Stosunki handlowe Rzeczypospolitej z Królestwem Prus od pierwszego do trzeciego rozbioru (1772–1795). Próba oceny i perspektywy badań (część 2)

Jacek Wijaczka; Igor Kąkolewski

doi:10.18778/1644-857X.23.02.06

Authors

Jacek Wijaczka Nicolaus Copernicus University in Toruń https://orcid.org/0000-0003-4546-6878
Igor Kąkolewski University of Warmia and Mazury in Olsztyn https://orcid.org/0000-0001-5721-3988

DOI:

https://doi.org/10.18778/1644-857X.23.02.06

Keywords:

trade policy, Polish-Prussian trade relations, partitions of the Polish-Lithuanian Commonwealth 1772–1795, Stanisław August Poniatowski, Frederick William II of Prussia

Abstract

The article deals with various aspects of Polish-Prussian trade relations in the period between the First and Third Partition of the Polish-Lithuanian Commonwealth (1772–1795). The trade treaty of 1775 and Prussian customs policy played the key role in the trade contacts between the Commonwealth and the Kingdom of Prussia until the death of Frederick II the Great in 1786. The trade relations between both countries proved unfavorable for both sides at that time. The deficiencies in the Prussian customs policy that arose after 1775 became a subject of discussion in the government circles in Berlin after the death of Frederick II, and the new King of Prussia, Frederick William II, attempted to establish new trade relations with Poland-Lithuania according to free trade principles. The trade facilitations introduced by Prussia in 1788 on the border between East Prussia and the Grand Duchy of Lithuania led to a significant rise in trade turnover there, although the increase in customs duties by the Lithuanian customs authorities also resulted in higher prices of goods imported to Prussia. However, the increase in trade turnover and the number of Lithuanian merchants coming to Königsberg led to the establishment of a Polish-Lithuanian consulate in the city, headed by Jerzy Wojna-Okołow in the years 1792–1794. The new trade treaty between Poland-Lithuania and the Kingdom of Prussia was concluded at the beginning of the Kościuszko Uprising in April 1794, shortly before the final collapse of the Commonwealth. The second part of the article discusses the trade relations of the Polish-Lithuanian Commonwealth with the Kingdom of Prussia in the period between 1786–1795.

Downloads

Download data is not yet available.

Author Biographies

Jacek Wijaczka, Nicolaus Copernicus University in Toruń

Prof. dr hab. Jacek Wijaczka – historyk, profesor, pracuje na Wydziale Nauk Historycznych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Zainteresowania naukowe: procesy o czary w Europie w XV–XVIII w., dzieje Prus Książęcych (Brandenburskich) i Królewskich oraz historia społeczna Polski w czasach wczesnonowożytnych.

Igor Kąkolewski, University of Warmia and Mazury in Olsztyn

Dr hab. Igor Kąkolewski, prof. UWM – historyk, pracuje na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Jednocześnie jest dyrektorem Centrum Badań Historycznych PAN w Berlinie.

Zainteresowania naukowe: historia Polski i Europy w XVI–XVIII w., historia stosunków polsko-niemieckich od końca średniowiecza do XX w., badania kultury pamięci, dydaktyka historii, muzealnictwo.

References

Butrymowicz M., Relacya z egzmainu Kommissyi Skarbu W. X. L. z dwóch lat od raty 7browej 1786 do raty marcowej 1788 […], Warszawa [1791].
Google Scholar

Generalny instruktarz celny według traktatu między Najjaśniejszym Królem JMcią i Rzeczpospolitą Polską, a Najjaśniejszym Królem JMcią Pruskim pod dniem 19 marca roku 1775 zawartego, ułożony. Podług którego dochody celne w Wielkim Księstwie Litewskim na pograniczu pruskim czyli to wchodząc do Litwy czyli wychodząc z Litwy po dwa od sta, od handlu krajowego między zobopólnymi poddanymi, a cztery od sta od towarów z Litwy do obcych krajów i z nich do Litwy prowadzonych, wybierane być mają ad proportionem liczby, wagi, miary i wartości. Datum w Grodnie na sesji ekonomicznej roku 1788 m-ca maja 5 dnia.
Google Scholar

