Postaci kobiece w sztukach jezuickich od połowy XVIII wieku – na wybranych przykładach

Małgorzata Mieszek

doi:10.18778/1505-9057.53.12

Autor

Małgorzata Mieszek Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Instytut Filologii Polskiej i Logopedii, Zakład Literatury Dawnej i Nauk Pomocniczych, Pomorska 171/173, 90-236 Łódź https://orcid.org/0000-0002-0737-6233

DOI:

https://doi.org/10.18778/1505-9057.53.12

Słowa kluczowe:

Dramat jezuicki XVIII w., literatura staropolska, postacie kobiece w dramacie

Abstrakt

Artykuł omawia wybrane sztuki jezuickie z połowy XVIII w., w których występują postaci kobiece, wbrew przyjętym pod koniec XVI w. regułom (Ratio studiorum). Analiza utworów poprzedzona została rozważaniami teoretycznymi na temat stosunku jezuitów do ról kobiecych. Przypomniano wypowiedzi teoretyczne o charakterze polemicznym, wstępy dramaturgów do tragedii, w których uzasadniali oni brak postaci kobiecych. Analiza pokazała, że bohaterkami sztuk kolegiackich mogły być alegorie, personifikacje czy postaci mitologiczne. Ich działania stanowiły najczęściej symboliczny komentarz do akcji głównej dramatów. Prześledzono też zabiegi autorów tłumaczących obcojęzyczne dramaty na język polski, mające na celu dostosowanie pierwowzorów do wymogów scen kolegiackich. Znaczną część artykułu wypełnia analiza kilku tekstów, w których pojawiły się role żeńskie. Ukazano celowe zabiegi dramaturgów polegających na uwznioślaniu postaci kobiecych oraz konstruowaniu ich w oparciu o schematy znane z ról męskich.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Biogram autora

Małgorzata Mieszek - Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Instytut Filologii Polskiej i Logopedii, Zakład Literatury Dawnej i Nauk Pomocniczych, Pomorska 171/173, 90-236 Łódź

Dr Małgorzata Mieszek – adiunkt w Zakładzie Literatury Dawnej i Nauk Pomocniczych UŁ. Autorka książki o szkolnych intermediach (Intermedium szkolne. Teatry szkolne (XVI–XVIII) Kraków 2006). Publikowała na łamach „Pamiętnika Literackiego”. „Pamiętnika Teatralnego”, „Prac Polonistycznych” i „Tematów i Kontekstów”. Autorka prac ogłoszonych w licznych tomach zbiorowych. Główne obszary zainteresowania: dramat staropolski (zwłaszcza teatr szkolny), dawna literatura popularna, dawna i współczesna literatura dla dzieci i młodzieży.

Bibliografia

Abel, tragedia, [Druk. J. K. M. Coll. S.I.?], [Lublin?] 1754.
Google Scholar

Abramowska Janina, Alegoreza i alegoria w dawnej kulturze literackiej, w: Janina Abramowska, Powtórzenia i wybory. Studia z tematologii i poetyki historycznej, Wyd. Rebis, Poznań 1995.
Google Scholar

Abramowska Janina, Ład i Fortuna. O tragedii renesansowej w Polsce, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974.
Google Scholar

Agapitus męczennik, [Druk. Coll. S.I], [Warszawa] 1762.
Google Scholar

Arlekin dziki Amerykanin, komedia z francuskiego tłumaczona, [Druk. Coll. S.I.?, Wilno? ok. 1760].
Google Scholar

Balet bożka trunków Bachusa wesoły początek, smutny zaś koniec mający, [Druk. Coll. S.I.], Wilno 1754, przedr. w: Teatr jezuicki XVIII i XIX wieku w Polsce. Z antologią dramatu. Wstęp i oprac. Irena Kadulska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997, s. 247–251.
Google Scholar

Balet w osobie Oresta karę bogów na ludzi sprowadzoną wyrażający, [Druk. Coll. S.I., Wilno 1754].
Google Scholar

