Trwanie i zanikanie. Ekspresja temporalna cmentarzy wyznaniowych we współczesności
DOI:
https://doi.org/10.18778/0208-6034.34.05Słowa kluczowe:
cmentarze, archeologia współczesności, geografia historyczna, dziedzictwo kulturowe, profanacja, profanizaja, obiekty religijneAbstrakt
W opracowaniu podjęto próbę systematyzacji wiodących przekształceń zachodzących we współczesności w przestrzeni cmentarzy wyznaniowych znajdujących się na terenie Polski. Cezurę czasową analiz ograniczono do okresu trwającego od zakończenia drugiej wojny światowej do chwili obecnej. Wyróżniono cztery zasadnicze rodzaje przekształceń podzielone na dwa główne kierunki przemian zachodzących w czasie: harmonijną ekspresję temporalną (zastój/zanik; kontynuację) oraz dysharmonijną ekspresję temporalną (desakralizacja; resakralizacja i komemoracja). Każdy rodzaj przekształceń został omówiony osobno na wybranych przykładach. Należy jednak podkreślić, że zaproponowany podział nie ma charakteru rozłącznego, gdyż biorąc pod uwagę mnogość czynników determinujących zmiany struktur materialnych cmentarzy, niekiedy procesy zachodzą równolegle lub zazębiają się w czasie.
Pobrania
Bibliografia
Act of the 31st January 1959 on Cemeteries and Burials (Journal of Laws of 1959, no. 11, item 62).
Google Scholar
Białas M. (no date), Smutny relikt, “Gazeta Częstochowska”: http://gazetacz.com.pl/artykul.php?id=2532 (access 4 XII 2017).
Google Scholar
Brassley P. (1998), On the Unrecognized Significance of the Ephemeral Landscape, “Landscape Research”, 23 (2), p. 119–132, https://doi.org/10.1080/01426399808706531
Google Scholar
Brencz A. (2000), Niemieckie wiejskie cmentarze jako element krajobrazu kulturowego Środkowego Nadodrza, [in:] Z. Mazur (ed.), Wspólne dziedzictwo? Ze studiów nad stosunkiem do spuścizny kulturowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych, Instytut Zachodni, Poznań, p. 287–305.
Google Scholar
Chojnicki Z. (1999), Podstawy metodologiczne i teoretyczne geografii, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Google Scholar
Długozima A. (2011), Cmentarz a sztuka, [in:] J. Rylke (ed.), Krajobraz XXI wieku. Sztuka krajobrazu i w krajobrazie na tle przemian w sztuce XX i XXI wieku, Wydawnictwo Sztuka Ogrodu Sztuka Krajobrazu Beata J. Gawryszewska, Warszawa, p. 25–26.
Google Scholar
Długozima A. (2016), Fenomen cmentarzy warmińskich i mazurskich w aspekcie ich położenia w krajobrazie, [in:] W. Knercer, B. Wacławik (ed.), Nekropolie Warmii i Mazur, Archiwum Państwowe, Olsztyn, p. 15–42.
Google Scholar
Domańska E. (2018), Gleba cmentarna jako dziedzictwo, [in:] A. Marciniak, M. Pawleta, K. Kajda (ed.), Dziedzictwo we współczesnym świecie. Kultura. Natura. Człowiek, Universitas, Kraków, p. 73–87.
Google Scholar
Fordoński A. (2015), Brak sacrum jako problem człowieka nowej epoki. Bluźnierstwo i profanacja – paradoksalny koniec pojęć, “Societas et Ius”, 4, p. 35–46, https://doi.org/10.12775/SEI.2015.003
Google Scholar
Gadowska I. (2017), Wielkomiejskie cmentarze żydowskie. Metamorfoza przestrzeni jako czynnik desakralizacji, [in:] J. Brejdak, D. Kacprzak, J. Madejski, B.M. Wolska (ed.), Adlojada. Kultura i profanacje, Muzeum Narodowe, Szczecin, p. 111–121.
Google Scholar
Gładyś B., Górecki J. (2005), Pielgrzymki chasydów do grobów cadyków we współczesnej Polsce, “Peregrinus Cracoviensis”, 16, p. 235–250.
Google Scholar
Herman K. (2011), Formy archetypiczne w sztuce krajobrazu, [in:] J. Rylke (ed.), Krajobraz XXI wieku. Sztuka krajobrazu i w krajobrazie na tle przemian w sztuce XX i XXI wieku, Wydawnictwo Sztuka Ogrodu Sztuka Krajobrazu Beata J. Gawryszewska, Warszawa, p. 28–31.