Instrukcje dla litewskich komisarzy skarbowych delegowanych na sejmy (1780–1790), oprac. P.M. Pilarczyk, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2020, t. XIII, z. 2, s. 235–255. https://doi.org/10.4467/20844131KS.20.018.12061
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.4467/20844131KS.20.018.12061

Instruktarz celny Wielkiego Księstwa Litewskiego od granic państwa rosyjskiego na komory i przykomorki repartycyi białoruskiej i żmudzkiej, tudzież na komory i przykomorki repatrycyi ruskiej. Datum w Grodnie na sesji ekonomicznej roku 1788, m-ca maja 9 dnia.
Google Scholar

Morski O., Relacja z egzaminu Komisji Skarbu Koronnego za lat cztery, od dnia 1. 7bris 1786 do dnia ostatniego augusti 1790 przez Deputacją od stanów wyznaczoną odprawionego w stanach Rzepltej przez trzymającego w tejże Deputacji pióro JW. Morskiego, kasztelana Kamienia Podolskiego, w miesiącu styczniu 1791 r. uczyniona, z rozkazu stanów wydrukowana, cz. 1, Warszawa 1781.
Google Scholar

Moszczyński A., Pamiętnik do historyi polskiej w ostatnich latach panowania Augusta III i pierwszych Stanisława Poniatowskiego, wyd. 3, Poznań 1867.
Google Scholar

Relacje Jerzego Woyny-Okołowa, przedstawiciela Rzeczypospolitej w Królewcu w latach 1792–1794, wyd. J. Wijaczka, Toruń 1999.
Google Scholar

Trzymajmy się morza. Problemy morza w opinii Rzeczypospolitej XVIII wieku, wyboru tekstów dokonał, wstępem i objaśnieniami opatrzył E. Kotarski, Gdańsk 1985.
Google Scholar

„Dziennik Ekonomiczno-Handlowy” 1788.
Google Scholar

„Gazeta Warszawska” 1790.
Google Scholar

Anusik Z., Próby ożywienia polsko-szwedzkiej wymiany handlowej w ostatnich latach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, „Studia Maritima” 2015, t. XXVIII, s. 75–88. https://doi.org/10.18276/sm.2015.28-05
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18276/sm.2015.28-05

Askenazy S., Przymierze polsko-pruskie, wyd. 3, przejrzane i dopełnione, Warszawa 1918.
Google Scholar

Charles L., Daudin G., General introduction, „Revue de l’OFCE” 2015, 140 (= Eighteenth-century International trade statistics. Sources and methods, eds. L. Charles, G. Daudin), s. 7–36. https://doi.org/10.3917/reof.140.0007
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.3917/reof.140.0007

Chotkowski W., Gospodarstwo społeczno-polityczne polskie i traktaty handlowe Rzeczypospolitej z mocarstwami rozbiorowemi r. 1775 w świetle relacyi dyplomatycznych austriackich, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 1897, R. IV, s. 28–86.
Google Scholar

Cieślak E., Pruska agresja ekonomiczna i polityczna wobec Gdańska w okresie rozbiorowym, [w:] Historia Gdańska, t. III, cz. 1 (1655–1793), red. E. Cieślak, oprac. E. Cieślak, Z. Nowak, J. Stankiewicz, J. Trzoska, Gdańsk 1993, s. 579–595.
Google Scholar

Cieślak E., Węzłowe problemy handlu i żeglugi bałtyckiej w XVIII wieku na przykładzie wymiany Szwecji z Polską, Rosją i Pru-sami, „Nautologia” 1981, R. XVI, nr 4, s. 3–15.
Google Scholar

Collet D., „Hunger ist der beste Unterhändler des Friedens”. Die Hungerkrise 1770–1772 und die erste Teilung Polens-Litauens, [w:] Die Teilungen Polen-Litauens. Inklusions- und Exklusionsmechanismen – Traditionsbildung – Vergleichsebenen, Hrsg. H.-J. Bömelburg, A. Gestrich, H. Schnabel-Schüle, Osnabrück 2013, s. 155–170.
Google Scholar

Collet D., Hungern und Herrschen. Umweltgeschichtliche Verflechtungen der Ersten Teilung Polens und der europäischen Hungerkrise 1770–1772, „Jahrbücher für Geschichte Osteuropas” 2014, Jg. LXII, H. 2, s. 237–254. https://doi.org/10.25162/jgo-2014-0010
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.25162/jgo-2014-0010

