Książęta Jerzy i Krzysztof Zbarascy wobec problemów południowo-wschodniego pogranicza Rzeczypospolitej w drugim i trzecim dziesięcioleciu XVII wieku

Autor

  • Zbigniew Anusik Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Nowożytnej

DOI:

https://doi.org/10.18778/1644-857X.15.02.05

Słowa kluczowe:

Rzeczpospolita w pierwszej połowie XVII w., pogranicze południowo-wschodnie, Jerzy ks. Zbaraski, Krzysztof ks. Zbaraski, Zygmunt III, Turcja, Tatarzy, Kozacy

Abstrakt

Książęta Jerzy i Krzysztof Zbarascy byli potomkami starej i ogromnie bogatej rodziny magnackiej. Ich wykształcenie, majątek i walory umysłowe predestynowały ich do odgrywania ważnej roli na arenie politycznej. Niechęć ze strony Zygmunta III sprawiła jednak, że obaj bracia znaleźli się w szeregach opozycji. Jako właściciele wielkich majątków na kresach, książęta z natury rzeczy musieli być zainteresowani zarówno sytuacją na Ukrainie, jak i stosunkami z państwami graniczącymi w tym regionie z Rzecząpospolitą. W połowie drugiego dziesięciolecia XVII w. popadli w konflikt z hetmanem Stanisławem Żółkiewskim. Uważali bowiem, że polityka hetmana na kresach prowadzi do wojny z Turcją. Zbarascy opowiadali się natomiast za utrzymaniem pokoju z sułtanem. Swojego stosunku do państwa Imperium Osmańskiego nie zmienili do końca życia. Utrzymanie pokojowych stosunków z Turcją uważali za  jeden z priorytetów polityki zagranicznej Rzeczypospolitej. Na kwestię stosunków z Chanatem Krymskim książęta Zbarascy patrzyli przez pryzmat polityki tureckiej. Władców Krymu uważali za wykonawców polityki Stambułu i narzędzie służące sułtanom do wywierania nacisku na Rzeczpospolitą. Opowiadali się za tym, by nie prowokować Tatarów. Brali jednak czynny udział w zwalczaniu najazdów tatarskich. W walce z Tatarami gotowi byli wykorzystać pomoc Kozaków. W latach 1624–1628 bracia Zbarascy poparli pomysł interwencji w wewnętrzne sprawy Chanatu Krymskiego. Uważali bowiem, że podsycanie wojny domowej na Krymie będzie pod każdym względem korzystne dla interesów Rzeczypospolitej. Bardzo ciekawy był też stosunek braci Zbaraskich do Kozaczyzny. Obaj książęta uważali Kozaków za buntowników, burzycieli porządku wewnętrznego i awanturników prowokujących konflikty z Turcją. Nie akceptowali polityki pobłażania Kozakom w okresie przed Cecorą. Po Chocimiu nakłaniali Kozaków do zaprzestania wypraw na Morze Czarne. Obaj bracia bardzo szybko dostrzegli niebezpieczeństwo, jakie stanowił sojusz prawosławnych władyków z Kozaczyzną. Uznali go za poważne zagrożenie dla interesów Rzeczypospolitej na Ukrainie. Książęta Zbarascy odnosili się do mołojców z poczuciem wyższości i z pogardą. Doceniali jednak siłę wojskową Kozaczyzny. Bracia Zbarascy opowiadali się za polityką twardej ręki wobec Kozaków. Książę Jerzy wielokrotnie powtarzał, że na Kozaków nie trzeba żadnych komisji, tylko szabli. Niemniej książęta ze Zbaraża czuli respekt przed liczną i bitną armią kozacką. Bali się zniszczenia swoich majątków. Po zawarciu ugody kurukowskiej opowiedzieli się jednak za rygorystycznym przestrzeganiem jej warunków. Stosunkowo niewiele uwagi poświęcali natomiast Zbarascy sytuacji w księstwach naddunajskich – Mołdawii i Wołoszczyźnie. Śledzili zaś poczynania władcy Siedmiogrodu – Bethlena Gabora. Paradoksem wydaje się to, że po śmierci Krzysztofa, kiedy został najpotężniejszym latyfundystą na kresach Rzeczypospolitej, Jerzy ks. Zbaraski w dużo mniejszym stopniu interesował się sytuacją w tamtym regionie. Jego uwagę absorbowały bowiem w tym czasie zupełnie inne problemy. Warto w tym kontekście zaznaczyć, że również wcześniej problematyka pogranicza południowo-wschodniego nie stanowiła bynajmniej głównego przedmiotu zainteresowania braci Zbaraskich. Byli oni bowiem politykami, którzy próbowali wpływać na całokształt tak wewnętrznej, jak i zagranicznej polityki państwa, śledząc i komentując na bieżąco wszystkie najistotniejsze wydarzenia, które rozgrywały się w Europie Środkowo-Wschodniej w drugim i trzecim dziesięcioleciu XVII w.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Bibliografia

