The Manor and Grange Complex in Kutno According to the 1695 Inventory

Authors

DOI:

https://doi.org/10.18778/0208-6034.36.20

Keywords:

Middle Ages, Early Modern Period, Kutno, manor house, corner extensions, grange, residential buildings, residential farm buildings, farm buildings, industrial farm buildings, service buildings

Abstract

Source records concerning the history of Kutno in the period prior to the end of the eighteenth century are scarce. Moreover, only a few of them mention information about the manor located there, and if they do so, they usually only confirm its existence. Exceptions include three records from 1503 (or 1502) and 1695, but in their case too the amount of information provided differs.

The first of the three records tells us that the Voivode of Rawa, Andrzej of Kutno, upon deciding about the future division of his goods and possessions between his sons, appointed the central seat of one of the holdings to be half of the town of Kutno with the entire manor house or fortalice (curia seu fortalicio), that is, a residential-defensive building.

The second source (1695) gives us a lengthy description of the manor and grange complex located on the banks of the river Ochnia, made a few years after it was taken over by the Zamoyskis from the Kucienskis family. The third record (also 1695) complements this with information related to the renovation and building works conducted here at the end of the seventeenth century.

The Kutno manor and grange complex at the time consisted of a number of old buildings, most of them in need of renovation or under reconstruction, only rarely new ones, almost all of them wooden; they were partly surrounded by a fence and a palisade made of poles and beams. Within this area stood the old, partly rebuilt, one-storey manor with corner extensions. Its rectangular corpus housed five or six chambers laid out in three (at least partly) two-bay lanes. At its corners were four extensions, one of which had a second storey. The porch located at the main entrance was also raised. As a result, the entirety of the structure recalled forms known from, among others, the projects of Battista Gisleni and Tylman van Gameren. The other residential building possibly served the needs of the leaseholders of the goods. It housed five chambers laid out in three, partly two-bay lanes. Next to them, within the grange yard were two residential-farm buildings (budowanie kuchenne and budowanie folwarczne), one industrial farm building (a brewery with ozdownia, where malt was dried) and a few others serving as strictly farming-related buildings. The latter included a granary; a vaguely described building housing a stable; a cowshed that could have a single large building housing an oxshed and seven pigpens or a complex of separate buildings grouped around a small, internal yard; and such a complex of a threshing floor with a shed and two barns.

The only brick building within the grange perimeter, described as zamek stary na kopcu murowany pusty, w oknach niektórych kraty są żelazne (an old castle on a mound, made of bricks and empty, with iron bars in some windows), differed markedly from all these buildings. This building, unused then, was arguably a brick defensive manor raised in the sixteenth century, situated on a mound that may have been a relic of the old fortalicium.

A few other buildings that belonged to the manor were located beyond the main yard of the complex. Four of them were industrial farm buildings (second brewery, horse mill, brickworks, watermill), the fifth one was a service building (inn). The first three were adjacent to the grange, whereas the fourth one was situated west of the city, at some distance from the grange, near a pond on the river Ochnia, and the last one was in the centre (?) of the town.

We do not know what happened to this complex later, but there are no grounds to establish an exact date for its dismantling. It is possible that the latter was related to the construction of a new manor house, surviving to this day (though extensively rebuilt), in the nearby Gierałty in the second half of the 18th or early 19th century, and to the construction of new grange buildings north of town.

Downloads

Download data is not yet available.

References

AGAD, APR (Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Potockich z Radzymina), sygn. 153: Akta procesowe E. Potockiego z Zamoyskimi o pretensje jego do dóbr Kutno, będących w posiadaniu matki z pierwszego małżeństwa, Marcinowej Zamoyskiej.
Google Scholar

AGAD, GŁrel. (Archiwum Główne Akt Dawnych, Księgi grodzkie łęczyckie, Liber relationum), sygn. 170: Inwentarz Osady Miasta Kutna. Powinności ich. Także Prowentów wszelkich, tudzież Budinków Dworskich. Spisany sub Tempus condescensionis Officiorum d[ie] 28 septembris A[nn]o 1695.
Google Scholar

AGAD, MK (Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka Koronna), sygn. 21; 64, 293.
Google Scholar

