Krótka opowieść o castrum Chancin, które na metallum stało

Abstrakt

W latach 2013–2014 przeprowadzono ratownicze badania archeologiczne na zamku i w mieście Chęcinach przed wykonaniem prac budowlanych tzw. rewitalizacji.

W trakcie badań zamku odkryto dotychczas nieznane relikty architektoniczne samodzielnie stojącej murowanej wieży otoczonej murem (Wacław II – biskup Muskata). Kolejno stwierdzono funkcjonowanie pałacu donżonu z piecem typu hypocaustum (Kazimierz Wielki), a zachowany do dzisiaj element zespołu zamkowego, uznawany do tej pory za najstarszy (Dom Wielki), w świetle nowych badań należy interpretować jako budowlę z okresu późnego średniowiecza (doby Jagiellonów).

Odkrycia te pozwalają na nowe spojrzenie na historię i rozwój architektoniczny zamku w aspekcie jego genezy i funkcji.

Ogólnie rzecz traktując, należy stwierdzić, że na wiedzę o krajowych kopalinach złożyły się różne typy przekazów. Informacje o badaniach, eksploracji i przeróbce surowców mineralnych zapisywano m.in. w nadaniach monarszych oraz w kronikach, pierwszych opisach kraju w ujęciu historycznym i geograficznym. Wiele kopalin o znaczeniu gospodarczym znano przed ukształtowaniem się polskiej państwowości. Dotyczy to głównie solanek w Bochni i Wieliczce, krzemienia, zwłaszcza z okolic Ostrowca Świętokrzyskiego, rud żelaza, głównie w regionie świętokrzyskim, naturalnych surowców farbiarskich, kamieni budowlanych, na północy eratyków, a na południu wapieni i piaskowców.

W XII w. na Śląsku, w Czechach i Małopolsce poszukiwano złóż metali szlachetnych oraz innych bogactw naturalnych. Dokonywali tego głównie przybysze z Niemiec i Flandrii zorganizowani na tzw. „wolności górniczej”, przy energicznym poparciu miejscowych władców oraz wielkich panów duchownych dążących do podwyższenia swych dochodów.

W znaczeniu organizacji prawnej przodowała tu początkowo Jihlava (igławskie prawo górnicze spisane około 1248 r. za czasów ostatnich wielkich Przemyślidów, Wacława I i Przemysła Otokara II), która została wyprzedzona przez główny ośrodek wydobycia srebra w Czechach, a mianowicie Kutną Horę z kolejnym prawem górniczym Wacława II (Constitutiones iuris maetallici Venceslai II).

Początek i rozwój górnictwa w Polsce ma podstawowe znaczenie dla dziejów miasta i zamku Chęciny. Można postawić tezę, że założycielem ośrodka górniczego, w oparciu o królewską bazę ekonomiczną i prawną, był Wacław II. W tym kontekście niewątpliwe znaczenie ma budowa zamku o symbolicznej wymowie wieży, jako dominanty architektonicznej tych, którzy zarządzali i strzegli ośrodka górniczego w domenie królewskiej.

Zasadne jest twierdzenie, że rozwijające się górnictwo i hutnictwo wyprzedziły lokację miasta (przyjmuje się rok 1325, przywilej Władysława Łokietka wydany dla wsi Rykoszyn in districtu civitatis nostrae Chancin). Chęciński ośrodek górniczy mógł funkcjonować od przełomu XIII–XIV w. do około 1660 r. (potop szwedzki), pod koniec z mniejszym natężeniem eksploracji.

Według geologów w początkowym okresie wydobycia (górnictwa) głównym kruszcem nie była miedź i ołów, lecz domieszki srebra towarzyszące w niewielkich ilościach tym rudom, a dopiero później zwrócono się ku metalom kolorowym. Wydobycie odbywało się poprzez szyby eksploatacyjne oraz metodą wykopania podłużnego rowu, przekopu po stoku wzgórza. Wzdłuż niego zapewne budowano poziome chodniki kopalniane (sztolnie). Taki przekop czytelny jest na północnym zboczu Góry Zamkowej, który ciągnie się od ruin zamku aż do kościoła parafialnego.

Mistyka góry-kopalni kształtowała zachowania religijne górników, które można odnaleźć w mitologii i historycznej literaturze górniczej.

Brak jest źródeł historycznych potwierdzających obecność królowej Bony na zamku w Chęcinach, pomimo tego do dziś „duch Bony” wędruje po zamkowych murach. Legenda ta to najbardziej znane podanie w odbiorze społecznym.

W mitologii większości kultur, bez względu na czas i miejsce, panuje przekonanie, iż minerały należą do sakralnej Matki-Ziemi, a rudy dojrzewają w jej wnętrzu niczym embriony. Górnicy kopiący rudy naruszają naturalny proces okresu prenatalnego, pomagają matce (ziemi), „aby porodziła wcześniej”, zaś hutnik i kowal, „panowie ognia”, pozwalają na transmisję w inny stan „embriona” przez doskonalenie „uduchowionej” materii.

Legenda o królowej Bonie staje się swoistą mimesis górniczej „Damy” jako spersonifikowane zjawisko przyrodnicze. Myślenie mityczne, obrazowe w swej istocie, charakteryzuje się właściwą sobie metaforycznością. Mit stale skrywa swe znaczenie – nie ma mitu bez metafory.

Miasto cieszyło się szczególną opieką króla Kazimierza Wielkiego, albowiem jemu przypisuje się fundację kościoła farnego pod wezwaniem św. Bartłomieja i św. Jadwigi oraz klasztoru franciszkanów.

Zamek chęciński w swej najstarszej fazie spełniał funkcję zamku górniczego strzegącego regale królewskiego kopalnictwa kruszcowego. Analogicznie jak inne zamki górnicze w Europie Środkowo- wschodniej: Wieliczka, Olkusz – zamek Rabsztyn, Złotoryja – zamek Rokitnica, za czasów Wacława II – Kutna Hora, Zlaté Hory – zamek Edelštein i Leuchenstein, dalej Kremnica, Bańska Bystrzyca.