Zespół dworsko-folwarczny w Kutnie w świetle inwentarza z 1695 roku
DOI:
https://doi.org/10.18778/0208-6034.36.20Słowa kluczowe:
średniowiecze, nowożytność, Kutno, dwór alkierzowy, folwark, zabudowania mieszkalne, zabudowania mieszkalno-gospodarcze, zabudowania gospodarcze, zabudowania przemysłowo-gospodarcze, zabudowania usługoweAbstrakt
Przekazy źródłowe dotyczące dziejów Kutna w okresie poprzedzającym schyłek XVIII w. nie są zbyt liczne. Dodatkowo zaledwie w kilku z nich znaleźć można informacje o funkcjonującej tam wówczas siedzibie pańskiej. Najwięcej mówią nam o nich trzy przekazy – jeden pochodzący z 1503 (lub 1502) oraz dwa z 1695 r. Z pierwszego dowiadujemy się, iż z jedną z dwu włości, na jakie podzielone było wówczas miasto związana była curia seu fortalicio, a więc obiekt obronno-rezydencjonalny. Z kolei drugi (1695) przynosi nam obszerny opis położonego nad brzegiem rzeki Ochnia założenia dworsko-folwarcznego, sporządzony w kilka lat po przejęciu go przez Zamoyskich, a trzeci (także 1695) uzupełnia go o wiadomości odnoszące się do prac remontowych i budowlanych prowadzonych tam pod koniec XVII w.
Pobrania
Bibliografia
AGAD, APR (Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Potockich z Radzymina), sygn. 153: Akta procesowe E. Potockiego z Zamoyskimi o pretensje jego do dóbr Kutno, będących w posiadaniu matki z pierwszego małżeństwa, Marcinowej Zamoyskiej.
Google Scholar
AGAD, GŁrel. (Archiwum Główne Akt Dawnych, Księgi grodzkie łęczyckie, Liber relationum), sygn. 170: Inwentarz Osady Miasta Kutna. Powinności ich. Także Prowentów wszelkich, tudzież Budinków Dworskich. Spisany sub Tempus condescensionis Officiorum d[ie] 28 septembris A[nn]o 1695.
Google Scholar
AGAD, MK (Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka Koronna), sygn. 21; 64, 293.
Google Scholar
AGAD, ZGSA (Zbiór geograficzny Stanisława Augusta), sygn. AK 157: Itineraire topographique de la route de Varsovie par Łowicz à Kalisz, avec des renseignements statistiques, reconnu et dressé dans le courant du 2d Trimestre 1825. Par les Officiers de l’Etat Major Géneràl de l’Armée Royale Polonaise partie du Quartie Maitrât [Skala 1 : 84000].
Google Scholar
SKD, KK (Staatliche Kunstsammlungen Dresden, Kupferstich-Kabinett), nr inw. Ca 67/48v, za: https://skd-online-collection.skd.museum/Details/Index/1122989 [20 IX 2021], domena publiczna.
Google Scholar
SKD, KK (Staatliche Kunstsammlungen Dresden, Kupferstich-Kabinett), SSB, PK (Staatsbibliothek zu Berlin, Preussischer Kulturbesitz)
Google Scholar
SKD, KK (Staatliche Kunstsammlungen Dresden, Kupferstich-Kabinett), sygn. Kart N 14431, Bl. XXXVIII: D. Gilly [Südpreussen] 1793–1796 [Skala: ca. 1 : 50 000].
Google Scholar
WBP-MJP, AO (Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi, Archiv Ostlandbild), sygn. FAO 5/47 PR: Kiss A. Kutno. Burgruine, 1940, https://bc.wbp.lodz.pl/dlibra/publication/100634/edition/96150/content [24 IX 2021], domena publiczna.
Google Scholar
ZAP (Zakład Architektury Polskiej Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej), sygn. U. I. 133: Kutno – plan z r. 1826 – przedłużenie ul. Zamkowej.
Google Scholar
ZAP (Zakład Architektury Polskiej Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej), sygn. U. II. 75: Plan Miasta Prywatnego Kutna Jaśnie Wielmożnego Gliszczyńskiego Kasztelana Położonego w Powiecie Orłowskim, Obwodzie Gostyńskim Woiewództwie Mazowieckiem. Ułożony w Miesiącu Wrześniu 1826. Roku przez Fr. Frösewitz, Geomter[a]. Rzą[dowy] [Skala: ca. 1 : 2500].
Google Scholar
Baranowski B. (1964), Zmiany w stosunkach folwarczno-pańszczyźnianych w drugiej połowie XVIII w., [w:] Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, t. II, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, s. 88–115.
Google Scholar
Bergman E. (1995), Historia budowy miasta Bieżunia, „Bieżuńskie Zeszyty Historyczne”, 5, s. 15–44.
