Łódź – literackie reprezentacje miasta w twórczości niemieckojęzycznych pisarzy na początku XX wieku
DOI:
https://doi.org/10.18778/1505-9057.68.06Słowa kluczowe:
Łódź, literatura, przestrzeń miejska, miasto, przemysł, wielokulturowość, mniejszość niemiecka, obrazy miasta, niemieckojęzyczna twórczość, felieton, powieść, liryka, opowiadanie, twórczość dramatycznaAbstrakt
Celem artykułu jest pokazanie w jaki sposób niemieckojęzyczni pisarze z Łodzi na początku XIX wieku w swoich utworach kreowali obraz miasta, w szczególności jego przestrzeń miejską.
Autorka wychodzi z założenia, że literackie reprezentacje miasta są silnie uwarunkowane rozwojem przemysłowym miasta i odzwierciedlają złożoność społeczno-kulturową tego regionu, będącego na przełomie wieków XIX i XX tyglem kultur, religii i języków.
W artykule wykazano krytyczne podejście wobec prezentowanych utworów, posłużono się analizą tekstu, metodą historyczno-literacką oraz badaniami archiwalnymi, aby uzyskać głębsze zrozumienie kontekstu społeczno-historycznego.
Badania wykazały, że dynamiczne zmiany przemysłowe oraz wielokulturowość miasta miały spory wpływ na twórczość literacką. Mimo że niemieckojęzyczne środowisko literackie było mniej rozwinięte niż polskie czy żydowskie, znacząco przyczynia się do kreowania obrazu Łodzi jako przestrzeni przemysłowej.
Obraz miasta przedstawiony w literaturze niemieckojęzycznych łodzian jest zróżnicowany. W sporej części odwołuje się do tych motywów, które znamy z literatury polskiej, rosyjskiej i żydowskiej tego okresu: a więc Łodzi jako ziemi obiecanej, złego miasta, miasta bez zasad moralnych, miasta-molocha. Niemieckojęzyczni pisarze, podobnie jak twórcy jidyszowi, czy polskojęzyczni często odwoływali się do podobnych elementów przestrzeni miejskiej, motywów, co odzwierciedlało ich doświadczenia życiowe i obserwacje.
Niemieckojęzyczni autorzy przedstawiali Łódź jako miasto kontrastów i konfliktów, które choć naznaczone rozwojem przemysłowym, było miejscem złożonych wyzwań społecznych. Ich utwory, choć nie zawsze cechujące się wysokim poziomem artystycznym, są cennym świadectwem epoki i pokazują, jak literatura odzwierciedla i interpretuje realia życia miejskiego w kontekście historycznym i kulturowym.
Pobrania
Bibliografia
Adolphi Max, Das Schicksal, „Illustriertes Sonnntagsblatt. Beilage zur Neuen Lodzer Zeitung“, 2.12.1923.
Google Scholar
Banek Sigismund, Aufbruch und Heimkehr, Verl. Grenze u. Ausland, Berlin 1940.
Google Scholar
Banek Sigismund, Lodz, „HKG. Lodz und Umgebung. Information. Mitteilungsblatt der Heimatkreisgemeinschaft der Deutschen aus dem Lodzer Industriegebiet e.V.“, August 1987, nr 9.
Google Scholar
Banek Sigismund, Werk und Wehr, Deutscher Büchereiverein, Poznań 1939.
Google Scholar
Bartkiewicz Zygmunt, Złe miasto. Obrazy z r. 1907, Nakładem Jana Czempińskiego, Warszawa 1911.
Google Scholar
Jess Wilhelm, Das Verbrechen auf Jasna Góra oder Pater Damasy, Lodz 1910.
Google Scholar
Kindermann Heinrich (wyd.), Du stehst in großer Schar: Junge deutsche Dichtung aus Warthe- und Weichselland, Hirt, Breslau 1939.
Google Scholar
Kreutz Philipp, Traum und Tag: Gedichte, Braun & Elble, Weißenburg 1953.
Google Scholar
Mogilnicki Aleksander, Z ognisk polskiego przemysłu, cz. III, „Przegląd Tygodniowy” 1902, nr 15, s. 197.
