A Brief Story about Castrum Chancin, Which Was Based on Metallum

Authors

DOI:

https://doi.org/10.18778/0208-6034.40.12

Keywords:

Chęciny, castle, Castle Mountain, history of metallurgy in Poland, mining in Chęciny, geology, mythology of mining, mysticism of mining Franciscan Monastery in Chęciny

Abstract

In 2013–2014, rescue archaeological research was carried out at the castle and in the town of Chęciny prior to the commencement of revitalisation works. During the research, previously unknown remains were discovered: a free-standing brick tower surrounded by a wall (Wenceslaus II – Bishop Muskata). The existence of a keep with a hypocaustum furnace (Casimir the Great) was also confirmed, while the element of the castle complex preserved to this day – formerly considered the oldest (the Great House) – should, in light of the new findings, be reinterpreted as a late medieval building (the Jagiellonian era). These discoveries allow for a fresh perspective on the history and architectural development of the castle, particularly regarding its origins and functions.

Knowledge of local minerals was generally derived from a variety of sources. Information about research, exploration, and processing of mineral resources was recorded, among others, in royal grants and chronicles, as well as in the earliest historical and geographical descriptions of the country. Many economically important minerals were known before the formation of the Polish state. This applied mainly to brine in Bochnia and Wieliczka; flint, especially from the Ostrowiec Świętokrzyski region; iron ore, chiefly in the Świętokrzyskie area; natural dyeing raw materials; building stones; erratics in the north; and limestone and sandstone in the south.

In the twelfth century, deposits of precious metals and other natural resources were sought in Silesia, Bohemia, and Lesser Poland. This activity was undertaken primarily by newcomers from Germany and Flanders, organised under the so-called “mining freedom”, with strong support from local rulers and powerful ecclesiastical lords eager to increase their revenues. In terms of legal organisation, Jihlava initially set the standard (the Jihlava mining law was written around 1248, during the reign of the last great Přemyslids, Wenceslaus I and Ottokar II of Bohemia), but it was later surpassed by the chief centre of silver mining in Bohemia – Kutná Hora – with the mining law of Wenceslaus II (Constitutiones iuris metallici Venceslai II). The beginnings and development of mining in Poland are of fundamental importance for the history of the town and castle of Chęciny.

It may be argued that Wenceslaus II was the founder of the mining centre, relying on a royal economic and legal framework. In this context, the construction of the castle with its symbolic tower – an architectural dominant for those who managed and guarded the mining centre within the royal domain – is of particular significance. It is also reasonable to assume that the development of mining and metallurgy preceded the town’s formal foundation (the year 1325 is generally accepted, based on the privilege granted by Władysław Łokietek for the village of Rykoszyn, in distrctu civitatis nostre Chancin). The Chęciny mining centre likely operated from the late thirteenth or early fourteenth century until around 1660 (the Swedish Deluge), though activity diminished in the later phase.

According to geologists, in the early period the chief resource extracted was not copper or lead but rather small amounts of silver present as admixtures in those ores; only later was attention turned to coloured metals.

Mining was conducted by means of vertical shafts and by cutting longitudinal trenches into the slopes. Horizontal mine galleries (adits) were probably constructed along these trenches. One such crosscut can be seen on the northern slope of Castle Hill, extending from the castle ruins to the parish church.

The mystique of the mountain-mine shaped the religious life of the miners, traces of which can be found in mythology and historical mining literature. There are no historical records confirming Queen Bona’s presence at the castle in Chęciny, yet the “spirit of Bona” is said to haunt its walls to this day – a legend that remains the most famous in popular perception.

In the mythology of many cultures, regardless of time and place, there exists the belief that minerals belong to the sacred Mother Earth and that ores ripen within her like embryos. Miners extracting ores disrupt the natural prenatal process, assisting the mother (Earth) “to give birth prematurely,” while smelters and blacksmiths – the “lords of fire” – transform the “embryo” into another state by perfecting the “spiritualised” matter. The legend of Queen Bona thus becomes a kind of mimesis of the miner’s “Lady,” personifying a natural phenomenon. Mythic thinking, pictorial in essence, is characterised by its inherent metaphorical nature. Myth always conceals its meaning – for there is no myth without metaphor.

The town of Chęciny enjoyed the special protection of King Casimir the Great, to whom the parish church of St Bartholomew and St Hedwig and the Franciscan monastery are attributed. In its earliest phase, the castle served as a mining stronghold safeguarding the royal ore-mining regalia. Comparable mining castles existed elsewhere in Central and Eastern Europe: at Wieliczka, Olkusz–Rabsztyn, Złotoryja–Rokitnica; during the reign of Wenceslaus II at Kutná Hora; and at Zlaté Hory–Edelštein, Leuchenstein, Kremnica, and Banská Bystrica.

Downloads

Download data is not yet available.