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), Metryka Koronna (MK) 180
Google Scholar

Akta sejmikowe województwa krakowskiego, t. I (1572–1620), wyd. S. Kutrzeba, Kraków 1932.
Google Scholar

Akta sejmikowe województwa krakowskiego, t. II (1621–1648), wyd. A. Przyboś, Wrocław–Kraków 1953.
Google Scholar

Listy księcia Jerzego Zbaraskiego kasztelana krakowskiego z lat 1621–1631, wyd. A. Sokołowski, Scriptores Rerum Polonicarum, t. V, Kraków 1880.
Google Scholar

Ossoliński Z., Pamiętnik, oprac. J. Długosz, Warszawa 1983.
Google Scholar

Przeważna legacja Krzysztofa Zbaraskiego, koniuszego wielkiego koronnego, do Turcji w r. 1622, [w:] Dyplomaci w dawnych czasach. Relacje staropolskie z XVI–XVIII stulecia, oprac. A. Przyboś i R. Żelewski, Kraków 1959, s. 196–206.
Google Scholar

Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1629, oprac. W. Domin, J. Kolasa, E. Trzyna, S. Żyga, red. S. Inglot, Wrocław 1956.
Google Scholar

Rejestr poborowy województwa lubelskiego (powiat lubelski i urzędowski z r. 1626, ziemia łukowska z r. 1620), oprac. J. Kolasa i K. Schuster, red. S. Inglot, Wrocław 1957.
Google Scholar

Starowolski S., Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego, wyd. A. Piskadło, Kraków 1976.
Google Scholar

Trepka Nekanda W., Liber generationis plebeanorum („Liber chamorum”), cz. 1, (Wstępy wydawców i tekst), wyd. W. Dworzaczek, J. Bartyś, Z. Kuchowicz, red. W. Dworzaczek, Wrocław–Warszawa–Kraków 1963.
Google Scholar

Volumina legum, t. III, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859.
Google Scholar

Źródła dziejowe, t. XX (Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. IX, Ziemie ruskie. Ukraina [Kijów–Bracław]), wyd. A. Jabłonowski, Warszawa 1894.
Google Scholar

Anusik Z., Cztery listy księcia Krzysztofa Zbaraskiego do prymasa Wawrzyńca Gembickiego z lat 1620–1623, „Przegląd Historyczny” 1991, t. LXXXII, z. 3–4, s. 469–479.
Google Scholar

Anusik Z., Glosa do dziejów rodu książąt Ostrogskich, „Przegląd Nauk Historycznych” 2008, R. VII, nr 1, s. 127–210.
Google Scholar

Anusik Z., Gustaw II Adolf, wyd. 2, Wrocław 2009.
Google Scholar

Anusik Z., Kariery faworytów królewskich a kariery opozycjonistów w dobie panowania Zygmunta III (1587–1632), „Przegląd Nauk Historycznych” 2004, R. III, nr 2 (6), s. 5–62.
Google Scholar

Anusik Z., Kasztelan krakowski Jerzy ks. Zbaraski (1574–1631). Szkic do portretu antyregalisty, „Przegląd Nauk Historycznych” 2010, R. IX, nr 1, s. 55–138.
Google Scholar

Anusik Z., Latyfundia książąt Zbaraskich w XVI i XVII wieku, „Przegląd Nauk Historycznych” 2009, R. VIII, nr 1, s. 17–77.
Google Scholar

Anusik Z., Struktura społeczna szlachty bracławskiej w świetle rejestru podymnego z 1629 roku, „Przegląd Historyczny” 1985, t. LXXVI, z. 2, s. 233–253.
Google Scholar

Anusik Z., Szlachta polska na Ukrainie w latach 1569–1648. Kilka uwag na marginesie książki Henryka Litwina, „Przegląd Nauk Historycznych” 2002, R. I, nr 2, s. 231–250.
Google Scholar

Anusik Z., Własność ziemska w województwie kijowskim w świetle rejestru poborowego z 1628 roku, [w:] Między Zachodem a Wschodem, t. IV (Życie gospodarcze w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku), red. J. Wijaczka, Toruń 2007, s. 81–112.
Google Scholar