Czacki M., Rzut myśli nad dziełem mającycm za tytuł Mémoire sur les affaires actuelles de la Pologne, Warszawa 1791, [w:] Trzymajmy się morza. Problemy morza w opinii Rzeczypospolitej XVIII wieku, wyboru tekstów dokonał, wstępem i objaśnieniami opatrzył E. Kotarski, Gdańsk 1985, s. 277–290.
Google Scholar

Czaja A., Między tronem, buławą a dworem petersburskim. Z dziejów Rady Nieustającej 1786–1789, Warszawa 1988.
Google Scholar

Danowska E., Tadeusz Czacki 1765–1813. Na pograniczu epok i ziem, Kraków 2006.
Google Scholar

Dederko B., Handel »towarem leśnym« w Polsce w XVIII wieku, „Sylwan” 1958, R. CII, nr 8, s. 31–35.
Google Scholar

Dembiński B., Polska na przełomie, Warszawa–Lwów–Poznań 1913.
Google Scholar

Drozdowski M., Historiografia o ekonomicznych następstwach aneksji pruskich dla ziem polskich i państwa Hohenzollernów, [w:] Dzieje Brandenburgii i Prus w historiografii, red. B. Wachowiak, Warszawa–Poznań 1989, s. 211–217.
Google Scholar

Drozdowski M.M., Podstawy finansowe działalności państwowej w Polsce 1764–1793. Działalność budżetowa Sejmu Rzeczypospolitej w czasach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, Warszawa 1975.
Google Scholar

Furtak T., Ceny w Gdańsku w latach 1701–1815, Lwów 1935.
Google Scholar

Gaziński R., Prusy a handel solą w Rzeczypospolitej w latach 1772–1795, Warszawa 2007.
Google Scholar

Gierszewski S., Wpływ wojny szwedzko-rosyjskiej 1788–1790 na sytuację w portach pomorskich, [w:] Ars historica. Prace z dziejów powszechnych i Polski, kol. red. M. Biskup [et al.], Poznań 1976, s. 677–689.
Google Scholar

Handel zagraniczny Korony w końcu XVIII wieku. Tabele statystyczne, t. I (Eksport w latach 1786–1790), oprac. S. Kazusek, Kielce 2012.
Google Scholar

Handel zagraniczny Korony w końcu XVIII wieku. Tabele statystyczne, t. II (Import w latach 1786–1790), cz. 2 (Zestawienie sumaryczne), oprac. S. Kazusek, Kielce 2013.
Google Scholar

Johansen H.Chr., Shipping and Trade between the Baltic Area and Western Europe 1784–95, Odense 1983.
Google Scholar

Kądziela Ł., Polsko-pruski traktat handlowy z 9 kwietnia 1794 r., „Przegląd Historyczny” 1989, t. LXXX, z. 1, s. 119–126.
Google Scholar

Kądziela Ł., Rokowania o traktat handlowy z Prusami podczas sejmu grodzieńskiego 1793 roku, „Przegląd Historyczny” 1989, t. LXXX, z. 2, s. 273–289.
Google Scholar

Korzon T., Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764–1794), t. II, wyd. 2, Kraków–Warszawa 1897 (wyd. 1: 1883).
Google Scholar

Koser R., Die preußischen Finanzen von 1763 bis 1786, „Forschungen zur Brandenburgischen und Preußischen Geschichte” 1903, Bd. XVI, H. 2, s. 101–132.
Google Scholar

Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, podskarbi nadworny litewski, t. II, Londyn 1971.
Google Scholar

Kucharski M., Działalność dyplomacji polskiej w Berlinie w latach 1788–1792, Katowice 2000.
Google Scholar

Kuklińska K., Handel Poznania w drugiej połowie XVIII wieku, Warszawa–Poznań 1976.
Google Scholar

Mieleszko W., Handel i stosunki handlowe Białorusi Wschodniej z miastami nadbałtyckimi w końcu XVII i w XVIII w., „Zapiski Historyczne” 1968, t. XXXIII, z. 4, s. 53–91.
Google Scholar