References

Bachelard G., La Terre et les rêveries de la volonté, Paris 1948.
Google Scholar

Balzer O., Studyum o Kadłubku, [w:] Pisma pośmiertne, t. I, Lwów 1934–1935.
Google Scholar

Banaś T., Garus R., Legendy świętokrzyskie. Przewodnik rodzinny, Kielce 2002.
Google Scholar

Bednarski J., Etongrafia francuska, „Lud” 1977, 16, s. 16–74.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/BF03282329

Borkowska M., Z dziejów opactwa cystersów w Wąchocku, Kielce 1999.
Google Scholar

Borkowska U., Dynastia Jagiellonów w Polsce, [w:] Rezydencje w średniowieczu i czasach nowożytnych, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa 2001, s. 526–527.
Google Scholar

Borkowska U., Rezydencje Jagiellonów, [w:] Rezydencje w średniowieczu i czasach nowożytnych, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa 2001, s. 9–31.
Google Scholar

Borowska H., „Magazyn Warszawski Pięknych Nauk” Piotra Świtkowskiego 1784–1785, „Roczniki Biblioteczne” 1971, 15 (1–2), s. 31–39.
Google Scholar

Boski P., Kulturowe ramy zachowań społecznych. Podręcznik psychologii międzykulturowej, Warszawa 2010.
Google Scholar

Bracha K., Latawiec. Z katalogu imion rodzinnych duchów i demonów w źródłach średniowiecznych, [w:] Ludzie. Kościół. Wierzenia. Studia z dziejów kultury i społeczeństwa Europy Środkowej, Warszawa 2001, s. 313–334.
Google Scholar

Bracha K., Uboże w świecie zmarłych, [w:] Dynamika przemian społecznych i religijnych w średniowieczu, red. T. Grabarczyk, T. Nowak, Warszawa 2011, s. 31–334.
Google Scholar

Carosi J.F., Podróże po polskich prowincjach, obserwacje mineralogiczne i inne dodatkowe opisy tych ziem (tom 1, wersja polska i niemiecka), [w:] Dzieje Karczówki w Kielcach 1624–2014, t. VIII, cz. 2, tłum. E. Martyna, red. J. Michta, Kielce 2018, s. 60–72.
Google Scholar

Carosi J.Ph., Podróże przez niektóre prowincje polskie, „Magazyn Warszawski Pięknych Nauk, Kunsztów i Różnych Wiadomości Dawnych i Nowych” 1784, cz. 1, s. 83–103; cz. 2, s. 302–319; cz. 3, s. 558–562; cz. 4, s. 803–820.
Google Scholar

Cassirer E., Esej o człowieku. Wstęp do filozofii kultury, tłum. A. Staniewska, Warszawa 1971.
Google Scholar

Cembrzyński P., „Gold rush” or „considered investment”? Origins of mining towns in the medieval Central Europe, „Acta Rerum Naturalium” 2017, 21, s. 59–72.
Google Scholar

Cembrzyński P., Przyczynek do studiów nad funkcją zamków w średniowiecznych miastach górniczych Europy Środkowej, „Architectus” 2019, 1 (57), s. 54–66.
Google Scholar

Czarnocki J., Przewodnik XX Zjazdu Polskiego Geologicznego, Kraków 1948.
Google Scholar

Długosz D., Śladami Włochów w Polsce od XVI do XVIII wieku, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” 2007, 23, s. 167–192.
Google Scholar

Dobosz J., Monarchia i możni wobec Kościoła w Polsce do początku XIII wieku, Poznań 2002.
Google Scholar

Dobosz J., Wyrwa A., Działalność gospodarcza cystersów na ziemiach polskich – zarys problemu, [w:] Monasticon Cisterciense Poloniae, t. I, Dzieje i kultura męskich klasztorów
Google Scholar

cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczpospolitej od średniowiecza do czasów nowożytnych, red. A.M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek, Poznań 1999, s. 189–212.
Google Scholar

Domergue C., Les mines antiques. La production des métaux aux époques grecque et romaine, Paris 2008.
Google Scholar

Dziekoński T., Metalurgia miedzi i srebra w Europie Środkowej od XV do końca XVIII wieku, Wrocław 1963.
Google Scholar

Eliade M., Kowale i alchemicy, Warszawa 1993.
Google Scholar

Eliade M., Rumuni. Zarys historii, Bydgoszcz 1998.
Google Scholar

Ferber J.J., Relation von der ihm aufgetragenen mineralogischen berg- und hüttenmännischen Reise durch einige polnische Provinzen, red. J.K.W. Voigt, Arnstadt–Rudolstadt 1804.
Google Scholar

Fijałkowska A., Fijałkowski E., Surowce skalne użyte przy budowie średniowiecznych (XII–XV w.) zamków w regionie świętokrzyskim, [w:] VI Konferencja sozologiczna i seminarium petroarcheologiczne, Poznań 29 IX 1994, red. J. Skoczylas, Poznań 1994, s. 16–19.
Google Scholar