AGAD, ZGSA (Zbiór geograficzny Stanisława Augusta), sygn. AK 157: Itineraire topographique de la route de Varsovie par Łowicz à Kalisz, avec des renseignements statistiques, reconnu et dressé dans le courant du 2d Trimestre 1825. Par les Officiers de l’Etat Major Géneràl de l’Armée Royale Polonaise partie du Quartie Maitrât [Skala 1 : 84000].
Google Scholar

SKD, KK (Staatliche Kunstsammlungen Dresden, Kupferstich-Kabinett), nr inw. Ca 67/48v, za: https://skd-online-collection.skd.museum/Details/Index/1122989 [20 IX 2021], domena publiczna.
Google Scholar

SKD, KK (Staatliche Kunstsammlungen Dresden, Kupferstich-Kabinett), SSB, PK (Staatsbibliothek zu Berlin, Preussischer Kulturbesitz)
Google Scholar

SKD, KK (Staatliche Kunstsammlungen Dresden, Kupferstich-Kabinett), sygn. Kart N 14431, Bl. XXXVIII: D. Gilly [Südpreussen] 1793–1796 [Skala: ca. 1 : 50 000].
Google Scholar

WBP-MJP, AO (Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi, Archiv Ostlandbild), sygn. FAO 5/47 PR: Kiss A. Kutno. Burgruine, 1940, https://bc.wbp.lodz.pl/dlibra/publication/100634/edition/96150/content [24 IX 2021], domena publiczna.
Google Scholar

ZAP (Zakład Architektury Polskiej Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej), sygn. U. I. 133: Kutno – plan z r. 1826 – przedłużenie ul. Zamkowej.
Google Scholar

ZAP (Zakład Architektury Polskiej Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej), sygn. U. II. 75: Plan Miasta Prywatnego Kutna Jaśnie Wielmożnego Gliszczyńskiego Kasztelana Położonego w Powiecie Orłowskim, Obwodzie Gostyńskim Woiewództwie Mazowieckiem. Ułożony w Miesiącu Wrześniu 1826. Roku przez Fr. Frösewitz, Geomter[a]. Rzą[dowy] [Skala: ca. 1 : 2500].
Google Scholar

Baranowski B. (1964), Zmiany w stosunkach folwarczno-pańszczyźnianych w drugiej połowie XVIII w., [w:] Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, t. II, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, s. 88–115.
Google Scholar

Bergman E. (1995), Historia budowy miasta Bieżunia, „Bieżuńskie Zeszyty Historyczne”, 5, s. 15–44.
Google Scholar

Bergman E., Barbasiewicz M., Jernajczyk J. (1980), Kutno. Studium historyczno-urbanistyczne opracowane na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Płocku, cz. 1–3, Warszawa (maszynopis PP. PKZ w Warszawie, kopia w zbiorach Muzeum Regionalnego w Kutnie).
Google Scholar

Chłapowski K. (2017), Starostowie niegrodowi w Koronie 1565–1795. (Materiały źródłowe), Wydawnictwo DiG, Warszawa–Bellerive-sur-Allier.
Google Scholar

Ciekliński Z. (1954), [rec.] Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom II. Województwo łódzkie, pod redakcją Jerzego Z. Łozińskiego, Państwowy Instytut Sztuki, Warszawa 1953, „Ochrona Zabytków”, 7.4, s. 278–286.
Google Scholar

Cnapii [Knapiusz] G. (1621), Thesaurus Polono Latino Graecus, seu Promptuarium linguae Latinae et Graecae, Polonorum usui accommodatum. Quid in eo praestitum sit, in Proaemio leges. Hic illud affirmare licet: In hoc Opus congesta esse, quaecunque ad Latinarum & Graecarum simplicium vocum nomenclaturam, & ad coniunctarum phrasim pertinentia, continent Thesauri Graeci & Latini, item Calepini, Nizolii, Lexica, Dictionaria, Nomenclatores, libri denique Synonymorum, Copiae verborum, ac Phrasium, Graeci & Latini. Additae praeterea prope mille voces Latinae, quibus Thesauri & Calepini carent, & totidem fere, quae in eisdem vitiosae sunt, correctae. Deprompta haec ex bonis Scriptoribus, eorumque exemplis, ubi erat opus illustrata: additis etiam interpretationibus obscuriorum locorum, & multimoda eruditione ex Philologorum & Criticorum libris, Cracoviae.
Google Scholar