Balet wiek ludzki w czterech częściach zamknięty, wiosną młody, latem śrzedni, jesienią podeszły, zimą szędziwy wiek wyrażający, [Druk. Coll. S.I., Wilno 1761], przedr. w: Teatr jezuicki XVIII i XIX wieku w Polsce. Z antologią dramatu. Wstęp i oprac. Irena Kadulska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997, s. 363–388.
Google Scholar

Bielski Jan, Apoloniusz, Chrystusów rycerz, tragedia, Druk. J. K. M. Coll. S.I., Poznań 1755.
Google Scholar

Bielski Jan, Tytus Japończyk, tragedia, Druk. J. K. M. Coll. S.I., Poznań 1748.
Google Scholar

Bielski Jan, Zeyfadyn, król Ormuzu, tragedia, Druk. J. K. M. Coll. S.I., Kalisz 1747.
Google Scholar

Bieńkowski Tadeusz, Motywy antyczne i ich funkcja w jezuickim dramacie szkolnym w Polsce, „Meander” 1961, nr 3, s. 149–165.
Google Scholar

Bieńkowski Tadeusz, Na przełomie epok: edukacja na ziemiach polskich w latach 1720–1740, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1996, t. 37, s. 51–67.
Google Scholar

Bohomolec Franciszek, Paryżanin polski, w: Franciszek Bohomolec, Komedyje, Druk. J. K. M. i Rzpl. Coll. S.I., Warszawa 1773, s. 225–308.
Google Scholar

Bohomolec Franciszek, Przedmowa, w: Franciszek Bohomolec, Komedie, t. 1, Druk. J. K. M. i Rzpl. Coll. S.I., Warszawa 1772, k. A–A[3v].
Google Scholar

Bohomolec Franciszek, Rada skuteczna, w: Franciszek Bohomolec, Komedie, t. 3, Druk. J. K. M. i Rzpl. Coll. S.I., Warszawa 1773, s. 367–441.
Google Scholar

Borowski Franciszek, Dobra żona Zenobija, w: Dramaty staropolskie. Antologia, oprac. Julian Lewański, t. 6, PIW, Warszawa 1963, s. 593–650.
Google Scholar

Borowski Franciszek, Sennacheryb, wyst. Winnica XVIII w.
Google Scholar

Borowski Franciszek, Temistokles, tragedia, rkps. Archiwum Prowincji Małopolskiej TJ Kraków, sygn. 443, s. 39–76.
Google Scholar

Brodnicki Mariusz, Hermeneutyczny model pijarskiego teatru szkolnego w koncepcji Stanisława Konarskiego na przykładzie tragedii „Otto” Corneille’a, „Rocznik Gdański” 2005 , t. 65, z. 1/2, s. 137–149.
Google Scholar

Caussin Nicolas, Tragoediae sacrae, Apud Sebastianum Chappelet, Parisiis 1620.
Google Scholar

Cellotius Ludwik, S. Adrianus Martyr, Antverpiae 1634.
Google Scholar

Corneille Pierre, Polieukt męczennik, tragedyja chrześcijańska, [Druk. Coll. Schol. Piarum], Warszawa 1751.
Google Scholar

Dąbrowski Roman, „Otto” Stanisława Konarskiego a „Otton” Pierre’a Corneille’a, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historycznoliterackie” 2002–2003, z. 97–98, s. 7–21.
Google Scholar

Dramat staropolski od początku do powstania sceny narodowej. Bibliografia, t. 1: Teksty dramatyczne drukiem wydane do r. 1765, oprac. Władysław Korotaj, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1965; t. 2: Programy drukiem wydane do r. 1765, cz. 1: Programy teatru jezuickiego, oprac. Władysław Korotaj, Jadwiga Szwedowska, Magdalena Szymańska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1976; t. 3: Przekazy rękopiśmienne dramatu staropolskiego, oprac. Julian Lewański, Andrzej Kruczyński, maszynopis przechowywany w bibliotece IBL w Warszawie.
Google Scholar

[Filipecki Józef], Seila, wyrażenie Mesyjasza, ludzkiego narodu Zbawiciela, Druk. Coll. S.I., Sandomierz 1754 (wyst. Przemyśl 1754).
Google Scholar