Georgius Agricola, De Re Metallica, Basileae 1556, https://doi.org/10.5962/bhl.title.63737
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.5962/bhl.title.63737

Gintel J., Cudzoziemcy w Polsce. Wiek XVIII–XIX, Warszawa 1971.
Google Scholar

Gliński W., Architectura militaria w regionie świętokrzyskim w świetle badań milenijnych, ze szczególnym uwzględnieniem Królewskiego Zamku w Chęcinach, [w:] Z perspektywy 50-lecia. W kręgu obchodów milenijnych na Kielecczyźnie (1957–1966/67). Państwo – Kościół – Nauka – Popularyzacja, red. A. Młynarczyk-Tomczyk, S. Orzechowski, Kielce 2017, s. 219–242.
Google Scholar

Gliński W., Badania archeologiczne na terenie miasta i zamku w Chęcinach w kontekście studiów historycznych. Problematyka i stan badań, [w:] Chęciny przez stulecia, red. L. Michalska-Bracha, J. Szczepański, Warszawa 2019, s. 13–36.
Google Scholar

Gliński W., Królewski zamek w Chęcinach w relacjach dziejopisów, krajoznawców, artystów oraz w świetle badań architektów i archeologów, [w:] Zamek królewski w Chęcinach na tle Europy Środkowej. Geneza, funkcje, znaczenie, red. B. Wojciechowska, S. Konarska-Zimnicka, Kielce 2018, s. 11–73.
Google Scholar

Gliński W., Nowe elementy poznawcze zamku królewskiego w Chęcinach w świetle nowych badań archeologicznych i studiów historycznych, [w:] Studia z historii i archeologii architektury. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Zbigniewowi Pianowskiemu w 70. rocznicę urodzin, red. P. Gorozd-Dziuban, P. Kocańda, A. Rozwałka, Rzeszów 2021, s. 183–224.
Google Scholar

Gliński W., Hadamik C., Zamek królewski w Chęcinach – zarys problematyki badawczej i konserwatorskiej. Próba periodyzacji funkcjonalno-przestrzennej obiektu, [w:] Zamki i przestrzeń społeczna w Europie Środkowej i Wschodniej, red. M. Antoniewicz, Warszawa 2002, s. 374–390.
Google Scholar

Górski K., Ród Odrowążów w wiekach średnich, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie” 1928, 8, s. 1–108.
Google Scholar

Grodecki R., Polityka pieniężna Piastów, Kraków 2009.
Google Scholar

Grzeliński W., Monografia Chęcin, Kielce 1908.
Google Scholar

Guerquin B., Fazy rozwoju zamku w Chęcinach, [w:] II Konferencja naukowa w Warszawie 28 i 29 kwietnia 1961. Zespół Badań nad Polskim Średniowieczem Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej. Referaty i dyskusje, red. W. Antoniewicz, P. Biegański, Warszawa 1963, s. 71–73.
Google Scholar

Guerquin B., Zamek w Chęcinach, [w:] III Konferencja naukowa w Warszawie 13 i 14 kwietnia 1962. Zespół Badań nad Polskim Średniowieczem Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej. Referaty i dyskusje, red. W. Antoniewicz, P. Biegański, Warszawa 1964, s. 122–123.
Google Scholar

Guerquin B., Zamki w Polsce, Warszawa 1984.
Google Scholar

Guldon Z., Rozwój górnictwa i hutnictwa metali oraz przemysłu zbrojeniowego w Staropolskim Okręgu Przemysłowym do początków XX wieku, [w:] W pięćdziesięciolecie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Referaty i komunikaty z sesji naukowej w Sandomierzu 25–26 kwietnia 1988 roku, red. J. Gołębiewski, Z. Tabaka, Kraków 1991, s. 12–39.
Google Scholar

Guldon Z., Kaczor J., Górnictwo i hutnictwo w Staropolskim Okręgu Przemysłowym w drugiej połowie XVIII wieku, Kielce 1994.
Google Scholar

Guldon Z., Kowalski W., W kwestii identyfikacji surowców skalnych użytych w XIV–XVIII w. do wyrobu tablic inskrypcyjnych na terenie Kielecczyzny, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1984, 32 (4), s. 525–534.
Google Scholar

Hadamik C., Archeologia a legendy chęcińskie, [w:] Legendy świętokrzyskie, red. K. Bracha, Kielce 2009, s. 253–260.
Google Scholar

Hadamik C., Archeologia o zamku w Chęcinach, [w:] Chęciny na starej fotografii. Szkice z dziejów miasta, red. D. Kalina, Kielce–Chęciny 2008, s. 53–80.
Google Scholar

Hadamik C., Najstarszy zamek w Chęcinach, [w:] II Forum Architecturae Poloniae Medievalis, red. K. Stala, Kraków 2009, s. 300–313.
Google Scholar

