tradycji w języku polskim, autorka przywołuje za badaczkami słowotwórstwa doby staropolskiej ok. 15 przykładów z najdawniejszej polszczyzny, np. gościa, teścia, wnuka itp. Następnie na podstawie ofert pracy zamieszczanych w farmaceutycznym periodyku branżowym „Wiadomości Farmaceutyczne” z lat 30. XX w. ukazuje praktykę stosowania wobec wykształconych farmaceutek tytułu żeńskiego magistra. Pomimo powszechności tego zwyczaju feminatywum magistra nie zostało zarejestrowane przez słowniki włączające do swoich zasobów leksykę międzywojenną. Zanik praktyki stosowania wobec pracownic aptek formacji magistra po II wojnie światowej wpisuje się w ogólniejszą tendencję do eliminowania nazw żeńskich tytułów i stanowisk, co zyskało aprobatę językoznawców i było interpretowane jako przejaw równouprawnienia płci.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Bibliografia

Benni T., 1933, Sportswoman chce się widzieć z panią doktór, „Język Polski”, t. 18, z. 6, s. 184–185.
Google Scholar

Biłas-Pleszak E., Maciołek M., Sujkowska-Sobisz K., Śmiech J., Tambor J., Wąsińska K., 2023, Inkluzywny narzędziownik stanowisk, funkcji i zawodów w Uniwersytecie Śląskim w Katowicach, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.31261/PN.4199

Bobrowski I., 2012, Czy Joanna Mucha gwałci język?, „Język Polski”, t. 92, z. 3, s. 227–230.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.31286/JP.92.3.9

Breza H., 2013, Wola Pani Minister nie stworzy formy ministra w polszczyźnie, w: M. Milewska-Stawiany, E. Rogowska-Cybulska (red.), Mówię, więc jestem. Rozmowy o współczesnej polszczyźnie 4, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 70–73.
Google Scholar

Chmura-Klekotowa M., 1971, Neologizmy słowotwórcze w mowie dzieci, „Prace Filologiczne”, t. 21, s. 99–235.
Google Scholar

Doroszewski W., 1928, Monografie słowotwórcze, „Prace Filologiczne”, t. 13, s. 58–165.
Google Scholar

Dubisz S., 2025, Czy minister może być ministrą?, „Poradnik Językowy”, z. 6, s. 110–113. https://doi.org/10.33896/PorJ.2025.6.8
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.33896/PorJ.2025.6.8

Grochowska M., Wierzbicka A., 2015, Produktywne typy słowotwórcze nazw żeńskich we współczesnej polszczyźnie, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica”, t. 49, s. 45–55. https://doi.org/10.18778/0208-6077.49.04
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/0208-6077.49.04

Grzegorczykowa R., Laskowski R., Wróbel H. (red.), 1999, Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, t. 2, cz. 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Google Scholar

Jankowski H., 2021, W obronie języka czy w obawie przed zmianą? Manipulacje językowe w prawicowych tekstach publicystycznych o nazwach żeńskich, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica”, t. 55, s. 73–87. https://doi.org/10.18778/0208-6077.55.04
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/0208-6077.55.04

Jastrzębska N., 1930, Powołanie pierwszej kobiety na stanowisko ministra, „Bluszcz”, nr 17, 26 kwietnia, s. 3, https://bcul.lib.uni.lodz.pl/dlibra/publication/1728/edition/1366/content (dostęp: 21.08.2025).
Google Scholar

JP 1931 — „Język Polski” 1931, z. 5, s. 157.
Google Scholar

Kaproń-Charzyńska I., 2011, O nazwach żeńskich typu kobieciara, samochodziara w komunikacji internetowej, w: E. Badyda, J. Maćkiewicz, E. Rogowska-Cybulska (red.), Słowotwórstwo a media, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 197–206.
Google Scholar

Karwatowska M., Szpyra-Kozłowska J., 2005, Lingwistyka płci. Ona i on w języku polskim, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Google Scholar

Kieraś W., Marciniak M., Łaziński M. i in., 2025, Korpus Współczesnego Języka Polskiego. Dekada 2011–2020, „Język Polski”, t. 105, z. 1, s. 1–15. https://doi.org/10.31286/JP.001055
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.31286/JP.001055

Kita M., 2013, Preferuję: pani ministro. Dyskusja na temat ministry, w: M. Milewska-Stawiany, E. Rogowska-Cybulska (red.), Mówię, więc jestem. Rozmowy o współczesnej polszczyźnie 4, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 88–93.
Google Scholar

Klemensiewicz Z., 1957, Tytuły i nazwy zawodowe kobiet w świetle teorii i praktyki, „Język Polski”, t. 37, z. 2, s. 101–119.
Google Scholar

Kleszczowa K. (red.), 1996, Słowotwórstwo języka doby staropolskiej. Przegląd formacji rzeczownikowych, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Google Scholar

Kleszczowa K., 1998, Staropolskie kategorie słowotwórcze i ich perspektywiczna ewolucja. Rzeczowniki, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Google Scholar

Kreja B., 1964, Słowotwórstwo nazw żeńskich we współczesnym języku polskim, „Język Polski”, t. 44, z. 3, s. 129–140.
Google Scholar