Google Scholar
Jaszczak A., Dreksler B. (2013), Cmentarze – miejsca pamięci, tradycji i religii, “Cmentarze i ogrody w krajobrazie. O sacrum, symbolice, kompozycji i przemijaniu. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, 22, p. 31–39.
Google Scholar
Kacprzak D. (2017), Sacrum – profanum. Sacrilegium. Wstęp, [in:] J. Brejdak, D. Kacprzak, J. Madejski, B.M. Wolska (ed.), Adlojada. Kultura i profanacje, Muzeum Narodowe, Szczecin, p. 7–10.
Google Scholar
Karpińska G.E. (2017), Cmentarz. Antropologiczna lektura przestrzeni i pamięci na przykładzie wiejskiego cmentarza w Złotym Potoku, “Literatura Ludowa”, 1, p. 21–31, https://doi.org/10.12775/LL.1.2017.002
Google Scholar
Kijowska J., Kijowski A., Rączkowski W. (2011), Krajobraz i polityka – wybrane aspekty wpływu decyzji politycznych na zmiany krajobrazu w Polsce, “Niematerialne wartości krajobrazów kulturowych. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, 15, p. 103–115.
Google Scholar
Klimowicz T., Sygowski P., Tarajko M., Trzciński A. (2017), Ogrodnicy pamięci. Cmentarze żydowskie. Podręcznik dobrych praktyk w ochronie dziedzictwa lokalnego, Stowarzyszenie Studnia Pamięci, Lublin.
Google Scholar
Knercer W. (2016), Ślady na ziemi – cmentarze, [in:] W. Knercer, B. Wacławik (ed.), Nekropolie Warmii i Mazur, Archiwum Państwowe, Olsztyn, p. 9–14.
Google Scholar
Kolbuszewski J. (1996), Cmentarze, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Google Scholar
Kopczyńska E. (2010), Udomawianie przestrzeni. Dynamika tożsamości miejsca na Ziemiach Zachodnich, [in:] A. Bukowski, M. Lubaś, J. Nowak (ed.), Społeczne tworzenie miejsc: globalizacja, etniczność, władza, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, p. 187–202.
Google Scholar
Laberschek J. (1991), Sieć osadnicza okolic Mstowa i Lelowa w I połowie XIII wieku. Problem granic Opola Mstowskiego, “Studia Historyczne”, 4, p. 517–533.
Google Scholar
Lewicka B. (2012), Nekropolis, [in:] K. Bierwiaczonek, B. Lewicka, T. Nawrocki (ed.), Rynki, malle i cmentarze. Przestrzeń publiczna miast śląskich w ujęciu socjologicznym, Zakład Wydawniczy “Nomos”, Kraków, p. 80–95.
Google Scholar
Majewska A. (2016a), Dziedzictwo opuszczone na przykładzie cmentarzy żydowskich województwa śląskiego. Uwarunkowania i zagrożenia naturalne, [in:] M. Winograd (ed.), Wspólne dziedzictwo kulturowe. Dialog kultury z naturą, Białystok, p. 250–270.
Google Scholar
Majewska A. (2016b), Żydowskie dziedzictwo religijne w przestrzeni województwa śląskiego (a manuscript of an MA thesis), Łódź.
Google Scholar
Majewska A. (2017), Surface Prospection of Burial Grounds and New Research Tools (On the Example of the Study of Changes in Cemetery Boundaries), “Journal of Geography, Politics and Society”, 7 (1), p. 60–69, https://doi.org/10.4467/24512249JG.17.008.6207
Google Scholar
Malchrowicz-Mośko E., Grzesiak H. (2013), Turystyka religijna a ochrona dziedzictwa kultury żydowskiej na przykładzie Leżajska, “Peregrinus Cracoviensis”, 24 (1), p. 27–44.
Google Scholar
Myga-Piątek U. (2005), Historia, metody i źródła badań krajobrazu kulturowego, [in:] A. Szponar, S. Horska-Schwarz (ed.), Przemiany środowiska przyrodniczego polski a jego funkcjonowanie. Problemy ekologii krajobrazu, IGiGP UJ, Kraków, p. 71–77.
Google Scholar
Palang H., Fry G., Jauhiainen J., Jones M., Sooväli H. (2005), Editorial: Landscape and Seasonality – Seasonal Landscapes, “Landscape Research”, 30 (2), p.165–172, https://doi.org/10.1080/01426390500044259
Google Scholar
Rydzewska A., Krzyżaniak M., Urbański P. (2011), Niegdyś sacrum, dziś profanum –dawne cmentarze ewangelickie Poznania i okolic, “Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, 15, p. 64–72.