Hadamik C., Zamek królewski w Chęcinach: archeologiczne przesłanki do kwestii jego genezy i pierwotnej funkcji, [w:] Późnośredniowieczne zamki na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. L. Kajzer, Kielce 2005, s. 145–170.
Google Scholar

Hadamik C., Hadamik K., Fazy rozwoju przestrzennego zamku królewskiego w Chęcinach (od końca XII do połowy XVII wieku), [w:] III Forum Architecturae Poloniae Medievalis, red. K. Stala, Kraków 2011, s. 75–83.
Google Scholar

Holcerowa T., Michalczuk S., Zespół pofranciszkański w Chęcinach, Warszawa 1972.
Google Scholar

Huczmonvá A., Przyczynek do historii i ikonografii ołtarza gwarków Hansa Hessego w kościele św. Anny w Annabergu, „Hereditas Minariorum” 2015, 2, s. 139–144.
Google Scholar

Jerzy Agricola, O górnictwie i hutnictwie. Dwanaście ksiąg, tłum. K. Kurková, Jelenia Góra 2000.
Google Scholar

Joannis Dlugossi, Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae. Lib. I–II, Warszawa 1964.
Google Scholar

Jurek T., Polska pod władzą obcego króla. Rządy czeskie w latach 1291–1306, [w:] Król w Polsce XIV i XV wieku, red. A. Marzec, M. Wilanowski, Kraków 2006, s. 187–220.
Google Scholar

Jurek T., W sprawie daty koronacji Wacława II na króla polskiego, „Kwartalnik Historyczny” 2013, 120 (3), s. 549–551.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/KH.2013.120.3.05

K. Pliniusza Starszego historyi naturalnej XXXVII, wyd. J. Łukaszewicz, Poznań 1845.
Google Scholar

Kajzer L., Między Chęcinami a Pińczowem, czyli o nowych badaniach obu warowni, [w:] Klio viae et invia. Opuscula Marco Cetwiński dedicata, red. A. Odrzywolska-Kidawa, Warszawa 2010, s. 295–304.
Google Scholar

Kajzer L., Wieże zamków Prowincji Wielkopolskiej, „Archeologia Historica Polona” 2002, 12, s. 48–69.
Google Scholar

Kajzer L., Wstęp do archeologii historycznej w Polsce, Łódź 1996.
Google Scholar

Kajzer L., Z badań nad zamkami państwowymi pierwszych Jagiellonów, [w:] Późnośredniowieczne zamki na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. L. Kajzer, Kielce 2005, s. 17–33.
Google Scholar

Kajzer L., Z badań nad zamkami państwowymi pierwszych Jagiellonów, [w:] Późnośredniowieczne zamki na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. L. Kajzer, Kielce 2005, s. 17–33.
Google Scholar

Kajzer L., Zamki i społeczeństwo, Łódź 1993.
Google Scholar

Kajzer L., Kołodziejski S., Salm J., Leksykon zamków w Polsce, Warszawa 2001.
Google Scholar

Kalbe Ulrich von, Bergbuchlein, the Little Book on Ores. The First Mining Book Ever Printed, trans. A. Sisco, note C.S. Smith, comp. M. Cross, Oxshott 2015.
Google Scholar

Kalina D., Materiały źródłowe do dziejów zamku w Chęcinach. Wyniki kwerendy źródłowej, „Rocznik Świętokrzyski. Seria A-Nauki Humanistyczne” 2018, 35, s. 17–66.
Google Scholar

Kamińska Z., Osiągnięcia i perspektywy badań nad prawem niemieckim w Polsce – rola Zygrfyda Rymaszewskiego, [w:] Studia z dziejów państwa i prawa polskiego, t. XI, red. J. Malec, Kraków–Lublin–Łódź 2008, s. 11–18.
Google Scholar

Kantak K., Franciszkanie polscy, t. I, Kraków 1937.
Google Scholar

Karczewski D., Franciszkanie w monarchii Piastów i Jagiellonów w średniowieczu. Powstanie – Rozwój – Organizacja wewnętrzna, Kraków 2013.
Google Scholar

Karpiński I., Krótki rys ustroju dawnej Polski i poglądy na przyszłość, Warszawa 1887.
Google Scholar

Karwacki A., Materiały do historii konwentów franciszkańskich w Prowincji Polskiej, t. IX, s. 47–49 (rkps, Archiwum Franciszkańskie w Krakowie).
Google Scholar

Kędzierski A., Czy istnieją monety Zbigniewa, syna Władysława Hermana?, „Wiadomości Numizmatyczne” 2005, 49 (1), s. 23–37.
Google Scholar

Kędzierski A., Polskie denary krzyżowe w skarbie ze Słuszkowa, „Wiadomości Numizmatyczne” 1998, 42 (1–2), s. 21–48.
Google Scholar