Międzobrodzka M., Zbyt soli galicyjskiej na tereny Rzeczypospolitej po I rozbiorze kraju (do 1792 roku), „Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce” 1997, t. XX, s. 77–103.
Google Scholar

Mittenzwei I., Preußen nach dem Siebenjährigen Krieg. Auseinandersetzungen zwischen Bürgertum und Staat um die Wirtschaftspolitik, Berlin 1979. https://doi.org/10.1515/9783112722619
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1515/9783112722619

O handlu naszym z Prussami nowe uwiadomienie, „Pamiętnik Polityczny i Historyczny”, grudzień 1782, s. 317–336.
Google Scholar

Owczarnie i manufaktury wełniane jakim mogą być dla krajów skarbem? (dokończenie), „Pamiętnik Polityczny i Historyczny”, marzec 1783, s. 241–258.
Google Scholar

Pawłowski S., Niektóre kanały spławne na ziemiach polskich, Lwów 1911.
Google Scholar

Radtke W., Die preussische Seehandlung zwischen Staat und Wirtschaft in der Frühphase der Industrialisierung, Berlin 1981.
Google Scholar

Röseler R., Handels- und Gewerbepolitik Preußens zur Zeit Friedrich Wilhelms II. (1786–1797), Marburg 1935.
Google Scholar

Rusiński W., Rola ziem polskich w europejskiej wymianie handlowej w XVI–XVIII w., [w:] Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie, 17–21 września 1968 r. Referaty, t. I (Sekcje I–VI), red. A. Mączak, Warszawa 1968, s. 155–173.
Google Scholar

Rybarski R., Skarbowość Polski w dobie rozbiorów, Kraków 1937.
Google Scholar

Schui F., Taxpayer opposition and fiscal reform in Prussia, c. 1766–1787, „The Historical Journal” 2011, vol. LIV, no. 2, s. 371–399. https://doi.org/10.1017/S0018246X11000069
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1017/S0018246X11000069

Słownik języka polskiego, t. IV (P–Prożyszcze), red. A. Kryński, W. Niedźwiecki, Warszawa 1908.
Google Scholar

Straubel R., Die Handelsstädte Königsberg und Memel in friderizianischer Zeit. Ein Beitrag zur Geschichte des ost- und gesamt-preußischen “Commerciums” sowie seiner sozialen Träger (1763–1806/15), Berlin 2003. https://doi.org/10.35998/9783830542810
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.35998/9783830542810

Szudra D., Polityka gospodarcza Prus wobec okręgu nadnoteckiego (do 1786 r.), „Przegląd Zachodniopomorski” 1996, R. XI, z. 4, s. 21–55.
Google Scholar

Szultka Z., Handel morski i porty Brandenburgii-Prus w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, „Studia Maritima” 2015, t. XXVIII, s. 185–227. https://doi.org/10.18276/sm.2015.28-09
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18276/sm.2015.28-09

Truska L.S., Jasas R.W., Vnesniaja torgovla V. Kn. Litovskogo v poslednie gody jego suščestvovanija (1785–1792), „Lietuvos TSR Mokslų akademijos darbai. Trudy Akademii Nauk Litovskoi SSR. Serija A” 1970, t. XXXII, nr 1, s. 23–53.
Google Scholar

Wijaczka J., Jerzy Woyna-Okołow – przedstawiciel Polski w Królewcu w latach 1792–1794, [w:] Prusy Książęce i Prusy Królew-skie w XVI–XVIII wieku, red. J. Wijaczka, Kielce 1997, s. 175–194.
Google Scholar

Wijaczka J., Kąkolewski I., Die Handelsbeziehungen Polen-Litauens mit dem Königreich Preußen von der Ersten bis zur Zweiten Teilung (1772–1792), „Nordost-Archiv” 2024, Bd. XXXIII, s. 61–72.
Google Scholar

Wilder J.A., Traktat handlowy polsko-pruski z roku 1775. Gospodarcze znaczenie utraty dostępu do morza, Warszawa 1937.
Google Scholar

Żytkowicz L., Kilka uwag o handlu zewnętrznym Wielkiego Księstwa Litewskiego w ostatnich latach Rzeczypospolitej, „Zapiski Historyczne” 1976, t. XLI, z. 2, s. 87–101.
Google Scholar