Google Scholar
Müller August Hermann, Waldblumen, Selbstverlag des Autors, Lodz 1902.
Google Scholar
Piel Reinhold, Ne Mütze voll Witze aus Lodz und Pabianice, Grüning, Lodz 1913.
Google Scholar
Raymond Bruno, Isabella. Motive aus der Komödie der Ehe, L. Fischer/Libertas, Lodz 1928.
Google Scholar
Raymond Bruno, Miłość, student a wojna, Drukarnia Polska Ludomira Mazurkiewicza, Łódź 1933.
Google Scholar
Raymond Bruno, Ucieczka przez błękit nieba. Dzieje miłości w trzech aktach z epilogiem bez słów, Drukarnia Polska Ludomira Mazurkiewicza, Łódź 1935.
Google Scholar
Raymond Bruno, W poszukiwaniu Ojczyzny, Drukarnia Polska Ludomira Mazurkiewicza, Łódź 1938.
Google Scholar
Starkman Adolf, Łódź i łodzianie: (Szkic społeczno-obyczajowy), druk. Wł. Jasińskiego, Łódź 1895.
Google Scholar
Teplitzka Berta, Lodzer Typen, Lodz 1913.
Google Scholar
Teplitzka Berta, Was Herr Zimperlich aus Sochaczewka in Lodz erlebte, „Neue Lodzer Zeitung“, 27.01./9.02.1913, s. 3.
Google Scholar
Will Julian, Abschied von Lodz, „HKG. Lodz und Umgebung. Information. Mitteilungsblatt der Heimatkreisgemeinschaft der Deutschen aus dem Lodzer Industriegebiet e.V.“, August 1987, nr 9.
Google Scholar
Wiśniewski Antoni, Łódź i łodzianie, cz. I, „Przegląd Tygodniowy” 1889, nr 6.
Google Scholar
X.Y.Z. (właśc. Glisczyński Artur, Mieszkowski Antoni), Łódź, miasto i ludzie, Łódź 1894.
Google Scholar
Zimmermann Heinrich, Aus unvergesslichen Tagen. Tagebuchaufzeichnungen, „Neue Lodzer Zeitung“, 14.11.1915; 16.11.1915; 18.11.1915; 19.11.1915; 21.11.1915; 23.11.1915; 25.11.1915; 28.11.1915; 1.12.1915; 2.12.1915; 5.12.1915; 6.12.1915.
Google Scholar
Bartkiewicz Zygmunt, Złe miasto, Biblioteka „Tygla Kultury”, Łódź 2001. Na podstawie: Z. Bartkiewicz, Złe miasto, „Świat” 1907.
Google Scholar
Breyer Albert, Neuerscheinungen im Deutschen Schrifttum Mittelpolens (1925–1930), „Deutsche Blätter in Polen” 1931, nr 8.
Google Scholar
„Budzi się Łódź…” Obrazy miasta – między literaturą a publicystyką. Antologia, część II, red. M. Kucner, A. Warda, K. Kołodziej, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2022.
Google Scholar
„Budzi się Łódź…” Obrazy miasta w literaturze do 1939 roku. Antologia, red. K. Badowska, T. Cieślak, K. Pietrych, P. Pietrych, K. Radziszewska, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2020.
Google Scholar
Fiszbak Jolanta, Mity ziemi obiecanej w regionalnej literaturze Łodzi. Między grą wyobraźni, fikcją literacką a historią, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2013.
Google Scholar
Flatt Oskar, Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym, Warszawa 1853, przedruk: Wydawnictwo Grako, Łódź 2002.
Google Scholar
Gawalewicz Marian, Wir. Powieść z niedawnych czasów, druk P. Laskauera i S-ki, Warszawa 1908.
Google Scholar
Gerlach-Damaschke Renate, Dichtung im Kontext der Geschichte. Zur Literatur der Deutschen in und aus Polen, [w:] Beiträge zur deutsch-polnischen Nachbarschaft, red. C.J. Kenez, H. Neubach, J. Rogall, Westkreuz-Verlag, Berlin–Bonn 1992.