Kędzierski A., Wczesnośredniowieczny skarb denarów krzyżowych ze Słuszkowa koło Kalisza w świetle nowych badań, [w:] Kalisz wczesnośredniowieczny, red. T. Baranowski, Kalisz 1998, s. 91–108.
Google Scholar

Kęsek M., Działalność cystersów wąchockich w zakresie metalurgii nieżelaznej w średniowieczu, [w:] Dzieje i technika świętokrzyskiego górnictwa i hutnictwa kruszcowego, red. Z. Kowalczewski, Warszawa 1972, s. 145–155.
Google Scholar

Kętrzyński W., Studia nad dokumentami XII wieku, Kraków 1891.
Google Scholar

Kiryk F., Chęciny w epoce piastowskiej i jagiellońskiej, [w:] F. Kiryk, Miasta małopolskie w średniowieczu i czasach nowożytnych, Kraków 2013, s. 303–323.
Google Scholar

Kiryk F., Chęciny w epoce piastowskiej i jagiellońskiej, [w:] VII Wieków Chęcin. Materiały sesji naukowej w Chęcinach 24 V 1975, red. Z. Guldon, Kielce 1976, s. 25–44.
Google Scholar

Kiryk F., Nieznane dokumenty do dziejów Chęcin z pierwszej połowy XV wieku, [w:] Stromata historia in honorem Mariae Zawadzki. Studia historyczne Romanowi Marii Zawadzkiemu w 70 rocznicę urodzin, red. J. Urban, Kraków 2006, s. 71–83.
Google Scholar

Kiryk F., Urbanizacja małopolska. Województwo sandomierskie XIII–XVI wiek, Kielce 1994.
Google Scholar

Kočka-Krenz H., Kruszec srebrny na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu, [w:] Surowce mineralne w pradziejach i we wczesnym średniowieczu Europy Środkowej, red. B. Gediga, Wrocław 1988, s. 81–90.
Google Scholar

Kodeks Dyplomatyczny Małopolski (KDM), t. I, Kraków 1876.
Google Scholar

Kodeks dyplomatyczny Polski, t. III, wyd. J. Bartoszewicz, Warszawa 1858.
Google Scholar

Kotański Z., Przewodnik geologiczny po Górach Świętokrzyskich, Warszawa 1959.
Google Scholar

Kozłowska-Budkowska Z., Repertorium polskich dokumentów doby piastowskiej, z. 1, Kraków 1937.
Google Scholar

Krakowski S., Region kielecki jako teren najazdów w drugiej połowie XIII w., „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego” 1973, 8, s. 183–208.
Google Scholar

Kronika Thietmara, tłum. M.Z. Jedlicki, posł. K. Ożóg, Kraków 2002.
Google Scholar

Krzyżanowski J., Wolności górnicze Polsce (do końca XIV w.), Kraków 1935.
Google Scholar

Kubicki R., Stosunki kościelne, kultura i opieka społeczna, [w:] Dzieje regionu świętokrzyskiego od X do końca XVIII wieku, red. J. Wijaczka, Warszawa 2004, s. 81–95.
Google Scholar

Kuczyński J., Zamki województwa kieleckiego, Kraków 1969.
Google Scholar

Kupsiński Z., Kult św. Barbary w polskiej religijności ludowej, „Rocznik Teologii Funkcjonalnej i Religiologii” 2012, 4 (59), s. 241–257.
Google Scholar

Kürbis B., Jak Mistrz Wincenty pisał historię Polski, [w:] Mistrz Wincenty Kadłubek. Człowiek i dzieło, pośmiertny kult i legenda, red. K.R. Prokop, Kraków 2001, s. 59–78.
Google Scholar

Kürbis B., Wstęp, [w:] Mistrz Wincenty Kadłubek, Kronika polska, przeł. i oprac. B. Kürbis, Wrocław 2003, s. LXXXII–CV.
Google Scholar

Kutzner M., Architektura średniowiecznych klasztorów i kościołów franciszkańskich, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo” 1989, 13 (186), s. 3–46.
Google Scholar

Lasek P., Turris fortissimo nomen Domini. Murowane wieże mieszkalne w Królestwie Polskim od 1300 r. do połowy XVI w., Warszawa 2013.
Google Scholar

Legendy świętokrzyskie, oprac. J. Stankiewicz, Warszawa 1988.
Google Scholar

Łabęcki H., Górnictwo w Polsce. Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego pod względem technicznym, historyczno-statystycznym i prawnym, t. I, Warszawa 1841.
Google Scholar

Łaski J., Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej, t. I, wyd. J. Korytkowski, J. Łukowski, Gniezno 1880.
Google Scholar

Maciocha A., Autorzy dzienników podróży „Magazynu Warszawskiego”, „Rocznik Historii Prasy Polskiej” 2009, 12 (2/24), s. 79–87.
Google Scholar

Majer J., Rudné hornictví v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Obrazy z dějin těžby a zpracování, Praha 2004.
Google Scholar