Google Scholar
Bergman E., Barbasiewicz M., Jernajczyk J. (1980), Kutno. Studium historyczno-urbanistyczne opracowane na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Płocku, cz. 1–3, Warszawa (maszynopis PP. PKZ w Warszawie, kopia w zbiorach Muzeum Regionalnego w Kutnie).
Google Scholar
Chłapowski K. (2017), Starostowie niegrodowi w Koronie 1565–1795. (Materiały źródłowe), Wydawnictwo DiG, Warszawa–Bellerive-sur-Allier.
Google Scholar
Ciekliński Z. (1954), [rec.] Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom II. Województwo łódzkie, pod redakcją Jerzego Z. Łozińskiego, Państwowy Instytut Sztuki, Warszawa 1953, „Ochrona Zabytków”, 7.4, s. 278–286.
Google Scholar
Cnapii [Knapiusz] G. (1621), Thesaurus Polono Latino Graecus, seu Promptuarium linguae Latinae et Graecae, Polonorum usui accommodatum. Quid in eo praestitum sit, in Proaemio leges. Hic illud affirmare licet: In hoc Opus congesta esse, quaecunque ad Latinarum & Graecarum simplicium vocum nomenclaturam, & ad coniunctarum phrasim pertinentia, continent Thesauri Graeci & Latini, item Calepini, Nizolii, Lexica, Dictionaria, Nomenclatores, libri denique Synonymorum, Copiae verborum, ac Phrasium, Graeci & Latini. Additae praeterea prope mille voces Latinae, quibus Thesauri & Calepini carent, & totidem fere, quae in eisdem vitiosae sunt, correctae. Deprompta haec ex bonis Scriptoribus, eorumque exemplis, ubi erat opus illustrata: additis etiam interpretationibus obscuriorum locorum, & multimoda eruditione ex Philologorum & Criticorum libris, Cracoviae.
Google Scholar
Czajkowski J. (2011), Dom drewniany w Polsce. Tysiąc lat historii, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków.
Google Scholar
Czekalska K. (1999), Zarys historyczny i analiza kompozycyjna Parku im. Romualda Traugutta w Kutnie, „Kutnowskie Zeszyty Regionalne”, 3, s. 129–144.
Google Scholar
Dąbrowska M. (1987), Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
Google Scholar
Driesch K. von den (1990), Handbuch der Ofen-, Kamin- und Takenplatten im Rheinland, Rheinland-Verlag, Köln.
Google Scholar
Gąsiorowski A. (1971), Kucieński Mikołaj h. Ogończyk (zm. 1493), [w:] Polski słownik biograficzny, t. XVI, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, s. 63–65.
Google Scholar
Gloger Z. (1909), Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. II, [b.w.], Warszawa.
Google Scholar
Haur J.K. (1675), Oekonomika ziemianska generalna Punktámi Pártikulárnemi, Interrogatoryámi Gospodárskiemi, Praktyką Mieśięczną, Modelluszámi abo Tabułámi Arithmetycznemi obiaśniona. Pánom Dźiedzicznym, Arendarzom, Oekonomom, Attendętom, Urzędnikom, Pisárzom Prowentowym y wszystkim wpospolitości Dobr źiemskich Dozorcom pozyteczna y potrzebna, Kraków.
Google Scholar
Hilchen H. (1912), Historya drogi żelaznej warszawsko-wiedeńskiej (1835–1848–1898). Przyczynek do dziejów kolejnictwa w Królestwie Polskim, Gebethner i Wolff, Warszawa.
Google Scholar
Jamroz J.S. (1983), Mieszczańska kamienica krakowska, wiek XIII–XV, Wydawnictwo Literackie, Kraków–Wrocław.
Google Scholar
Januszczak M.I. (2007), Park im. Wiosny Ludów – studium historyczno-przyrodnicze, „Kutnowskie Zeszyty Regionalne”, 11, s. 471–488.
Google Scholar
Jaroszewski T.S. (1966), O dwóch grupach polskich rezydencji wiejskich w drugiej połowie XVIII wieku. Ze studiów nad problematyką recepcji Palladia w Polsce, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 11.2, s. 167–191.
Google Scholar
Jaroszewski T.S. (1968), Ze studiów nad problematyką recepcji Palladia w Polsce w drugiej połowie XVIII wieku, [w:] Klasycyzm. Studia nad sztuką polską XVIII i XIX wieku. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Poznań, październik 1965, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 133–188.
Google Scholar
Józefecki J. (2002), Akta Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych w sprawie wykupu dochodów Dominalnych miasta Kutna w latach 1859–1867, „Kutnowskie Zeszyty Regionalne”, 6, s. 337–356.
Google Scholar
Kajzer L. (1980), Studia nad świeckim budownictwem obronnym województwa łęczyckiego w XIII–XVII wieku, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica”, 1.
