Morfologia cmentarzy opuszczonych miejscowości z polskiej części dawnych Prus Wschodnich: granice i formy przestrzenne założeń
DOI:
https://doi.org/10.18778/0208-6034.37.07Słowa kluczowe:
pamięć krajobrazu, Mazury, wyludnione miejscowości, dziedzictwo kulturowe, studia krajobrazowe, geografia historycznaAbstrakt
W artykule omówiono wybrane zagadnienia dotyczące morfologii cmentarzy całkowicie wyludnionych wiejskich jednostek osadniczych znajdujących się w części Prus Wschodnich włączonej do Polski w 1945 r. Analizie i interpretacji poddano granice i formy przestrzenne założeń cmentarnych. Są to właściwie najlepiej zachowane składowe krajobrazu tych historycznych miejsc pochówków. Podstawowym materiałem źródłowym wykorzystanym w studium w celu identyfikacji i wstępnej analizy granic i kształtów cmentarzy były arkusze mapy Topographische Karte Messtischblatt z lat 20.–40. XX w. oraz ortofotomapy przedstawiające aktualne pokrycie terenu. Analizy szczegółowe wykonano natomiast z wykorzystaniem wysokościowych danych pomiarowych pochodzących z lotniczego skanowania laserowego (zasób Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii). Wyniki badań ukazują wyraźne różnice w wielkości oraz kształcie cmentarzy przynależących do określonych typów jednostek osadniczych. Zachowane relikty świadczą o odmiennych sposobach organizacji miejsc pochówków przy założeniach jednodworczych, przy których funkcjonowały cmentarze rodowe, a tymi zakładanymi przy wsiach. Rezultaty analizy wskazują również na charakterystyczne cechy współczesnego krajobrazu dawnych ewangelickich cmentarzy, ułatwiając ich terenową identyfikację.
Pobrania
Bibliografia
Białuński G. (2002), Kolonizacja „Wielkiej Puszczy” (do 1568 roku) – starostwa piskie, ełckie, straduńskie, zelkowskie i węgoborskie (węgorzewskie), Towarzystwo Naukowe, Olsztyn.
Google Scholar
Chłosta J. (2011), Działalność Społecznego Komitetu Ratowania Dawnych Cmentarzy na Warmii i Mazurach, “Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 4.274, p. 715–734.
Google Scholar
Długozima A. (2014), Miejsce i rola cmentarzy w budowaniu krajobrazu sakralnego wsi, na przykładzie Bieszczadów i Warmii, “Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych O.L. PAN”, 10.1, p. 5–19, https://doi.org/10.35784/teka.2544
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.35784/teka.2544
Długozima A. (2016), Fenomen cmentarzy warmińskich i mazurskich w aspekcie ich położenia w krajobrazie, [in:] W. Knercer, B. Wacławik (ed.), Nekropolie Warmii i Mazur, Archiwum Państwowe, Olsztyn, p. 15–42.
Google Scholar
Długozima A., Dymitryszyn I., Winiarska-Lisiecka E. (2015), Inwentaryzacja, analiza i waloryzacja nieużytkowanych cmentarzy ewangelickich w nadleśnictwie Pisz. Wytyczne do rewaloryzacji i ochrony cmentarzy, Warszawa.
Google Scholar
Domańska E. (2006), Historie niekonwencjonalne. Refleksja o przeszłości w nowej humanistyce, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań.
Google Scholar
Domańska E. (2008), Problem rzeczy we współczesnej archeologii, [in:] J. Kowalewski, W. Piasek, M. Śliwa (ed.), Rzeczy i ludzie. Humanistyka wobec materialności, Instytut Filozofii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn, p. 27–60.
Google Scholar
Grabowski S. (2019), Lost Villages in Masuria: a Polish-German Project to Preserve Cemeteries, “Acta Universitatis Carolinae. Studia Territorialia”, 19.2, p. 83–97, https://doi.org/10.14712/23363231.2020.5
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.14712/23363231.2020.5
Hołdyński C., Żurkowska T. (2001), Drzewa i krzewy opuszczonych cmentarzy w Mazurskim Parku Krajobrazowym, “Rocznik Dendrologiczny”, 49, p. 265–273.
Google Scholar
Jasiński J. (1993), Dlaczego powinniśmy ratować stare cmentarze i groby na Warmii i Mazurach?, “Borussia. Kultura – Historia – Literatura”, 6, p. 47–51.
Google Scholar
Knercer W. (2006), Cmentarze południowych Mazur, [in:] G. Jasiński, Z. Kudrzycki, A. Misiuk (ed.), Powiat Szczycieński – przeszłość współczesność, Starostwo Powiatowe, Szczytno, p. 714–725.
Google Scholar
Kolbuszewski J. (1996), Cmentarze, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Google Scholar
Kotas M. (2018), Słowo wstępne. Ks. Marcin Kotas – Proboszcz Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Poznaniu, [in:] J. Kołacki (ed.), Nim całkowicie znikną. Cmentarze ewangelickie w powiecie poznańskim, Instytut Historii UAM, Poznań, p. 8.
Google Scholar
Kudrzycki Z. (2009), Cmentarze ewangelickie na terenie gminy Rozogi, “Rocznik Warmińsko-Mazurski Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków”, 2, p. 5–18.
Google Scholar
Liżewska I. (2008), Wstęp, [in:] T. Żurkowska, Mazurskie cmentarze. Symbole w Krajobrazie, Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa “Borussia”, Olsztyn, p. 5.