Maleczyński K., Bolesław III Krzywousty, Wrocław 1975.
Google Scholar

Maleczyński K., Studia nad dokumentem polskim, Wrocław 1971.
Google Scholar

Maleczyński K., Uwagi o powstaniu górników w 1220 r., „Kwartalnik Historyczny” 1954, 61 (3), s. 143–155.
Google Scholar

Maleczyński K., W kwestii autentyczności bulli gnieźnieńskiej z r. 1136, „Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego” 1947, seria A, nr 2, s. 170–188.
Google Scholar

Małowist M., Górnictwo w Europie Środkowej i Wschodniej jako element struktury społeczno-gospodarczej w XII–XV w., „Przegląd Historyczny” 1972, 63 (4), s. 589–604.
Google Scholar

Małowist M., Wschód-Zachód w XIII–XVI wieku. Konfrontacje struktur społeczno-gospodarczych, Warszawa 2006.
Google Scholar

Marek Tuliusz Cycero, Katon Starszy o starości, tłum. W. Klimas, wstęp i oprac. S. Stabryła, Kraków 1995.
Google Scholar

Maślankiewicz K., Georgius Aricola (1454–1555), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1956, 1 (4), s. 655–683.
Google Scholar

Miczulski S., Początki rozwoju górnictwa i hutnictwa kruszcowego w rejonie Kielc od XVI w., [w:] Dzieje i technika świętokrzyskiego górnictwa i hutnictwa kruszcowego, red. Z. Kowalczewski, Warszawa 1972, s. 79–99.
Google Scholar

Mikoś T., Górnicze skarby przeszłości. Od kruszcu do wyrobu i zabytkowej kopalni, Kraków 2008.
Google Scholar

Mistrz Wincenty Kadłubek, Kronika polska, przeł. i oprac. B. Kürbis, Wrocław 2003.
Google Scholar

Modzelewski K., Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego X–XIII wiek, Poznań 2000.
Google Scholar

Molenda D., Górnictwo chęcińskie w XVI i XVII w. i jego związki z górnictwem śląsko-krakowskim, [w:] Dzieje i technika świętokrzyskiego górnictwa i hutnictwa kruszcowego, red. Z. Kowalczewski, Warszawa 1972, s. 107–120.
Google Scholar

Niemcewicz J.U., Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte, Paryż 1858.
Google Scholar

Orzechowski S., Rzymskie kopalnictwo rud metali – własność kopalń, metody eksploatacji i wpływ na środowisko przyrodnicze, [w:] Extra Limites, red. M. Bohr, M. Teska, Poznań–Wrocław 2017, s. 119–145.
Google Scholar

Orzechowski S., Ubodzy wyrobnicy czy zamożni rzemieślnicy – przyczynek do poznania społecznej i ekonomicznej pozycji „czarnych metalurgów” w kulturze przeworskiej, [w:] Zbytek i ubóstwo w starożytności, red. L. Kostuch, K. Ryszewska, Kielce 2010, s. 214–231.
Google Scholar

Osiński J., Opisanie Polskich żelaza fabryk, Warszawa 1782.
Google Scholar

Pałucki W., Granice i podziały polityczno-administracyjne, [w:] Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2, Komentarz. Indeksy, red. W. Pałucki, Warszawa 1993, s. 31–50.
Google Scholar

Paulewicz M., Chęcińskie górnictwo kruszcowe (XIV do poł. XVII wieku), Kielce 1992.
Google Scholar

Paulewicz M., Chęcińskie górnictwo kruszcowe XIV do połowy XVII w. (mps pracy doktorskiej napisanej pod kierunkiem Prof. Zygmunta Sułowskiego, na Wydziale Humanistycznym KUL, Lublin 1982, archiwum NID Kielce).
Google Scholar

Paulewicz M., Kościoły i kaplice Chęcin, „Nasza Przeszłość” 1982, 57, s. 211–231, https://doi.org/10.52204/np.1982.57.211–231
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.52204/np.1982.57.211-231

Pełka L., Polska demonologia ludowa, Warszawa 1987.
Google Scholar

Piasecka B., Życie i twórczość Jana Filipa Carosiego, [w:] Dzieje Karczówki w Kielcach 1624–2014, t. VIII, cz. 1, red. J. Michta, Kielce 2018, s. 11–117.
Google Scholar

Piaskowski J., Metalurgia u Pliniusza, „Archeologia” 1959, 9, s. 99–122.
Google Scholar

Pietras T., „Krwawy wilk z pastorałem”. Biskup krakowski Jan zwany Muskatą, Warszawa 2001.
Google Scholar

Piliniusz, Historia naturalna. Wybór, red. J. Hulewicz, S. Sandler, tłum. I. Zawadzka, Z. Zawadzki, Wrocław–Kraków 1961 (Biblioteka Narodowa. Seria II, 128).
Google Scholar