Anusik Z., Zbarascy i Kalinowscy. Karta z dziejów wielkiej własności ziemskiej na kresach Rzeczypospolitej w pierwszej połowie XVII wieku, [w:] Między Zachodem a Wschodem, t. III (Etniczne, kulturowe i religijne pogranicza Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku), red. K. Mikulski i A. Zielińska-Nowicka, Toruń 2006, s. 74–105.
Google Scholar

Anusik Z., Z korespondencji księcia Krzysztofa Zbaraskiego z arcybiskupem gnieźnieńskim Wawrzyńcem Gembickim, [w:] idem, Studia i szkice staropolskie, Łódź 2011, s. 68–84.
Google Scholar

Augustyniak U., Sokołowski W., Wstęp, [w:] „Spisek orleański” z lat 1626–1628, oprac. U. Augustyniak, W. Sokołowski, Warszawa 1990, s. 5–73.
Google Scholar

Baranowski B., Polska a Tatarszczyzna w latach 1624–1629, Łódź 1948.
Google Scholar

Baranowycz O., Zaludnienija wołynskogo wojewodstwa w pierszij połowyni XVII st., Kyjw 1930.
Google Scholar

Boniecki A., Poczet rodów w Wielkiem Księstwie Litewskim w XV i XVI wieku, Warszawa 1887.
Google Scholar

Chłapowski K., Elita senatorsko-dygnitarska Korony za czasów Zygmunta III i Władysława IV, Warszawa 1996.
Google Scholar

Chłapowski K., Realizacja reform egzekucji dóbr 1563–1665. Sprawa zniesienia zastawów królewszczyzn małopolskich, Warszawa 1984.
Google Scholar

Chłapowski K., Starostowie w Małopolsce 1565–1668, [w:] Społeczeństwo staropolskie, t. IV, red. A. Izydorczyk i A. Wyczański, Warszawa 1986, s. 105–178.
Google Scholar

Chomętowski W., Książę Krzysztof Zbaraski, koniuszy koronny, „Biblioteka Warszawska” 1865, t. III, s. 1–14, 424–428, t. IV, s. 142–174, 451–509.
Google Scholar

Czapliński W., J. Długosz J., Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku, Warszawa 1976.
Google Scholar

Czapliński W., Władysław IV i jego czasy, wyd. 2, Warszawa 1976.
Google Scholar

Dobrowolska W., Książęta Zbarascy w walce z hetmanem Żółkiewskim, Kraków 1930.
Google Scholar

Dobrowolska W., Młodość Jerzego i Krzysztofa Zbaraskich (Z wstępem o rodzie Zbaraskich i życiorysem Janusza Zbaraskiego wojewody bracławskiego), Przemyśl 1927.
Google Scholar

Dorobisz J., Jakub Zadzik (1582–1642), Opole 2000.
Google Scholar

Dorobisz J., Krzysztofa Zbaraskiego plan obrony Ukrainy przed najazdami tatarskimi, „Sprawozdania Opolskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, Wydział I, seria A, nr 23, Opole 1992, s. 31–43.
Google Scholar

Drozdowski M., Religia i Kozaczyzna Zaporoska w Rzeczypospolitej w pierwszej połowie XVII wieku, Warszawa 2008.
Google Scholar

Dworzaczek W., Hetman Jan Tarnowski. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego, Warszawa 1985.
Google Scholar

Dzieduszycki M., Krótki rys dziejów i spraw Lisowczyków, t. I–II, Lwów 1843–1844.
Google Scholar

Felczak W., Historia Węgier, wyd. 2, Wrocław 1983.
Google Scholar

Filipczak-Kocur A., Contra majestatem czy pro publico bono? Jerzy Zbaraski, kasztelan krakowski 1621–1631, [w:] Faworyci i opozycjoniści. Król a elity polityczne w Rzeczypospolitej XV–XVIII wieku, red. M. Markiewicz i R. Skowron, Kraków 2006, s. 261–282.
Google Scholar

Filipczak-Kocur A., Książę Krzysztof Zbaraski (1579–1627). Szkic biograficzny, [w:] Korespondencja księcia Krzysztofa Zbaraskiego koniuszego koronnego 1612–1627, oprac. A. Filipczak-Kocur, Opole 2015, s. 9–80
Google Scholar

Filipczak-Kocur A., Sejm zwyczajny z roku 1629, Warszawa–Wrocław 1979.
Google Scholar

Gawron P., Projekty reform armii Rzeczypospolitej w latach 20. XVII w. na tle wojskowości zachodnioeuropejskiej, [w:] Staropolski ogląd świata. Rzeczpospolita między okcydentalizmem a orientalizacją, t. I (Przestrzeń kontaktów), red. F. Wolański, R. Kołodziej, Toruń 2009, s. 183–213.
Google Scholar

