Użycie broni chemicznych na Froncie Wschodnim I wojny światowej (1915) oraz materialne i dyskursywne pozostałości jako wyzwanie i stymulator dla uważnego podróżowania, ochrony in situ oraz systematyzacji, przechowywania i upubliczniania realnego, wirtualnego i cyfrowego dziedzictwa broni masowego rażenia
DOI:
https://doi.org/10.18778/0208-6034.35.14Słowa kluczowe:
broń masowego rażenia (BMR), broń chemiczna (CW), materialne i dyskursywne pozostałości broni chemicznej, I wojna światowa, Front Wschodni, 1915, Polska Centralna, krajobraz (po)gazowy, cmentarze wojenne, archeologia, pamięć, bolesne dziedzictwo transnarodowe, rzeczywiste i wirtualne repozytoria wiedzy o CW, OPCW, upowszechnianie wiedzy, edukacja dla pokoju, refleksyjna turystyka kulturowa, uważne podróżowanieAbstrakt
Artykuł zawiera teoretyczną i praktyczną propozycję postrzegania i traktowania materialnych i dyskursywnych pozostałości po użyciu broni chemicznej – wszędzie tam, gdzie jeszcze istnieją – jako bodźców do refleksji nad bronią masowego rażenia i jako ostrzeżeń przed jej stosowaniem. Na konkretnym przykładzie wyników badań archeologiczno-historycznych prowadzonych na historycznym polu bitwy – stanowiącym pozostałość po odcinku Frontu Wschodniego między Sochaczewem na północy a Skierniewicami na południu – sformułowano następujące argumenty (wykraczające poza omawiane tu studium przypadku) i przemawiające za:
- zasadnością i niezbywalnością gromadzenia, systematyzowania i interpretowania informacji źródłowych i badań, które mogłyby przyczynić się do zaistnienia repozytorium wiedzy o materialnych i dyskursywnych pozostałościach historycznych zastosowań broni chemicznej (CW) i broni masowego rażenia (BMR);
- potrzebą dokumentowania, digitalizacji i ochrony in situ pozostałości przeszłości, które są częścią ważnego, choć trudnego, transnarodowego bolesnego dziedzictwa;
- koniecznością podjęcia bardziej intensywnych, systematycznych i skoordynowanych działań upowszechniających wiedzę o stosowaniu broni chemicznej w przeszłości oraz celowością upowszechniania wiedzy o misji i działalności osób i organizacji zaangażowanych w proces minimalizowania zagrożeń wynikających ze stosowania broni masowego rażenia we współczesnym świecie, jak np. Organizacja ds. Zakazu Broni Chemicznej (OPCW – skrót od ang. Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons).
W artykule zaprezentowane zostały argumenty przemawiające za tym, że warto badać, dokumentować, zabezpieczać, interpretować i uobecniać w przestrzeni publicznej wiedzę o stosowaniu broni chemicznej, np. poprzez tworzenie repozytoriów (z wykorzystaniem przestrzeni realnych i wirtualnych oraz materialnych i cyfrowych danych), refleksyjną turystykę kulturową i uważne podróżowanie. Mogłoby to następować poprzez transdycysplinarne działania np. z udziałem archeologii, historii, studiów nad pamięcią, etnologii, krajobrazoznawstwa, pedagogiki (zwłaszcza edukacji dla pokoju), studiów nad turystyką itp.
Historyczne krajobrazy gazowe (krajobrazy naznaczone atakami gazowymi określane tu jako gasscapes) – jak m.in. naszkicowany w tym artykule element krajobrazu dzisiejszej centralnej Polski, który był świadkiem pierwszego masowego użycia przez armię niemiecką pocisków gazowych w styczniu 1915 r., a także ataków falowych z wykorzystaniem trującego chloru (prawdopodobnie z fosgenem), zostały w artykule przedstawione jako predestynowane do tego, by służyć nam i przyszłym pokoleniom jako symbole bolesnego dziedzictwa broni chemicznej.
Dodatkowo zwrócono uwagę, że pewne działania mające na celu poznawanie, dokumentowanie, utrwalanie, obejmowanie formalną ochroną i opieką śladów i świadectw, systematyzowanie i upowszechnienie wiedzy o doświadczeniach związanych z bronią chemiczną (czy szerzej bronią masowego rażenia), powinny zostać podjęte niezwłocznie. Przemawiają za tym m.in. bezpowrotnie znikające pozostałości materialne (jak np. cmentarze wojenne, na których spoczywają ofiary zastosowania broni chemicznej), będące ostatnimi świadkami. Teren dawnego pola bitwy (na Równinie Łowicko-Błonskiej), na którym armia Cesarstwa Niemieckiego wielokrotnie użyła broni chemicznej w roku 1915, nadal kryje szczątki do niedawna prawie całkowicie zapomnianych ofiar broni masowego rażenia. Stąd nacisk kładziony na znaczenie tego obszaru i innych podobnych miejsc jako destynacji uważnych podróży (realnych i wirtualnych), które nie powinny nas pozostawiać obojętnymi i niezainteresowanymi.