Krysiak P., 2020, Nazwy żeńskie we współczesnej leksykografii polskiej i francuskiej, Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT — Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe.
Google Scholar

Leszczyńska A., 2001, Feministki o języku, „Zadra”, nr 1, s. 30–32.
Google Scholar

Łaziński M., 2006, O panach i paniach. Polskie rzeczowniki tytularne i ich asymetria rodzajowo-płciowa, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Google Scholar

Łaziński M., 2023, Feminatywy oraz inne spory o słowa. Próba diagnozy i propozycje pozytywne, „Socjolingwistyka”, t. 36, s. 345–368. https://doi.org/10.17651/SOCJOLING.37.19
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.17651/SOCJOLING.37.19

Łuczyński E., 2013, Pani ministra, czyli o ograniczeniach jednego z modeli derywacji paradygmatycznej, w: M. Milewska-Stawiany, E. Rogowska-Cybulska (red.), Mówię, więc jestem. Rozmowy o współczesnej polszczyźnie 4, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 100–103.
Google Scholar

Małocha-Krupa A., 2018, Feminatywum w uwikłaniach językowo-kulturowych, Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUR — Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe.
Google Scholar

Miemietz B., 1993, Kto to jest „człowiek”?, „Teksty Drugie”, nr 4/5/6, s. 169–180.
Google Scholar

Milewska-Stawiany M., Rogowska-Cybulska E. (red.), 2013, Mówię, więc jestem. Rozmowy o współczesnej polszczyźnie 4, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Google Scholar

Obrębska A., 1933, [bez tytułu], „Język Polski”, t. 21, z. 6, s. 185–187.
Google Scholar

Pierwsza kandydatka na polskiego ministra, 1930, „Bluszcz”, nr 15, 12 kwietnia, s. 12, https://bcul.lib.uni.lodz.pl/dlibra/publication/1728/edition/1366/content (dostęp: 21.08.2025).
Google Scholar

PJ 1901 — „Poradnik Językowy”, z. 8, s. 118, https://poradnik-jezykowy.uw.edu.pl (dostęp: 21.08.2025).
Google Scholar

Przybylska R., 2012, Na marginesie nazw kobiet na -ara, -ówa, w: H. Burkhardt, R. Hammel, M. Łaziński (red.), Sprache im Kulturkontext, Frankfurt nad Menem: Peter Lang GmbH, s. 145–151.
Google Scholar

Skudrzyk A., 2020, Od prorokini do marszałkini, czyli o derywacji w miarę potrzeb, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis”, t. 15, s. 247–254. https://doi.org/10.24917/20831765.15.20
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.24917/20831765.15.20

Stanowisko 2012: Stanowisko Rady Języka Polskiego w sprawie żeńskich form nazw zawodów i tytułów przyjęte na posiedzeniu plenarnym Rady 19 marca 2012 roku, https://rjp.pan.pl/?view=article&id=1359:stanowisko-rady-jzyka-polskiego-w-sprawie-eskich-form-nazw-zawodow-i-tytuow&catid=109 (dostęp: 1.03. 2024).
Google Scholar

Stanowisko 2019: Stanowisko Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN w sprawie żeńskich form nazw zawodów i tytułów (25 XI 2019), https://rjp.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1861:stanowisko-rjp-w-sprawie-zenskich-form-nazw-zawodow-i-tytulow (dostęp: 1.03 2024).
Google Scholar

Szober S., 1937, Słownik ortoepiczny. Jak mówić i pisać po polsku, Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta.
Google Scholar

Szpyra-Kozłowska J., 2019, Premiera, premierka czy pani premier? Nowe nazwy żeńskie i ograniczenia w ich tworzeniu w świetle badania ankietowego, „Język Polski”, t. 99, z. 2, s. 22–40. https://doi.org/10.31286/JP.99.2.2
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.31286/JP.99.2.2

Szpyra-Kozłowska J., 2021, Nianiek, ministra i japonki. Eseje o języku i płci, Kraków: Universitas.
Google Scholar

Wierzchoń P., 2014, Depozytorium leksykalne języka polskiego, t. 11–40: Fotosuplement do Słownika warszawskiego, Warszawa: Bel Studio.
Google Scholar

Wiśniewski M., Kaproń-Charzyńska I., 2024, Morfologia współczesnego języka polskiego. Zagadnienia ogólne. Słowotwórstwo, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Google Scholar

Woźniak E., 2020, Przełomowe dwudziestolecie. Lata 1918–1939 w dziejach języka polskiego, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/8220-232-8

Woźniak E., 2021, Dzieje nazw żeńskich w polszczyźnie jako odbicie przemian społeczno-kulturowych, w: E. Horyń, E. Młynarczyk (red.), Dialog z Tradycją, t. 9: Językowe świadectwo przemian społecznych i kulturowych, Kraków: Collegium Columbinum, s. 383–392.
Google Scholar

Woźniak E., 2025a, Kobiety o sobie — feminatywa w międzywojennych ofertach pracy, „Język Polski”, t. 105, z. 2, s. 83–96. https://doi.org/10.31286/JP.001054
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.31286/JP.001054

Woźniak E., 2025b, Feminatywa w międzywojennej prasie katolickiej. Przyczynek do dziejów nazw żeńskich w polszczyźnie, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica” (w druku).
Google Scholar