Pokoj J., Artykuł 58 Ordunku Górnego, czyli o początkach ubezpieczeń na Śląsku, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2018, 70 (2), s. 173–194, https://doi. org/10.14746/cph.2018.2.6
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.14746/cph.2018.2.6

Publiusz Korneliusz Tacyt, Germania, przeł. T. Płóciennik, wstęp i kom. J. Kolendo, Poznań 2008 (Fontes Historiae Antiquae, 10).
Google Scholar

Pytel R., Wzmianka o Olkuszu oraz kopalniach złota, srebra i soli w Polsce XI wieku, „Slavia Antiqua” 1970, 17, s. 171–177.
Google Scholar

Rospond S., Terminologia górniczo-hutnicza Roździeńskiego na tle historycznym, [w:] Nowe Roździeńsciana. Studia o Walentym Roździeńskim i jego dziele Officina ferraria z roku 1612, red. A. Jaros, Wrocław–Warszawa–Kraków 1985, s. 81–86.
Google Scholar

Rozmus D., Czy Olkusz ma coś wspólnego z biblijnym Ha-Elqos?, „Slavia Antiqua” 2002, 43, s. 97–132.
Google Scholar

Rozmus D., Bodnar R., Badania archeologiczne na wielokulturowym stanowisku 8 w Dąbrowie Górniczej – Łośniu, województwo śląskie, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2001–2002, red. E. Tomczak, Katowice 2004, s. 146–155.
Google Scholar

Rozpędowski J., Ruiny zamku w Chęcinach, [w:] Konferencja naukowa „Zamki województwa kieleckiego”, Kielce 1965, s. 7–8 (mps ŚWKZ Kielce).
Google Scholar

Rozwadowski J., Bulla z roku 1136 jako najstarszy zabytek języka polskiego, Kraków 1909.
Google Scholar

Roździeński W., Officina Ferraria albo huta y warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego, Wrocław 1962.
Google Scholar

Róziewicz J., Wójcik Z., O Janie Filipie Carosim, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1975, 2, s. 222–226.
Google Scholar

Rubinowski Z., Chęcińskie złoża rud metali w świetle geologicznych badań metalogenezy Gór Świętokrzyskich, „Studia Kieleckie” 1979, 1, s. 23–36.
Google Scholar

Rubinowski Z., Rudy metali nieżelaznych w Górach Świętokrzyskich i ich pozycja metalogeniczna, „Biuletyn Instytut Geologicznego” 1971, 8 (247), s. 29–46.
Google Scholar

Rubinowski Z., Kowalczewski Z., Lencewicz L., Wróblewski T., Metalogeneza trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich, Warszawa 1966.
Google Scholar

Rybarski A., Pochodzenie i początek rodu Odrowążów, cz. II, „Przegląd Historyczny” 1914, 18 (2), s. 172–202.
Google Scholar

Rymaszewski Z., Miejskość czy wiejskość prawa prywatnego w Polsce, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego” 1970, ser. I, 69, s. 65–87.
Google Scholar

Rymaszewski Z., Nieznany spis prawa chełmińskiego z przełomu XIV–XV wieku, Łódź 1993.
Google Scholar

Rymaszewski Z., Z zagadnień rozwoju miejskiego prawa prywatnego w Polsce, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1969, 21 (2), s. 201–221.
Google Scholar

Schauber V., Schindler H.M., Ilustrowany leksykon świętych, przekł. P. Tkaczyk, Kielce 2003.
Google Scholar

Sébillot P., Les travaux publics et les mines dans les traditions et les supersititionis de tous les peuples, Paris 1894.
Google Scholar

Sidorowicz D., Niemiecki uczony w oświeconej Rzeczypospolitej. Johanna Philippa Carosiego „Podróż przez niektóre prowincje polskie”, [w:] Rzeczpospolita między okcydentalizmem a orientalizacją. Przestrzeń wyobrażeń, t. II, red. F. Wolański, R. Kołodziej, Toruń 2009, s. 250–261.
Google Scholar

Siemion Z., Jan Filip Carosi (1744–1801?): szkic biograficzny, „Kwartalnik Nauki i Techniki” 1974, 19 (3), s. 495–503.
Google Scholar

Sikora F., Jędrzejów, [w:] Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, cz. II, red. J. Jurek, edycja elektroniczna oprac. S. Prinke, http://www.ihpan.edu.pl
Google Scholar

Skibiński F., Regale górnicze we wczesnem średniowieczu na Zachodzie i w Polsce, „Przegląd Historyczny” 1929, 28 (2), s. 200–218.
Google Scholar

Slivka M., Veže ako domínií (Symbolika a genetico-typologický vývoj na Slovensku), „Archeologia Historica Polona” 2002, 12, s. 9–20.
Google Scholar

Sondel J., Rola „Kroniki” Wincentego zwanego Kadłubkiem w upowszechnianiu prawa rzymskiego w średniowiecznej Polsce, „Zeszyty Prawnicze UKSW” 2011, 11 (1), s. 39–68, https://doi.org/10.21697/zp.2011.11.1.03
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.21697/zp.2011.11.1.03