Pobrania
Bibliografia
Archeologiczne przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914–1915) 1919, A.I. Zalewska (ed.), Wydawnictwo IAE PAN, Warszawa.
Google Scholar
Bartel Z. (1928), Broń gazowa, Warszawa.
Google Scholar
von Bayern Prinz Leopold (1915), Das personliche Tagebuch, Nachlass Prinz Leopold 239, Bayerisches Hauptstaatsarchiv, Geheime Archiv (typescript).
Google Scholar
Friedrich B., James J. (2017), From Berlin-Dahlem to the Fronts of World War I: The Role of Fritz Haber and his Kaiser Wilhelm Institute in German Chemical Warfare, [in:] F. Bretislav, H. Dieter, R. Jürgen, S. Florian, W. Martin (ed.), One Hundred Years of Chemical Warfare. Research, Deployment, Consequences, Springer, Cham, p. 25–44, https://doi.org/10.1007/978-3-319-51664-6_3
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-319-51664-6_3
Gebhardt O. (1933), Geschichte des Res.-Inf.-Regts. Nr. 228, Dritter Teil, Von Brzeziny bis Bolimow (n.p.).
Google Scholar
Haber L.F. (2002), The Poisonous Cloud, Clarendon, Oxford.
Google Scholar
Hulka-Laskowski P. (1934), Mój Żyrardów. Z dziejów polskiego miasta i z życia pisarza, Wydawnictwo J. Przeworskiego, Warszawa.
Google Scholar
Innocence Slaughtered. Gas and the Transformation of Warfare and Society (2015), J.P. Zanders (ed.), London.
Google Scholar
Kaliński S. (2015), Bolimów 1915, Wydawnictwo Bellona, Warszawa.
Google Scholar
Kowalczyk A. (2008), Turystyka Kulturowa. Spojrzenie geograficzne, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.
Google Scholar
Lepick O. (1998), La Grande Guerre chimique 1914–1918, Presses Universitaires de France, Paris.
Google Scholar
Liddell R.S. (1916), On the Russian Front, Simpkin, Marshall & Co, London.
Google Scholar
Martinetz D. (1996), Der Gaskrieg 1914/18. Entwicklung, Herstellung und Einsatz chemischer Kampfstoffe. Das Zusammenwirken von militärischer Führung. Wissenschaft und Industrie, Bernard und Graefe, Bonn.
Google Scholar
McKercher B., DuCros H. (2003), Testing a Cultural Tourism Typology, “International Journal of Tourism Research”, 5 (1), p. 45–58, https://doi.org/10.1002/jtr.417
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.1002/jtr.417
Przecławski K. (1979), Socjologiczne problemy turystyki, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa.
Google Scholar
RGVIA (Rossijskij Gosudarstvennyj Voenno-Istoričeskij Arhiv.) f. (nn), o. 1, d. 84.
Google Scholar
Richter W. (1931), Das Danziger Infanterie Regiment Nr. 128, Sporn, Zeulenroda.
Google Scholar
Rozdżestwieński P. (2011), Żyrardów – zniszczony cmentarz z I Wojny Światowej, https://dobroni.pl/artykul/zyrardow--zniszczony/569253 (access 5 V 2020).
Google Scholar
Spiers E. (2016), The Gas War, 1915–1918: If not a War Winner, Hardly a Failure, [in:] B. Friedrich, D. Hoffmann, F. Schmaltz, J. Renn, M. Wolf (ed.), One Hundred Years of Chemical Warfare. Research, Deployment, Consequences, Springer, Heidelberg, p. 153–168, https://doi.org/10.1007/978-3-319-51664-6_9
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-319-51664-6_9
Stoltzenberg D. (1994), Fritz Haber. Chemiker, Nobelpreisträger, Deutscher, Jude, VCH, New York–Cambridge–Tokyo.
Google Scholar
Śliwakowski M., Chałas A. (2019), Poszukiwanie śladów użycia substancji drażniących. Analiza próbek z rejonu walk prowadzonych w czasie I wojny światowej w okolicach Bolimowa, [in:] A.I. Zalewska (ed.), Archeologiczne Przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914–1915), Wydawnictwo IAE PAN, Warszawa, p. 113–117.
Google Scholar
Zalewska A.I. (2013), Roadside Lessons of Historicity. The Roles and the Meanings of the Material Points of References to The Great War and in Shaping Historical Sensitivity and Awareness, “Sensus Historiae”, 13 (2013/4), p. 69–85.
Google Scholar
Zalewska A.I. (2015a), Miejsca w pamięci. Stanowiska archeologicznej jako pola artykulacji pamięci w kontekście studiów i kategorii pamięcioznawczych, [in:] B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski (ed.) Miejsca pamięci – pradzieje, średniowiecze i współczesność, Biskupin–Wrocław, p. 61–78.
