Oszustwo czy bieda? Średniowieczne pierścienie zaślubinowe legnickich Żydów

Abstrakt

Pierścienie zaślubinowe znane są już od czasów starożytnych. W imperium rzymskim przybierały one formę obrączki ozdobionej połączonymi w uścisku. W kulturze żydowskiej początkowo zaręczyny (kiddushin, erusin) – na których wręczano pierścień – i ślub (nissu’in) były odrębnymi ceremoniami, a dopiero od początków XIII w. przekazanie pierścienia pannie młodej staje się integralną częścią ceremonii ślubnych. Według Halachy pierścień taki musiał być wykonany wyłącznie z czystego złota. Jednakże w praktyce używano także biżuterii wykonanej ze srebra i pozłacanej oraz miedzianej. Pierścienie zaślubinowe mogły mieć formę zwykłej obrączki i w takich przypadkach niemożliwa jest ich identyfikacja w materiale zabytkowym. Jedyną cechą charakterystyczną zanotowaną w źródłach pisanych jest obecność wygrawerowanego na nich napisu MAZAL TOV.

Napis MAZAL TOV to nie tylko życzenia szczęścia, ale i wiara, że użycie pierścienia zapewni udany związek. Jak do tej pory znamy tylko trzy bezspornie średniowieczne pierścienie z takim napisem – z Weissenfels, Colmar i Erfurtu, wchodzące w skład skarbów ukrytych w trakcie epidemii dżumy w połowie wieku XIV. Wszystkie mają koronę w kształcie miniaturowego budynku. Symbolizuje on nie tylko budowę nowego domu młodej pary, lecz także – o ile nie przede wszystkim – świątynię Salomona lub też Drugą Świątynię zburzoną przez Tytusa i nadzieję na jej odbudowę w przyszłości.

Dwa pierścienie legnickie odkryto w trakcie badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych w latach 2021–2022 w kwartale zabudowy ograniczonym ul. Grodzką, Szpitalną i Nową oraz budynkiem Galerii Piastowskiej. Jeden z nich nosi napis MAZAL TOV, zaś drugi ma koronę w kształcie świątyni Salomona, a oba wykonane są z mosiądzu.

W tradycji żydowskiej możliwym było wręczenie oblubienicy srebrnego lecz pozłacanego, a także i miedzianego pierścienia jako symbolu zawarcia małżeństwa. Jednakże aby małżeństwo było ważne, pan młody powinien powiadomić oblubienicę, z jakiego surowca pierścień jest wykonany. Gdy panna młoda nie była świadoma rzeczywistej wartości pierścienia, małżeństwo było nieważne.

Surowiec jedynie imitujący złoto wykorzystany do wykonania legnickich pierścieni sugeruje, iż przeznaczone one były dla uboższych warstw żydowskiej społeczności. Nie należy jednakże wykluczać możliwości wykorzystania ich w celu dokonania oszustwa. Nawet dziś, po upływie prawie sześciuset lat od zdeponowania, lśnią one złotym blaskiem, sugerując, iż wykonane zostały właśnie z tego szlachetnego surowca.