Gruszecki A., Zamki bastionowe w Małopolsce, Warszawa 1962.
Google Scholar

Konopczyński W., Chronologia sejmów polskich 1493–1793, Kraków 1948.
Google Scholar

Korduba M., Doroszenko Michał, [w:] Polski słownik biograficzny, t. V, Kraków 1939–1946, s. 336.
Google Scholar

Kotarski H., Kalinowski Idzi, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XI, Wrocław–Warszawa–Kraków 1964–1965, s. 454–455.
Google Scholar

Kowalska H., Padniewski Wojciech, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXV, Wrocław 1980, s. 7–8.
Google Scholar

Kudelka F., Bitwa pod Humiennem, „Przegląd Powszechny” 1902, t. LXXXV, s. 187–199.
Google Scholar

Kurtyka J., Latyfundium tęczyńskie. Dobra i właściciele (XIV–XVII wiek), Kraków 1999.
Google Scholar

Kwak J., Sejm warszawski 1626 roku, Opole 1985.
Google Scholar

Litwin H., Napływ szlachty polskiej na Ukrainę 1569–1648, Warszawa 2000.
Google Scholar

Lulewicz H., Sapieha Lew, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXXV, Warszawa–Kraków 1994, s. 84–104.
Google Scholar

Majewski R., Cecora rok 1620, Warszawa 1970.
Google Scholar

Majewski W., Konaszewicz (Kunaszewicz) Sahajdaczny Piotr, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XIII, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967–1968, s. 484–486.
Google Scholar

Miłobędzki A., Architektura polska XVII wieku, t. I, Warszawa 1980.
Google Scholar

Morzy J., Kryzys demograficzny na Litwie i Białorusi w II połowie XVII wieku, Poznań 1965.
Google Scholar

Nagielski M., Sieniawski Adam Hieronim, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXXVII, Warszawa–Kraków 1996–1997, s. 100–102.
Google Scholar

Opaliński E., Faworyci Zygmunta III a urząd podkomorzego koronnego, [w:] Faworyci i opozycjoniści. Król a elity polityczne w Rzeczypospolitej XV–XVIII wieku, red. M. Markiewicz i R. Skowron, Kraków 2006, s. 245–259.
Google Scholar

Pertek J., Flota polska w Wismarze (1629–1632), „Przegląd Zachodni” 1954, R. X, nr 7–8, s. 413–434.
Google Scholar

Pietrzak J., Konfederacja lwowska w 1622 roku, „Kwartalnik Historyczny” 1973, R. LXXX, z. 4, s. 845–871.
Google Scholar

Pietrzak J., Piekarski Michał, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXVI, Wrocław 1981, s. 73–74.
Google Scholar

Pietrzak J., Po Cecorze i podczas wojny chocimskiej. Sejmy z lat 1620 i 1621, Wrocław 1983.
Google Scholar

Pietrzak J., W przygaszonym blasku wiktorii chocimskiej. Sejm z 1623 roku, Wrocław 1987.
Google Scholar

Podhorodecki L., Chanat krymski i jego stosunki z Polską w XVI–XVIII w., Warszawa 1987.
Google Scholar

Podhorodecki L., Jan Karol Chodkiewicz 1560–1621, Warszawa 1982.
Google Scholar

Podhorodecki L., Stanisław Koniecpolski ok. 1592–1646, Warszawa 1978.
Google Scholar

Podhorodecki L., Raszba N., Wojna chocimska 1621 r., Kraków 1979.
Google Scholar

Polak W., O Kreml i Smoleńszczyznę. Polityka Rzeczypospolitej wobec Moskwy w latach 1607–1612, Toruń 1995.
Google Scholar

Przyboś A., Kazanowski Marcin, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XII, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966–1967, s. 257–259.
Google Scholar

Przyboś A., Komorowski Mikołaj, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XIII, Wrocław 1967–1968, s. 426–427.
Google Scholar

Roberts M., Gustavus Adolphus. A History of Sweden 1611–1632, vol. I–II, London–New York–Toronto 1953–1958.
Google Scholar

Rzońca J., Ostatni sejm przed Cecorą (w roku 1619), „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1983, z. 20, s. 5–91.
Google Scholar

Serczyk W.A., Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 r., Kraków 1984.
Google Scholar

Seredyka J., Nowe poglądy na bitwę ze Szwedami pod Gniewem w 1626 r., „Zapiski Historyczne” 1969, t. XXXIV, z. 2, s. 81–95.
Google Scholar