Czajkowski J. (2011), Dom drewniany w Polsce. Tysiąc lat historii, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków.
Google Scholar

Czekalska K. (1999), Zarys historyczny i analiza kompozycyjna Parku im. Romualda Traugutta w Kutnie, „Kutnowskie Zeszyty Regionalne”, 3, s. 129–144.
Google Scholar

Dąbrowska M. (1987), Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
Google Scholar

Driesch K. von den (1990), Handbuch der Ofen-, Kamin- und Takenplatten im Rheinland, Rheinland-Verlag, Köln.
Google Scholar

Gąsiorowski A. (1971), Kucieński Mikołaj h. Ogończyk (zm. 1493), [w:] Polski słownik biograficzny, t. XVI, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, s. 63–65.
Google Scholar

Gloger Z. (1909), Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. II, [b.w.], Warszawa.
Google Scholar

Haur J.K. (1675), Oekonomika ziemianska generalna Punktámi Pártikulárnemi, Interrogatoryámi Gospodárskiemi, Praktyką Mieśięczną, Modelluszámi abo Tabułámi Arithmetycznemi obiaśniona. Pánom Dźiedzicznym, Arendarzom, Oekonomom, Attendętom, Urzędnikom, Pisárzom Prowentowym y wszystkim wpospolitości Dobr źiemskich Dozorcom pozyteczna y potrzebna, Kraków.
Google Scholar

Hilchen H. (1912), Historya drogi żelaznej warszawsko-wiedeńskiej (1835–1848–1898). Przyczynek do dziejów kolejnictwa w Królestwie Polskim, Gebethner i Wolff, Warszawa.
Google Scholar

Jamroz J.S. (1983), Mieszczańska kamienica krakowska, wiek XIII–XV, Wydawnictwo Literackie, Kraków–Wrocław.
Google Scholar

Januszczak M.I. (2007), Park im. Wiosny Ludów – studium historyczno-przyrodnicze, „Kutnowskie Zeszyty Regionalne”, 11, s. 471–488.
Google Scholar

Jaroszewski T.S. (1966), O dwóch grupach polskich rezydencji wiejskich w drugiej połowie XVIII wieku. Ze studiów nad problematyką recepcji Palladia w Polsce, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 11.2, s. 167–191.
Google Scholar

Jaroszewski T.S. (1968), Ze studiów nad problematyką recepcji Palladia w Polsce w drugiej połowie XVIII wieku, [w:] Klasycyzm. Studia nad sztuką polską XVIII i XIX wieku. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Poznań, październik 1965, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 133–188.
Google Scholar

Józefecki J. (2002), Akta Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych w sprawie wykupu dochodów Dominalnych miasta Kutna w latach 1859–1867, „Kutnowskie Zeszyty Regionalne”, 6, s. 337–356.
Google Scholar

Kajzer L. (1980), Studia nad świeckim budownictwem obronnym województwa łęczyckiego w XIII–XVII wieku, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica”, 1.
Google Scholar

Kajzer L. (1987), Uwagi o zamku w Kutnie i jego przemianach, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 35.3, s. 449–463.
Google Scholar

Kajzer L. (1998), Uwagi o zamku w Kutnie, „Kutnowskie Zeszyty Regionalne”, 2, s. 9–36.
Google Scholar

Kajzer L. (2010), Dwory w Polsce od średniowiecza do współczesności, Wydawnictwo DiG, Warszawa.
Google Scholar

Kin-Rzymkowska G. (2011), Rozwój przestrzenny miasta, urbanistyka i architektura, zabytki, [w:] J. Szymczak (red.), Kutno poprzez wieki, t. II, Prezydent Miasta Kutno, Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego, Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Łodzi, Kutno–Łódź, s. 437–490.
Google Scholar

Kita J. (2011a) Właściciele miasta i podmiejskich dóbr ziemskich, [w:] J. Szymczak (red.), Kutno poprzez wieki, t. I, Prezydent Miasta Kutno, Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego, Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Łodzi, Kutno–Łódź, s. 235–250.
Google Scholar

Kita J. (2011b), Przestrzeń i infrastruktura miejska, [w:] J. Szymczak (red.), Kutno poprzez wieki, t. I, Prezydent Miasta Kutno, Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego, Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Łodzi, Kutno–Łódź, s. 251–278.
Google Scholar