Google Scholar
Majdecka-Strzeżek A. (2016), Ogrody wiecznej pamięci w krajobrazie kulturowym, “Kwartalnik Architektury i Urbanistyki PAN”, 61.3, p. 23–43.
Google Scholar
Majewska A. (2017), Surface Prospection of Burial Grounds and New Research Tools (on the Example of the Study of Changes in Cemetery Boundaries), “Journal of Geography, Politics and Society”, 7.1, p. 60–69.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.4467/24512249JG.17.008.6207
Majewska A. (2018), Zanikłe osadnictwo w granicach powiatu piskiego (typescript of the MA thesis, Institute of Archaeology, University of Lodz, Łódź).
Google Scholar
Majewska A. (2020), Materialna pamięć krajobrazu cmentarzy w wyludnionych wiejskich jednostkach osadniczych polskiej części dawnych Prus Wschodnich – wybór zagadnień, “Studia Geohistorica”, 8, p. 7–25, https://doi.org/10.12775/SG.2020.01
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.12775/SG.2020.01
Majewska A., Worobiec K.A., Bugowska E. (2019), Locality in the Era of Globalization. Carriers of the Memory of Historical Landscapes – Studies on the Evangelical Cemeteries of the Masuria Region (Poland), “Studia z Geografii Politycznej i Historycznej”, 8, p. 227–246, https://doi.org/10.18778/2300-0562.08.12
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.18778/2300-0562.08.12
Majgier L. (2012), Analiza ekologiczna flory naczyniowej porzuconych cmentarzy Stara Rudówka i Rybical (Kraina Wielkich Jezior Mazurskich), “Acta Geographica Silesiana”, 11, p. 41–48.
Google Scholar
Majgier L., Rahmonov O. (2013), Zróżnicowanie roślinności w obrębie porzuconych cmentarzy ewangelickich na terenie gminy Ryn, “Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG. Cmentarze i ogrody w krajobrazie. O sacrum, symbolice, kompozycji i przemijaniu”, 22, p. 63–76.
Google Scholar
Myga-Piątek U. (2013), Aspekty krajobrazowe cmentarzy w różnych kręgach kulturowo-religijnych, “Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, 22, p. 11–29.
Google Scholar
Myga-Piątek U. (2015), Pamięć krajobrazu – zapis dziejów w przestrzeni, “Studia Geohistorica”, 3, p. 29–45, https://doi.org/10.12775/SG.2015.03
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.12775/SG.2015.03
Ploszaj-Witkowska B., Leoniak W. (2010), Analiza drzewostanu cmentarza ewangelicko-augsburskiego w Mrągowie, “Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych”, 551, p. 255–262.
Google Scholar
Poliński D. (2018), Domniemany cmentarz ludności ewangelickiej i mennonickiej w Pniu w świetle badań archeologicznych, “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 66.3, p. 289–307.
Google Scholar
Rugg J. (2000), Defining the Place of Burial: What Makes a Cemetery a Cemetery?, “Mortality”, 5.3, p. 259–275, https://doi.org/10.1080/713686011
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.1080/713686011
Ruszczycka K. (2015), Rodowy cmentarz majątku Pozorty, [in:] S. Czachorowski, Ż. Kostyk, A. Zielińska (ed.), Warmia i Mazury – nasze wspólne dobro, cz. II, Centrum Badań nad Dziedzictwem Kulturowym i Przyrodniczym; Akademicki Klub Turystyczny Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn, p. 21–32.
Google Scholar
Rutyna M. (2015), Cmentarz jako nośnik pamięci indywidualnej i grupowej, [in:] Z. Kobyliński, J. Wysocki (ed.), Archaeologica Hereditas. Konserwacja zapobiegawcza środowiska. Dziedzictwo niematerialne i pamięć, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego; Fundacja Archeologiczna. Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej, Warszawa–Zielona Góra, p. 129–138.
Google Scholar
Szczurowski J., Konczewski P., Konczewska M., Pokutta D., Kwiatkowska D. (2020), Cmentarz ewangelicki przy zanikłej wsi Tormersdorf, [in:] J. Szczurowski, P. Konczewski (ed.), Tormersdorf – Toporów – Predocice. Środowisko, mieszkańcy i kultura zanikłej wsi łużyckiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, Wrocław, p. 103–145.
Google Scholar
Wałkowska J. (2017), Cmentarze ewangelickie z perspektywy archeologii: problemy i możliwości badawcze, [in:] J. Kołacki, I. Skórzyńska (ed.), „Ziemia skrywa kości”. Zapomniane krajobrazy pamięci – cmentarze protestanckie w Wielkopolsce po 1945 roku, Instytut Historii UAM, Poznań, p. 91–103.
Google Scholar
Żurkowska T. (2000), Roślinność mazurskich cmentarzy – symbolika i wierzenia ludowe, “Znad Pisy”, 9, p. 158–166.
Google Scholar
Żurkowska T. (2008), Mazurskie cmentarze. Symbole w krajobrazie, Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa “Borussia”, Olsztyn.
Google Scholar
Dane pomiarowe chmury punktów, Główny Urząd Geodezji i Kartografii (GUGiK), LAS 1.2, sheets: N-34-65-B-b-3-1-3, N-34-69-D-b-1-4-1 (licence of Principal Surveyor of the Country no. DFT.7211.656.2020_PL_CL8).
Google Scholar
Geoportal: https://www.geoportal.gov.pl [22 IV 2020].
Google Scholar
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