Google Scholar
Kajzer L. (1987), Uwagi o zamku w Kutnie i jego przemianach, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 35.3, s. 449–463.
Google Scholar
Kajzer L. (1998), Uwagi o zamku w Kutnie, „Kutnowskie Zeszyty Regionalne”, 2, s. 9–36.
Google Scholar
Kajzer L. (2010), Dwory w Polsce od średniowiecza do współczesności, Wydawnictwo DiG, Warszawa.
Google Scholar
Kin-Rzymkowska G. (2011), Rozwój przestrzenny miasta, urbanistyka i architektura, zabytki, [w:] J. Szymczak (red.), Kutno poprzez wieki, t. II, Prezydent Miasta Kutno, Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego, Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Łodzi, Kutno–Łódź, s. 437–490.
Google Scholar
Kita J. (2011a) Właściciele miasta i podmiejskich dóbr ziemskich, [w:] J. Szymczak (red.), Kutno poprzez wieki, t. I, Prezydent Miasta Kutno, Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego, Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Łodzi, Kutno–Łódź, s. 235–250.
Google Scholar
Kita J. (2011b), Przestrzeń i infrastruktura miejska, [w:] J. Szymczak (red.), Kutno poprzez wieki, t. I, Prezydent Miasta Kutno, Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego, Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Łodzi, Kutno–Łódź, s. 251–278.
Google Scholar
Kita J. (2011c), Życie gospodarcze, [w:] J. Szymczak (red.), Kutno poprzez wieki, t. I, Prezydent Miasta Kutno, Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego, Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Łodzi, Kutno–Łódź, s. 341–363.
Google Scholar
Klonder A. (1983), Browarnictwo w Prusach Królewskich (2. połowa XVI–XVII w.), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
Google Scholar
Kobierecki M. (2011), Dzieje Kutna i okolicznych wsi w XVII i XVIII wieku, [w:] J. Szymczak (red.), Kutno poprzez wieki, t. I, Prezydent Miasta Kutno, Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego, Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Łodzi, Kutno–Łódź, s. 177–218.
Google Scholar
Kowalczyk J. (1959), Architekci Zamoyskich w XVIII wieku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 4.3–4, s. 211–234.
Google Scholar
Kowalczyk J. (2003), Zainteresowania i działalność architektoniczna ordynatów Zamoyskich w XVIII wieku, [w:] R. Maliszewska (oprac.), Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie materiały II sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, 22–24 maja 2002, Muzeum Zamoyskich, Kozłówka, s. 87–111.
Google Scholar
Kurzątkowska A. (1963), Barokowy zespól pałacowy w Łabuniach koło Zamościa, „Studia i Materiały Lubelskie”, 1, s. 201–220.
Google Scholar
Latos A. (2002), Budowa drogi żelaznej warszawsko-bydgoskiej, „Kutnowskie Zeszyty Regionalne”, 6, s. 357–364.
Google Scholar
Latos A. (2015), Prace rewaloryzacyjne w zabytkowym Parku im. Wiosny Ludów w Kutnie, Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kutnowskiej, Kutno.
Google Scholar
Lesiak H. (2007), Szlakiem dworów regionu kutnowskiego, Agencja Rozwoju Regionu Kutnowskiego SA, Kutno.
Google Scholar
Majewska G. (1984), Architektura na tle rozwoju przestrzennego miasta, [w:] R. Rosin (red.), Kutno. Dzieje miasta, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Łódź, s. 357–374.
Google Scholar
Majewska G. (1997), Stare Miasto w Kutnie i problemy jego ochrony w latach 1945–1990, „Kutnowskie Zeszyty Regionalne”, 1, s. 95–139.
Google Scholar
Małowiecki R. (1995), Barokowy kościół w Bieżuniu. Uwagi o architekturze, „Bieżuńskie Zeszyty Historyczne”, 5, s. 45–58.
Google Scholar
Michalski J. (1974), Andrzej Zamoyski, „Szkice Legnickie”, 8, s. 5–17.
Google Scholar
Mossakowski S. (1973), Tylman z Gameren. Architekt polskiego baroku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
Google Scholar
Mossakowski S. (2012), Tylman z Gameren (1631–1706). Twórczość architektoniczna w Polsce, Wydawnictwo DiG, Warszawa–Monachium–Berlin.
Google Scholar
Mróz J. (2001), Płyty kominkowe i piece z żeliwa, „Cenne Bezcenne Utracone”, 1 (25), s. 8–9.
Google Scholar
Niesiecki K. (1743), Korona Polska Przy Złotey Wolnosci Starożytnemi Rycerstwa Polskiego y Wielkiego Xięstwa Litewskiego Kleynotami, Naywyższemi Honorami, Heroicznym Męstwem, y odwagą, wytworną Nauką, a naypierwy Cnotą, Pobożnością y Swiątobliwością Ozdobiona. Potomnym zaś wiekom na zaszczyt y nieśmiertelną sławę pamiętnych w tey Oyczyznie Synow Podana, t. IV, [Lwów].