Kita J. (2011c), Życie gospodarcze, [w:] J. Szymczak (red.), Kutno poprzez wieki, t. I, Prezydent Miasta Kutno, Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego, Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Łodzi, Kutno–Łódź, s. 341–363.
Google Scholar

Klonder A. (1983), Browarnictwo w Prusach Królewskich (2. połowa XVI–XVII w.), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
Google Scholar

Kobierecki M. (2011), Dzieje Kutna i okolicznych wsi w XVII i XVIII wieku, [w:] J. Szymczak (red.), Kutno poprzez wieki, t. I, Prezydent Miasta Kutno, Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego, Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Łodzi, Kutno–Łódź, s. 177–218.
Google Scholar

Kowalczyk J. (1959), Architekci Zamoyskich w XVIII wieku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 4.3–4, s. 211–234.
Google Scholar

Kowalczyk J. (2003), Zainteresowania i działalność architektoniczna ordynatów Zamoyskich w XVIII wieku, [w:] R. Maliszewska (oprac.), Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie materiały II sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, 22–24 maja 2002, Muzeum Zamoyskich, Kozłówka, s. 87–111.
Google Scholar

Kurzątkowska A. (1963), Barokowy zespól pałacowy w Łabuniach koło Zamościa, „Studia i Materiały Lubelskie”, 1, s. 201–220.
Google Scholar

Latos A. (2002), Budowa drogi żelaznej warszawsko-bydgoskiej, „Kutnowskie Zeszyty Regionalne”, 6, s. 357–364.
Google Scholar

Latos A. (2015), Prace rewaloryzacyjne w zabytkowym Parku im. Wiosny Ludów w Kutnie, Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kutnowskiej, Kutno.
Google Scholar

Lesiak H. (2007), Szlakiem dworów regionu kutnowskiego, Agencja Rozwoju Regionu Kutnowskiego SA, Kutno.
Google Scholar

Majewska G. (1984), Architektura na tle rozwoju przestrzennego miasta, [w:] R. Rosin (red.), Kutno. Dzieje miasta, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Łódź, s. 357–374.
Google Scholar

Majewska G. (1997), Stare Miasto w Kutnie i problemy jego ochrony w latach 1945–1990, „Kutnowskie Zeszyty Regionalne”, 1, s. 95–139.
Google Scholar

Małowiecki R. (1995), Barokowy kościół w Bieżuniu. Uwagi o architekturze, „Bieżuńskie Zeszyty Historyczne”, 5, s. 45–58.
Google Scholar

Michalski J. (1974), Andrzej Zamoyski, „Szkice Legnickie”, 8, s. 5–17.
Google Scholar

Mossakowski S. (1973), Tylman z Gameren. Architekt polskiego baroku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
Google Scholar

Mossakowski S. (2012), Tylman z Gameren (1631–1706). Twórczość architektoniczna w Polsce, Wydawnictwo DiG, Warszawa–Monachium–Berlin.
Google Scholar

Mróz J. (2001), Płyty kominkowe i piece z żeliwa, „Cenne Bezcenne Utracone”, 1 (25), s. 8–9.
Google Scholar

Niesiecki K. (1743), Korona Polska Przy Złotey Wolnosci Starożytnemi Rycerstwa Polskiego y Wielkiego Xięstwa Litewskiego Kleynotami, Naywyższemi Honorami, Heroicznym Męstwem, y odwagą, wytworną Nauką, a naypierwy Cnotą, Pobożnością y Swiątobliwością Ozdobiona. Potomnym zaś wiekom na zaszczyt y nieśmiertelną sławę pamiętnych w tey Oyczyznie Synow Podana, t. IV, [Lwów].
Google Scholar

Nowak T. (2011), Kutno i Łąkoszyn do schyłku XVI wieku, [w:] J. Szymczak (red.), Kutno poprzez wieki, t. I, Kutno–Łódź, Prezydent Miasta Kutno, Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego, Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Łodzi, s. 131–175.
Google Scholar

Orłowski R. (1965), Działalność społeczno-gospodarcza Andrzeja Zamoyskiego (1757–1792), Uniwersytet Marii Curie–Skłodowskiej, Lublin.
Google Scholar

