Przedstawienie menory na Łuku Tytusa. Problem jej pochodzenia oraz kwestia symboli hellenistycznych dekorujących jej podstawę

Abstrakt

W artykule autor naświetlił historię pochodzenia samego łuku oraz opisał zdobiące go reliefy. Najbardziej szczegółowy opis został poświęcony reliefowi znajdującemu się na południowej strome bramy łuku, przedstawiającemu procesję rzymskich żołnierzy z wieńcami na głowach i żydowskich jeńców w czasie triumfu Tytusa w Rzymie w 71 r. n.e., po stłumieniu powstania w Judei. Procesję tę opisał Józef Flawiusz. Osoby w niej uczestniczące niosą różne przedmioty pochodzące ze świątyni jerozolimskiej, wśród których centralne miejsce zajmuje ogromna menora. Autor zadaje pytanie, czy na reliefie, obok rzymskich żołnierzy, nie zostali również przedstawieni żydowscy jeńcy – o ich pochodzeniu świadczyłyby semickie rysy oraz wyraz smutku na twarzach. Mieliby oni ewentualnie nieść na swoich barkach nosze z siedmioramiennym świecznikiem.

Szczególne miejsce zajmują rozważania na temat menory i jej oktagonalnej bazy dekorowanej przez hellenistyczne motywy, takie jak: koziorożec (smok), gryfy, lwy, orły z girlandą oraz tzw. stworzenia morskie (hippokampos). Autor zastanawia się, czy baza świecznika była tak oryginalnie ozdobiona jeszcze w czasach Heroda Wielkiego, czy też została ona zakomponowana w ten sposób przez rzymskich artystów, już po zdobyciu świątyni, specjalnie dla potrzeb procesji. Ewentualnie, czy taka kompozycja bazy nie została wymyślona przez artystów tworzących płaskorzeźby łuku, dopasowujących ją do dekoracji reliefu północnego bramy łuku, przedstawiającego m.in. Tytusa na rydwanie ozdobionym również przez orły z girlandą.

Próbując odpowiedzieć na powyższy problem, autor przypomina, że typowa podstawa dla menor w czasach antycznych miała kształt trójnogu. Gdyby więc po zdobyciu Jerozolimy i przywiezieniu łupów świątynnych do Rzymu menora otrzymała nową, zhellenizowaną podstawę, taki akt wyrażałby zdominowanie judaizmu – symbolizowanego przez menorę – przez Rzym i jego hellenistyczną kulturę. Z drugiej strony, autor przychyla się do teorii, że menora otrzymała taką bazę jeszcze w I w. p.n.e., czyli długo przed zniszczeniem świątyni przez Rzymian. Stało się to najprawdopodobniej w czasach Heroda Wielkiego (37-4 r. p.n.e.) lub tuż przed nim, a taka dekoracja bazy menory wyrażałaby symboliczny wpływ kultury hellenizmu na ówczesny judaizm.

Na koniec autor analizuje poszczególne motywy w kontekście sztuki i tradycji antycznej. Przypomina, że np. motyw koziorożca (smoka) jest połączony z osobą Oktawiana Augusta jako jego znak zodiaku, zaś gryfy w tradycji greckiej i rzymskiej są związane z Apollinem – bogiem piękna, sztuki i śmierci; ten ostatni był także bóstwem szczególnie bliskim temu pierwszemu. Zwraca także uwagę na solarny i królewski charakter motywów, takich jak orły, lwy i gryfy, których symbolika miała przydać splendoru samej menorze. W przypadku orłów zasygnalizowany został również fakt umieszczenia przez Heroda rzeźby orła na fasadzie świątyni. Przypomina, że motywy orłów i gryfów symbolicznie wyrażałyby sferę nieba, a te ostatnie, podobnie jak lwy, odnosiły się do sfery ziemi, podczas gdy motywy koziorożca (smoka) i hippokamposa – wyrażały sferę świata wodnego. W ten sposób zostało podkreślone to, że menora – symbol boskiego światła – była ustanowiona nad wszystkimi sferami ziemi i nieba, i miała oświetlać cały widzialny świat.

W wyobrażeniu menory świątynnej dekorowanej przez powyższe motywy wyrażone zostały więc wzajemne związki judaizmu z rzymskim hellenizmem oraz podkreślono wpływ tego drugiego na ten pierwszy – zarówno w sferze kulturalnej, jak i politycznej. Same zaś kompozycje odnoszące się bezpośrednio do menory przedstawiają sobą głębię duchowych, kulturalnych i religijnych znaczeń charakterystycznych dla nich w całej tradycji antyku.