Suchodolski S., Mennictwo polskie w XI i XII wieku, Wrocław 1973.
Google Scholar

Szczerbiec P., Speculum Saxonium. Albo prawo saskie i magdeburskie, porządkiem abecadła z łacińskiego i niemieckiego egzemplarzów zebrane a na polski język z pilnością i wierszem przełożone, Lwów 1581.
Google Scholar

Szczygielski S., Ticencia seu historia monasterii Tinecensis. Ordinis S. Benedicti. Primariae inter Polonica Caenobia venerationis, Cracoviae: Ex Offic. Schedeliana S.R.M. Typ, 1668.
Google Scholar

Szymańska K., Podróże po Europie w XVII i XVIII wieku, Leszno 2005.
Google Scholar

Szymański K., Uwagi nad problematyką obsady starostwa chęcińskiego w XVI–XVII w., „Między Wisłą a Pilicą. Studia i Materiały Historyczne” 2018, 19, s. 11–25.
Google Scholar

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I–XV, cz. 1, F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1880–1914.
Google Scholar

Tarwacka A., Digesta po polsku, „Meander” 2015, 70, s. 237–241.
Google Scholar

Teterycz A., Geneza województwa sandomierskiego. Stan badań, „Pamiętnik Sandomierski” 1997, 3, s. 115–130.
Google Scholar

Urzędnicy województwa sandomierskiego XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Chłapowski, A. Falniowska-Gradowa, Kórnik 1993.
Google Scholar

Vetera Monumenta Poloniae et Lituaniae gentiumque finitimaru historiam illustrantia, t. I, wyd. A. Theiner, Rome 1860.
Google Scholar

Waga A., O Janie Filipie Karozym i Karolu Pertesie, dwóch naturalistach polskich pod Stanisławem Augustem, „Biblioteka Warszawska” 1843, 4.
Google Scholar

Wardzyński M., Początki eksploatacji i wykorzystania „marmurów” chęcińskich (1583–1614), [w:] Ars historiae – Historia artis. Prace ofiarowane profesorowi Andrzejowi Wyrobiszowi, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Maroszek, Białystok 2012, s. 165–186.
Google Scholar

Wkasmundzki B., Antyklina chęcińska od Góry Zamkowej do Góry Miedzianki, [w:] Góry Świętokrzyskie. 25 najważniejszych odsłonięć geologicznych, red. S. Skomski, Warszawa 2012, s. 64–72.
Google Scholar

Wójcik Z., Carossi Jan Filip, [w:] Słownik biograficzny techników polskich, t. XXII, red. J. Piłatowicz, Warszawa 2011, s. 15–16.
Google Scholar

Wójcik Z., Górnictwo i hutnictwo w dobrach cystersów w Staropolskim Okręgu Przemysłowym, [w:] Z dziejów opactwa cystersów w Wąchocku, red. A. Massalski, D. Olszewski, Kielce 1993, s. 63–78.
Google Scholar

Wójcik Z., Opis górnictwa okolic Chęcin, Jana Filipa Carosiego z 1781 roku, „Studia Kieleckie” 1979, 1 (21), s. 45–57.
Google Scholar

Wójcik Z., Znajomość ważniejszych kopalin na ziemiach polskich w epoce Oświecenia, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1992, 37 (2), s. 33–65.
Google Scholar

Wróblewski T., Góry Świętokrzyskie Mts. Geologic-Landscape Map. Mapa geologiczna regionu świętokrzyskiego bez utworów czwartorzędowych, 1 : 200 000. PIG Warszawa 1961.
Google Scholar

Wróblewski T., Kruszce Karczówki i ich kopalnie, „Studia Muzealno-Historyczne” 2014, 6, s. 11–28.
Google Scholar

Wróblewski T., Rys historyczny górnictwa kruszcowego w Górach Świętokrzyskich, „Przegląd Geologiczny” 1962, 8, s. 414–417.
Google Scholar

Wydra W., Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543 rozdz. „Bulla protekcyjna dla arcybiskupstwa Gnieźnieńskiego z 1136 roku”, Wrocław 1984.
Google Scholar

Zapart W., Karkocha M., Dzieje parafii Chęciny do 1815 r., Kielce 2007.
Google Scholar

Zientara B., Dzieje małopolskiego hutnictwa żelaznego XIV–XVII wieku, Warszawa 1954.
Google Scholar

Zyglewski Z., Monarcha a klasztor w Polsce późnego średniowiecza, Bydgoszcz 2000.
Google Scholar

Published

2025-11-19

How to Cite

Gliński, W. (2025). A Brief Story about Castrum Chancin, Which Was Based on Metallum. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica, (40), 169–207. https://doi.org/10.18778/0208-6034.40.12

Issue

Section

Articles