Google Scholar
Kessler Wolfgang, Doppelte Ausgrenzung. Zu Geschichte und Konzeption der „auslanddeutschen Literatur”, [w:] Literatur – Grenzen – Erinnerungsräume, red. B. Neumann u.a., Königshausen & Neumann, Würzburg 2004.
Google Scholar
Klein Karl Kurt, Literaturgeschichte des Deutschtums im Ausland, G. Olms, Leipzig 1939.
Google Scholar
Kołodziej Karolina, Motywy wspólne w literackim obrazie strajku i lokautu w Manchesterze (Elizabeth C. Gaskell „Mary Barton”) i Łodzi (M. Gawalewicz „Wir”, K. Laskowski „Lokaut”), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” 2007, nr 9, s. 187–201.
Google Scholar
Kołodziej Karolina, Obraz Łodzi w piśmiennictwie pozytywistyczno-młodopolskim, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2009.
Google Scholar
Kucner Monika, Deutschsprachige Literatur in Lodz bis 1939, [w:] Studia i szkice dedykowane Julianowi Baranowskiemu, red. E. Wiatr, P. Zawilski, Archiwum Państwowe w Łodzi, Łódź 2010.
Google Scholar
Kucner Monika, Felieton w prasie łódzkiej w XIX wieku, red. W. Sadziński, „Folia Germanica”, 2011, nr 7, s. 153–166.
Google Scholar
Kucner Monika, Literatura „ziemi obiecanej”. Twórczość niemieckojęzycznych łodzian w XIX i na początku XX wieku, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2014.
Google Scholar
Kucner Monika, Lodz in den feuilletonistischen Texten von Carl Heinrich Schultz (1882–1940), [w:] Lodz jenseits von „Fabriken, Wildwest und Provinz”, red. S. Dyroff, K. Radziszewska, I. Röskau-Rydel, M. Meidenbauer, München 2009.
Google Scholar
Kucner Monika, Riecke Jörg, Literatura w cieniu fabrycznych kominów, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2018.
Google Scholar
Kuczyński Krzysztof A. (red.), Wizerunek Łodzi w literaturze, kulturze i historii Niemiec i Austrii, Elma, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2005.
Google Scholar
Kuczyński Krzysztof A., Elke Mehnert, Barbara Ratecka (red.), Lodz in der deutsch-sprachigen Literatur. Eine Anthologie, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2005.
Google Scholar
Kuzmicz, Komu w Łodzi żyt’ choroszo (parodija-szutka), „Łodzinskij Listok” 1897, nr 27, z 2/14 lutego; nr 28, z 4/16 lutego; nr 30 z 6/18 lutego; nr 31 z 7/19 lutego; nr 39 z 16/28 lutego; nr 40 z 18 lutego/2 marca; nr 45 z 23 lutego/7 marca; nr 52 z 4/16 marca; nr 53 z 5/17 marca.
Google Scholar
Kuzmicz (N.G.), Diemon (parodija-szutka), „Łodzinskij Listok” 1896, nr 100 z 8/20 maja; nr 117 z 2/14 czerwca; nr 157 z 21 lipca/2 sierpnia; nr 160 z 26 lipca/7 sierpnia.
Google Scholar
Łódź, która przeminęła w publicystyce i prozie (antologia), wybór i red. P. Boczkowski, Wydawnictwo Piktor s.c., Łódź 2008.
Google Scholar
Rabon Israel, Bałuty. Powieść o przedmieściu, przeł. N. Krynicka, I. Olejnik, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2016.
Google Scholar
Słownik kultury literackiej Łodzi do 1939 r., red. K. Badowska, T. Cieślak, D. Dekiert, K. Kołodziej, M. Kucner, K. Pietrych, K. Radziszewska, A. Warda, E. Wiatr, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2022.
Google Scholar
Tomasz Cieślak, Łódź: Szkice o literaturze, przestrzeni i historii, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2023.
Google Scholar
Waleria Marrené-Morzkowska, Wśród kąkolu, „Biesiada Literacka” 1890.
Google Scholar
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.