Seredyka J., Rzeczpospolita w ostatnich latach panowania Zygmunta III (1629–1632). Zarys wewnętrznych dziejów politycznych, Opole 1978.
Google Scholar

Seredyka J., Sejm w Toruniu z 1626 roku, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966.
Google Scholar

Seredyka J., Sejm z 1618 roku, Opole 1988.
Google Scholar

Seredyka J., Sejm zawiedzionych nadziei, Opole 1981.
Google Scholar

Skowron R., Olivares, Wazowie i Bałtyk. Polska w polityce zagranicznej Hiszpanii w latach 1621–1632, Kraków 2002.
Google Scholar

Skworoda P., Wojny Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją, Warszawa 2007.
Google Scholar

Suwara F., Przyczyny i skutki klęski cecorskiej 1620 r., Kraków 1930.
Google Scholar

Szczygieł R., Od lokacji do upadku szlacheckiej Rzeczypospolitej, [w:] Dzieje Końskowoli, red. R. Szczygieł, Lublin 1988.
Google Scholar

Szelągowski A., Śląsk i Polska wobec powstania czeskiego (Sprawa północna w wiekach XVI i XVII, cz. 2), Lwów 1904.
Google Scholar

Teodorczyk J., Bitwa pod Gniewem (22 IX–29 IX–1 X 1626). Pierwsza porażka husarii, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1966, t. XII, cz. 2, s. 70–172.
Google Scholar

Teodorczyk J., Pogrom Kantymira, Warszawa 1972.
Google Scholar

Tomkiewicz W., Powstanie kozackie w roku 1630, „Przegląd Powszechny” 1930, t. CLXXXVII, s. 104–128.
Google Scholar

Trawicka Z., Jakub Sobieski 1591–1646. Studium z dziejów warstwy magnackiej w Polsce doby Wazów, Kraków 2007.
Google Scholar

Tretiak J., Historia wojny chocimskiej (1621), Kraków 1921.
Google Scholar

Tyszkowski K., Borodawka Nerodowicz Jakób (Jacko), [w:] Polski słownik biograficzny, t. II, Kraków 1936, s. 342
Google Scholar

Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Chłapowski, S. Ciara, Ł. Kądziela, T. Nowakowski, E. Opaliński, G. Rutkowska, T. Zielińska, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1992.
Google Scholar

Wasilewski T., Radziwiłł Janusz, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXX, Wrocław 1987, s. 202–208.
Google Scholar

Wisner H., Dwa polskie plany wojny szwedzkiej z 1629 r. (Projekty Jerzego Zbaraskiego i Krzysztofa Radziwiłła), „Zapiski Historyczne” 1977, t. XLII, z. 2, s. 7–23.
Google Scholar

Wisner H., Dyplomacja polska w latach 1572–1648, [w:] Historia dyplomacji polskiej, t. II (1572–1795), red. Z. Wójcik, Warszawa 1982, s. 5–161.
Google Scholar

Wisner H., Radziwiłł Krzysztof, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXX, Wrocław 1987, s. 276–283.
Google Scholar

Wisner H., Zygmunt III Waza, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
Google Scholar

Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Olkuskiem, Mariówka 1933.
Google Scholar

Wojtasik J., Uwagi księcia Krzysztofa Zbaraskiego, posła wielkiego do Turcji z 1622 roku – O państwie ottomańskim i jego siłach zbrojnych, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1961, t. VII, cz. 1, s. 321–346.
Google Scholar

Wolff J., Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV wieku, Warszawa 1895.
Google Scholar

Wójcik Z., Dzikie pola w ogniu. O Kozaczyźnie w dawnej Rzeczypospolitej, wyd. 2, Warszawa 1961.
Google Scholar

Zabytki sztuki w Polsce, t. I (Kraków, kościół i klasztor OO. Dominikanów), oprac. L. Lepszy i S. Tomkowicz, Kraków 1924.
Google Scholar

Pobrania

Opublikowane

2016-05-15

Jak cytować

Anusik, Z. (2016). Książęta Jerzy i Krzysztof Zbarascy wobec problemów południowo-wschodniego pogranicza Rzeczypospolitej w drugim i trzecim dziesięcioleciu XVII wieku. Przegląd Nauk Historycznych, 15(2), 127–189. https://doi.org/10.18778/1644-857X.15.02.05

Numer

Dział

ARTYKUŁY, STUDIA I ROZPRAWY / ARTICLES, STUDIES AND DISSERTATIONS

Inne teksty tego samego autora

1 2 3 4 > >>