Google Scholar
Zalewska A.I. (2015b), Między złem a dobrem kultury. Niematerialne wartości materialnych pozostałości po XX-wiecznych konfliktach, [in:] Z. Kobyliński, J. Wysocki (ed.) Konserwacja Zapobiegawcza. Dziedzictwo niematerialne i pamięć, UKSW, Warszawa, p. 161–168.
Google Scholar
Zalewska A.I. (2016), The ‘Gas-scape’ on the Eastern Front, Poland (1914–2014): Exploring the Material and Digital Landscapes and Remembering Those ‘Twice-Killed’, [in:] B. Stichelbaut, D. Cowley (ed.), Conflict Landscapes and Archaeology from Above, Routledge, London, p. 147–165.
Google Scholar
Zalewska A.I. (2019), Historia użycia przez armię niemiecką broni masowego rażenia (Massenwirkung) w rejonie Rawki i Bzury w styczniu 1915 roku, [in:] A.I. Zalewska (ed.), Archeologiczne przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914–1915), Wydawnictwo IAE PAN, Warszawa, p. 99–112.
Google Scholar
Zalewska A.I., Cyngot D. (2017), Problem zanikania pamięci o miejscach spoczynku żołnierzy poległych w walkach nad Rawką i Bzurą w latach 1914–1915, “Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica”, 32, p. 119–156, https://doi.org/10.18778/0208-6034.32.06
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.18778/0208-6034.32.06
Zalewska A.I., Cyngot D. (2020), Wpływ wojennych wydarzeń dziejowych (res gestae) i relacji o nich (historia rerum gestarum) na kondycję materialnych pozostałości po tych wydarzeniach. Studium przypadku na temat dziedzictwa konfliktów zbrojnych jako wyzwania poznawczego i społecznego, “Folia Praehistorica Posnaniensia”, 25 (in print).
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.14746/fpp.2020.25.16
Zalewska A.I., Cyngot D., Czarnecki J., Kiarszys G. (2018), Miejsca spoczynku poległych w toku Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą – ich zaistnienie, trwanie i zanik… oraz poznanie i ochrona, [in:] M. Karczewska (ed.), Cmentarze wojenne I wojny światowej po stuleciu. Stan badań i ochrony, Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej, Białystok, p. 71–102.
Google Scholar
Zalewska A.I., Czarnecki J. (2016), Ślady i świadectwa Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą, Fundacja Przydrożne Lekcje Historii, Warszawa.
Google Scholar
Zalewska A.I., Czarnecki J. (2019), …Zastój na całej linii. Historia przejścia od wojny manewrowej do pozycyjnej na przyczółku bolimowskim (1914/1915), [in:] A.I. Zalewska (ed.), Archeologiczne przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w Rejonie Rawki i Bzury (1914–1915), Wydawnictwo IAE PAN, Warszawa, p. 27–41.
Google Scholar
Zalewska A.I., Czarnecki J. (in print), Conflict Gas-scape. Chemical Weapons on the Eastern Front in January 1915, [in:] N.J. Saunders, P. Cornish (ed.), Conflict Landscapes Materiality and Meaning in Contested Places.
Google Scholar
Zalewska A.I., Kiarszys G. (2015), Sensing the Material Remains of the Forgotten Great War in Poland. Sensibly or Sensationally – The Dilemma in Front of Presenting Results of the Airborne Laser Scanning Visualizations, [in:] A.G. Posluschny (ed.), Sensing the Past. Contributions from the ArcLand Conference on Remote Sensing for Archaeology, Arcland, Bonn, p. 72–73.
Google Scholar
Zalewska A.I., Kiarszys G. (2017), Absent Presence of Great War Cemeteries in the Municipality of Bolimow, Central Poland, [in:] A.I. Zalewska, J.M. Scott, G. Kiarszys (ed.), The Materiality of Troubled Pasts. Archaeologies of Conflicts and Wars, Fundacja Przydrożne Lekcje Historii, USZ, Warszawa–Szczecin 2017, p. 55–82.
Google Scholar
Zalewska A.I., Czarnecki J., Kiarszys G. (2019), Krajobraz Wielkiej Wojny. Front nad Rawką i Bzurą (1914–1915) w świetle teledetekcji archeologicznej i źródeł historycznych, Wydawnictwo IAE PAN. Fundacja Przydrożne Lekcje Historii, Warszawa.
Google Scholar
Zalewska A.I., Cyngot D., Czarnecki J., Kiarszys G. (2018), Miejsca spoczynku poległych w toku Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą – ich zaistnienie, trwanie i zanik … oraz poznanie i ochrona, [in:] M. Karczewska (ed.), Cmentarze wojenne I wojny światowej po stuleciu. Stan badań i ochrony, OBEŚW, Białystok, p. 71–102.
Google Scholar
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