Google Scholar
Nowak T. (2011), Kutno i Łąkoszyn do schyłku XVI wieku, [w:] J. Szymczak (red.), Kutno poprzez wieki, t. I, Kutno–Łódź, Prezydent Miasta Kutno, Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego, Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Łodzi, s. 131–175.
Google Scholar
Orłowski R. (1965), Działalność społeczno-gospodarcza Andrzeja Zamoyskiego (1757–1792), Uniwersytet Marii Curie–Skłodowskiej, Lublin.
Google Scholar
Osiński J.H. (1777), Fizyka doświadczeniami potwierdzona przez (…) krotko zebrana, Warszawa.
Google Scholar
Pacuski K. (2009), Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV i XV wieku. Studium z dziejów osadnictwa i elity władzy na Mazowszu średniowiecznym, Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, Warszawa.
Google Scholar
Parol J. (2019), Mikołaj z Kutna wojewoda łęczycki i starosta generalny wielkopolski (ok. 1430–1493), Łódź (wydruk komputerowy pracy doktorskiej udostępniany przez Autora, również w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego).
Google Scholar
Pietrzak J. (2002), Badania archeologiczne miasta Kutna i ich perspektywy, „Kutnowski Biuletyn Muzealny”, 1, s. 55–78.
Google Scholar
Pietrzak J. (2003), Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej. Studium z dziejów państwowych siedzib obronnych na przełomie średniowiecza i nowożytności, Inicjał, Łódź.
Google Scholar
Pietrzak J. (2013), Nowożytne budownictwo przemysłowe w dobrach biskupich na Mazowszu, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar
Poliński D. (2018), Gród czy zamek? Desygnaty terminów oraz konsekwencje ich stosowania w archeologii historycznej i ochronie zabytków, „Archaeologia Historica Polona”, 26, s. 41–58, https://doi.org/10.12775/AHP.2018.003
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.12775/AHP.2018.003
Powiat kutnowski (1953), oprac. D. Kaczmarzyk, [w:] Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. II, Województwo łódzkie, red. J.Z. Łoziński, Państwowy Instytut Sztuki, Warszawa, s. 25–40.
Google Scholar
Romaniuk P.P. (2001), Sołłohub (Ursyn Dwoyna Sołłohub) Jan Michał h. Prawdzic (zm. 1748), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XL.3, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa–Kraków, s. 309–315.
Google Scholar
Sikorska A.M. (1991), Wiejskie siedziby szlachty polskiej z czasów saskich, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa.
Google Scholar
Stasiak P.A. (2012), Rozwój przestrzenny i zabytki miasta, [w:] J. Saramonowicz, P.A. Stasiak, Kutno. Przeszłość i współczesność, Księży Młyn Dom Wydawniczy, Łódź.
Google Scholar
Szewczyk J. (2009), Uwagi o tematyce pieców i kominów w staropolskim piśmiennictwie XVI–XVIII wieku, na tle okresów późniejszych, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny”, 5.1, s. 49–68.
Google Scholar
Szewczyk J. (2011), Piec i komin w tradycyjnym budownictwie ludowym Podlasia, Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok.
Google Scholar
Szewczyk J. (2012), Piece wschodniej Europy jako fenomen architektoniczny i kulturowy, na podstawie dawnej literatury anglojęzycznej, Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok.
Google Scholar
Szyrwid K. (1677), Dictionarium Trium Lingvarum, In usum Studiosae Iuventutis, Vilnae.
Google Scholar
Tatarkiewicz W. (1937), Świack. Zabytek dekoracji malarskiej z epoki stanisławowskiej, [w:] Studia do dziejów sztuki w Polsce, t. IV.2, Wydawnictwo Zakładu Architektury Polskiej i Historii Sztuki Politechniki Warszawskiej, Warszawa, s. 5–30.
Google Scholar
Tatarkiewicz W. (1966), Świack. Zabytek dekoracji malarskiej z epoki stanisławowskiej, [w:] W. Tatarkiewicz, O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku. Architektura. Rzeźba, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 206–227.
Google Scholar
Tłoczek I. (1985), Dom mieszkalny na polskiej wsi, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Google Scholar
x.R.F. (1894), Wizyty kanoniczne w Archidjecezji Warszawskiej (dok.), „Przegląd Katolicki”, 38 (20 września), s. 599–600.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.1097/00000658-189407000-00089
Żerek-Kleszcz H. (2002), Stanisław Gadomski – właściciel dóbr kutnowskich, ostatni wojewoda łęczycki, „Kutnowski Biuletyn Muzealny”, 1, s. 115–129.
Google Scholar
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