Foecunda tyrannis patris caede unius filii alterum Christo generantis, [Druk. Akad. S.I., Wilno 1743].
Google Scholar

Grabowski Tadeusz, Ze studiów nad teatrem jezuickim we Francji i w Polsce w wiekach XVI–XVIII, Wydawnictwo PTPN, Poznań 1963.
Google Scholar

Grzebień Ludwik SJ, Czy Stanisław Konarski SP był natchnieniem dla jezuitów w reformie szkolnictwa XVIII wieku?, „Analecta” 2001, z. 2, s. 53–66.
Google Scholar

Judkowiak Barbara, Klasycyzm w dramacie polskim XVI–XVIII wieku, w: Klasycyzm. Estetyka – doktryna literacka – antropologia, red. Katarzyna Meller, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2009.
Google Scholar

Judkowiak Barbara, Poznańska szkoła jezuicka nowego dramatopisania w połowie XVIII wieku, „Kronika Miasta Poznania” 2006, nr 4, s. 127–147.
Google Scholar

Judkowiak Barbara, Teatr i dramat jezuitów, „Kronika Miasta Poznania” 2000, nr 3, s. 22–42.
Google Scholar

Judkowiak Barbara, Wzgardzony wielogłos. Kultura teatralna czasów saskich i jej tradycje, Wydawnictwo Nauk. Uniwersytety im. A. Mickiewicza, Poznań 2007.
Google Scholar

Kadulska Irena, Komedia w polskim teatrze jezuickim XVIII w., Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1993.
Google Scholar

Kadulska Irena, Miejsce Franciszka Bohomolca w osiągnięciach teatru jezuickiego, w: Jezuici a kultura polska: materiały sympozjum z okazji Jubileuszu 500-lecia urodzin Ignacego Loyoli (1491–1991) i 450-lecia powstania Towarzystwa Jezusowego (1540–1990), Kraków, 15–17 lutego 1991 r., red. Ludwik Grzebień, Stanisław Obirek, Wydawnictwo WAM, Kraków 1993, s. 113–120.
Google Scholar

Kadulska Irena, Publiczność szkolnego teatru jezuickiego w XVIII wieku. W kręgu reguł, norm i praktyki, w: Publiczność literacka i teatralna w dawnej Polsce, red. Hanna Dziechcińska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Łódź 1985, s. 95–116.
Google Scholar

Kadulska Irena, Ze studiów nad dramatem jezuickim wczesnego oświecenia (1746–1765), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974.
Google Scholar

Klimowicz Mieczysław, Oświecenie, wyd. 8, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Google Scholar

Konarski Stanisław, Przemowa do czytelnika, w: tenże, Otto, tragedyja, [Druk J. K. M. Rzpl. Coll Schol. Piarum], Warszawa [1744].
Google Scholar

Kostkiewiczowa Teresa, Przedmowa jako wypowiedź krytycznoliteracka, w: Krytyka literacka w Polsce w XVI i XVII wieku oraz w epoce oświecenia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1990, s. 190–221.
Google Scholar

Kozłowska Wiktoria, „Otto” Corneille’a w adaptacji Konarskiego, „Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego. Prace Historycznoliterackie” 8–9: „Studia nad Oświeceniem” 1985, s. 5–19.
Google Scholar

Ludwik tragedia, [Druk. Coll. S.I.], Lublin 1747.
Google Scholar

Metastasio Pietro, Il Ciro riconosciuto, dramma per musica, [Druk. Coll. Schol. Piarum], Warszawa 1762.
Google Scholar

Męciński Wojciech, Drama o powołaniu św. Alojzego do zakonu SJ, Druk. J. K. M. Soc. Iesu, Sandomierz 1754.
Google Scholar

Mieszek Małgorzata, „Od miękkich niewieścich afektów daleki umysł”, czyli Jan Bielski wobec Stanisława Konarskiego, w: Piśmiennictwo zakonne w dobie staropolskiej, red. Michał Kuran, Katarzyna Kaczor-Scheitler, współpraca Dawid Szymczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013, ser. Analecta Literackie i Językowe, t. 2, s. 308–315.
Google Scholar