Google Scholar
Rydzkowska J. (2009), O cmentarzach, [in:] L. Graczyk, J. Rydzkowska, M. Ratkowska (ed.), I nastała cisza… Rakutowo na Kujawach, Łódź, p. 9–105.
Google Scholar
Rykała A. (2007), Muzułmanie w polskich dziejach i przestrzeni, “Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica”, 8, p. 39–61.
Google Scholar
Rykała A. (2011), Mniejszość religijna – mniejszość etniczna – wspólnota kulturowa. Uwagi na temat genezy, aktywności i tożsamości Karaimów w Polsce, “Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica”, 11, p. 1–45.
Google Scholar
Sacrum pogańskie – sacrum chrześcijańskie… Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej (2010), K. Brachy, C. Hadamika (ed.), Wydawnictwo DiG, Warszawa.
Google Scholar
Sakson A. (2017), Społeczność ewangelickich Mazurów – przeszłość i teraźniejszość, [in:] R. Bażanowski, B. Wacławik (ed.), Reminiscencje Reformacji. Prusy – Mazury 1517–2017, Archiwum Państwowe, Olsztyn, p. 109–125.
Google Scholar
Słownik wyrazów obcych (2000), E. Sobol (ed.), PWN, Warszawa.
Google Scholar
Stachowiak A. (2015), Niemieckie cmentarze na Ziemiach Zachodnich jako miejsca niepamięci, “Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Etnograficzne”, 43 (2), p. 123–140.
Google Scholar
Stachowiak A. (2016), Profanacja przestrzeni sacrum. Kulturowy wymiar dewastacji niemieckich cmentarzy na Powiślu, [in:] J. Adamowski, M. Tymochowicz (ed.), Sacrum w kulturze tradycyjnej i współczesnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej; Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Lublin–Wrocław, p. 87–105.
Google Scholar
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Andrespol (2015), Pracowania planowania przestrzennego Dorota Brzozowska.
Google Scholar
Szacka B. (2006), Czas przeszły, pamięć, mit, Wydawnictwo ISP PAN, Warszawa.
Google Scholar
Wałkowska J. (2017), Cmentarze ewangelickie z perspektywy archeologii: problemy i możliwości badawcze, [in:] J. Kołacki, I. Skórzyńska (ed.), “Ziemia skrywa kości”. Zapomniane krajobrazy pamięci – cmentarze protestanckie w Wielkopolsce po 1945, Instytut Historii UAM, Poznań, p. 91–103.
Google Scholar
Widawski J. (1973), Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Wydawnictwo MON, Warszawa.
Google Scholar
Wojciechowski K. (2010), Wartości i walory krajobrazów przemijających i efemerycznych, [in:] D. Chylińska, J. Lach (ed.), Studia krajobrazowe a ginące krajobrazy, Uniwersytet Wrocławski. Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Wrocław, p. 37–42.
Google Scholar
Wrzesiński J. (2014), Krajobraz funeralny – pamięć nieobecnych, [in:] B. Frydryczak (ed.), Krajobrazy i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań, p. 155–167.
Google Scholar
Żurkowska T. (2008), Mazurskie cmentarze. Symbole w krajobrazie, Wydawnictwo Borussia, Olsztyn.
Google Scholar
Żydzi lelowscy. Obecność i ślady (2006), M. Galas, M. Skrzypczyk (ed.), Wydawnictwo Austeria, Kraków.
Google Scholar
Muslim Religious Community in the Republic of Poland: http://www.mzr.pl (access 2 XII 2017).
Google Scholar
Wiejskie cmentarze ewangelickie województwa łódzkiego: http://www.cmentarzeewangelickie-lodzkie.pl/justynow.htm (access 4 XII 2017).
Google Scholar
Wirtualny Sztetl: https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/l/443-lubliniec/114-cmentarze/19944-cmentarz-ul-11-listopada-18 (access 4 XII 2017).
Google Scholar
Wspólnota bez Bram Mumon-Kai: http://www.mumon-kai.com/polen.html (access 2 XII 2017).
Google Scholar
http://www.geoportal.gov.pl
Google Scholar
Cemetery Card no. 1909, filled in by D. Gospodarek, 1989, archive of the Ełk branch of the Provincial Office of Monument Preservation.
Google Scholar
A photogrammetric photograph, 1967, file no. 8_6773, from the collection of the Main Centre of Geodetic and Cartographic Documentation
Google Scholar
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