Osiński J.H. (1777), Fizyka doświadczeniami potwierdzona przez (…) krotko zebrana, Warszawa.
Google Scholar

Pacuski K. (2009), Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV i XV wieku. Studium z dziejów osadnictwa i elity władzy na Mazowszu średniowiecznym, Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, Warszawa.
Google Scholar

Parol J. (2019), Mikołaj z Kutna wojewoda łęczycki i starosta generalny wielkopolski (ok. 1430–1493), Łódź (wydruk komputerowy pracy doktorskiej udostępniany przez Autora, również w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego).
Google Scholar

Pietrzak J. (2002), Badania archeologiczne miasta Kutna i ich perspektywy, „Kutnowski Biuletyn Muzealny”, 1, s. 55–78.
Google Scholar

Pietrzak J. (2003), Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej. Studium z dziejów państwowych siedzib obronnych na przełomie średniowiecza i nowożytności, Inicjał, Łódź.
Google Scholar

Pietrzak J. (2013), Nowożytne budownictwo przemysłowe w dobrach biskupich na Mazowszu, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Poliński D. (2018), Gród czy zamek? Desygnaty terminów oraz konsekwencje ich stosowania w archeologii historycznej i ochronie zabytków, „Archaeologia Historica Polona”, 26, s. 41–58, https://doi.org/10.12775/AHP.2018.003
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/AHP.2018.003

Powiat kutnowski (1953), oprac. D. Kaczmarzyk, [w:] Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. II, Województwo łódzkie, red. J.Z. Łoziński, Państwowy Instytut Sztuki, Warszawa, s. 25–40.
Google Scholar

Romaniuk P.P. (2001), Sołłohub (Ursyn Dwoyna Sołłohub) Jan Michał h. Prawdzic (zm. 1748), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XL.3, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa–Kraków, s. 309–315.
Google Scholar

Sikorska A.M. (1991), Wiejskie siedziby szlachty polskiej z czasów saskich, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa.
Google Scholar

Stasiak P.A. (2012), Rozwój przestrzenny i zabytki miasta, [w:] J. Saramonowicz, P.A. Stasiak, Kutno. Przeszłość i współczesność, Księży Młyn Dom Wydawniczy, Łódź.
Google Scholar

Szewczyk J. (2009), Uwagi o tematyce pieców i kominów w staropolskim piśmiennictwie XVI–XVIII wieku, na tle okresów późniejszych, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny”, 5.1, s. 49–68.
Google Scholar

Szewczyk J. (2011), Piec i komin w tradycyjnym budownictwie ludowym Podlasia, Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok.
Google Scholar

Szewczyk J. (2012), Piece wschodniej Europy jako fenomen architektoniczny i kulturowy, na podstawie dawnej literatury anglojęzycznej, Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok.
Google Scholar

Szyrwid K. (1677), Dictionarium Trium Lingvarum, In usum Studiosae Iuventutis, Vilnae.
Google Scholar

Tatarkiewicz W. (1937), Świack. Zabytek dekoracji malarskiej z epoki stanisławowskiej, [w:] Studia do dziejów sztuki w Polsce, t. IV.2, Wydawnictwo Zakładu Architektury Polskiej i Historii Sztuki Politechniki Warszawskiej, Warszawa, s. 5–30.
Google Scholar

Tatarkiewicz W. (1966), Świack. Zabytek dekoracji malarskiej z epoki stanisławowskiej, [w:] W. Tatarkiewicz, O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku. Architektura. Rzeźba, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 206–227.
Google Scholar

Tłoczek I. (1985), Dom mieszkalny na polskiej wsi, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Google Scholar

x.R.F. (1894), Wizyty kanoniczne w Archidjecezji Warszawskiej (dok.), „Przegląd Katolicki”, 38 (20 września), s. 599–600.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1097/00000658-189407000-00089

Żerek-Kleszcz H. (2002), Stanisław Gadomski – właściciel dóbr kutnowskich, ostatni wojewoda łęczycki, „Kutnowski Biuletyn Muzealny”, 1, s. 115–129.
Google Scholar

Published

2021-12-30

How to Cite

Pietrzak, J. (2021). The Manor and Grange Complex in Kutno According to the 1695 Inventory. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica, (36), 421–446. https://doi.org/10.18778/0208-6034.36.20

Issue

Section

Articles