Mieszek Małgorzata, Dramaturgia Jana Bielskiego na tle przemian w teatrze jezuickim w XVIII wieku, „Pamiętnik Literacki” 2013, z. 3, s. 119–143.
Google Scholar

Miszalska Jadwiga, Strategie polskich tłumaczy włoskich librett w XVIII wieku, „Między Oryginałem a Przekładem” 2013, t. 22, s. 11–26.
Google Scholar

Mokronowski Wojciech, Śmierć Cezara, w: Teatr jezuicki XVIII i XIX wieku w Polsce. Z antologią dramatu, wstęp i oprac. Irena Kadulska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997, s. 266–267.
Google Scholar

Moykowski Kazimierz, Izaak, tragedia, [Druk. Coll. S.I.], Warszawa 1763.
Google Scholar

Ocieczek Renarda, O przedmowach w polskich książkach barokowych, w: Przedmowa w książce dawnej i współczesnej, red. Renarda Ocieczek i Renata Ryba, Wydawnictwo Gnome, Katowice 2002, s. 102–116.
Google Scholar

Okoń Jan, Dramat i teatr szkolny. Sceny jezuickie XVII wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1970.
Google Scholar

Okoń Jan, Maryja na scenie i w procesjach, w: tenże, Wychowanie do społeczeństwa w teatrach szkolnych jezuitów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Collegium Columbinum, Kraków 2018, s. 255–263.
Google Scholar

Okoń Jan, Wiedza nagrodzona – w szkole i na scenie, w: Jan Okoń, Wychowanie do społeczeństwa w teatrach szkolnych jezuitów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Collegium Columbinum, Kraków 2018, s. 349–355.
Google Scholar

Palaestra Christiana fortiter agendi constanter patiendi ludus seu tragoedia Celsus, [Druk. Coll. S.I.], Warszawa 1749.
Google Scholar

Pawłowiczowa Janina, Teatr i krytyka, w: Teatr Narodowy 1765–1794, red. Jan Kott, PIW, Warszawa 1967, s. 69–330.
Google Scholar

Pelc Janusz, Słowo i obraz na pograniczu literatury i sztuk plastycznych, Universitas, Kraków 2002.
Google Scholar

Polieukt męczennik, tragedyja chrześcijańska, Warszawa 1751.
Google Scholar

Poplatek Jan, Studia z dziejów jezuickiego teatru szkolnego w Polsce, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1957.
Google Scholar

Pruszyński Franciszek, Tymoklia, tragedia, Druk. J. K. M. Coll. Soc. Jesu, Lublin 1751.
Google Scholar

Reczek Stefan, O nazwiskach bohaterów komedii polskiej XVIII wieku, „Pamiętnik Literacki” 1953, z. 3–4, s. 217–237.
Google Scholar

Reglińskiej-Jemioł Anna, Formy taneczne w polskim teatrze jezuickim XVIII wieku, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2012.
Google Scholar

Sadowski Stanisław, Peomer król messeński, Druk. J. K. M. Coll. Soc. Jesu, Lublin 1751.
Google Scholar

Strusiński Michał, Cyrus poznany, Druk. Mitzlerowska, Warszawa 1762.
Google Scholar

Teatr jezuicki XVIII i XIX wieku w Polsce. Z antologią dramatu, wstęp i oprac. Irena Kadulska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997.
Google Scholar

Tityrus cum sociis bucolica tristia, [Druk. Coll. S.I.], Kalisz 1746.
Google Scholar

Ugoda Choleryka z Flegmatykiem, Melancholika z Wesołkiem, komedia, [Druk. Akad. S.I.], Wilno 1754.
Google Scholar

Wieśniak, komedia, [Druk. Akad. S.I.], Wilno 1754.
Google Scholar

Żułkiewski Karol, Święty Alojzy albo Ludwik Gonzaga, wyst. Gdańsk 1770, przedr. w: Teatr jezuicki XVIII i XIX wieku w Polsce. Z antologią dramatu, wstęp i oprac. Irena Kadulska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997, s. 409–422.
Google Scholar