Pomiędzy protorasizmem szlacheckim a rasizmem naukowym. Studium porównawcze praktyk urasawiania innych na przykładzie polskich chłopów pańszczyźnianych i Afroamerykanów

Paweł Taradejna

doi:10.18778/0208-600X.88.05

Autor

Paweł Taradejna Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie https://orcid.org/0009-0004-5846-4235

DOI:

https://doi.org/10.18778/0208-600X.88.05

Słowa kluczowe:

rasizm, rasizm naukowy, rasa ludzka, protorasizm, dyskurs rasowy, władza dyskursywna

Abstrakt

Celem artykułu jest dokonanie studium porównawczego zjawisk protorasizmu szlacheckiego i nowożytnego rasizmu naukowego oraz ujęcia ich, zgodnie z funkcjonującą praktyką akademicką, w kategorii faktów społeczno-kulturowych. Autor zarysowuje charakterystykę zjawisk: polskiego protorasizmu szlacheckiego i medykalizacji pojęcia ludzkiej rasy w Stanach Zjednoczonych na przełomie XIX i XX wieku, zaprzęganej w proces wtórnego uprzedmiatawiania nie-białej ludności. Wskazuje na pewne elementy wspólne praktyk urasawiania Innych zarówno w szlacheckiej Polsce, jak i oddalonej w czasie Ameryce. W tym kontekście rozpatruje rasizm jako kategorię analityczną będącą narzędziem Foucaultowskiej władzy dyskursywnej, podkreślając jej klasowy i dystynkcyjny charakter. Zwraca uwagę na przemiany, które dokonywały się w rozumieniu pojęcia rasy wraz z postępującym rozwojem oświeceniowego europejskiego ideału naukowości. Wskazuje na cechy i figury powszechnie utożsamiane z Innymi. Ich podobieństwo tłumaczy wspólnym rdzeniem, wywodzącym się ze wczesnego europejskiego etnocentryzmu.

Bibliografia

Balibar É. (1991), Class Racism, [w:] Balibar É., Wallerstein I., Race, Nation, Class. Ambiguous Identities, Verso, London–New York, s. 204–216.
Google Scholar

Barroso A. (2020), Most black adults say race is central to their identity and feel connected to a broader black community. Pobrane z: https://www.pewresearch.org/fact-tank/2020/02/05/most-black-adults-say-race-is-central-to-their-identity-and-feel-connected-to-a-broader-black-community/
Google Scholar

Biondi G., Rickards O. (2002), The Scientific Fallacy of the Human Biological Concept of Race, „Mankind Quarterly”, nr 42(4), https://doi.org/10.46469/mq.2002.42.4.2
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.46469/mq.2002.42.4.2

Census, race and science (2000), „Nature Genetics”, t. 24, s. 97–98. https://doi.org/10.1038/72884
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1038/72884

Christie R. (2010), Acting White: The Curious History of a Racial Slur, Thomas Dunne Books, New York.
Google Scholar

Czarnecki R.S. (2015). Racjonalizm vs fundamentalizm. Pobrane z: https://www.sprawynauki.edu.pl/archiwum/dzialy-wyd-elektron/325-religioznawstwo/3069-racjonalizm-vs-fundamentalizm
Google Scholar

Davis A.Y. (2022), Kobiety, rasa, klasa, Wydawnictwo Karakter, Kraków.
Google Scholar

Foucault M. (1970), Porządek dyskursu, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk.
Google Scholar

Foucault M. (2010), Historia seksualności, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk.
Google Scholar

Goffman E. (2007), Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Google Scholar

Green L. (1998), Stereotypes: Negative Racial Stereotypes and Their Effect on Attitudes Toward African-Americans, „Perspectives on Multiculturalism and Cultural Identity”, nr 11(1), s. 560–573.
Google Scholar

Kendziorek P. (2011), Biologistyczna legitymizacja doktryn społecznych, [w:] Ługowski W., Lisiejew I.K. (red.), Filozofia przyrody – dziś, Fundacja Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa, s. 200–206.
Google Scholar

Koziołek R. (2016), Czerń i literatura. Pobrane z: https://www.newsweek.pl/historia/czern-iliteratura/qjsqwc6
Google Scholar

Kubica-Heller G. (2015), Antropologiczny dyskurs rasowy: jego twórcy i dekonstruktorzy, [w:] Barański J., Golonka-Czajkowska M., Niedźwiedź A. (red.), W krainie metarefleksji: księga poświęcona profesorowi Czesławowi Robotyckiemu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 94–117
Google Scholar

Leszczyński A. (2023), Obrońcy pańszczyzny, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa.
Google Scholar

Lewontin R. (1972), The Apportionment of Human Diversity, [w:] Dobzhansky T., Hecht M.K., Steere W.C. (red.), Evolutionary Biology, Springer, Nowy Jork, s. 381–398. https://doi.org/10.1007/978-1-4684-9063-3_14
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/978-1-4684-9063-3_14

Nowak J. (2017), Pojęcie władzy w ujęciu Michela Foucaulta i Hannah Arendt, „Studia z Historii Filozofii”, nr 1(8), s. 131–154.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/szhf.2017.010

Olszański T.A. (1997), Zagadnienie rasizmu, „Nigdy więcej”, t. 5, s. 21–25.
Google Scholar

Plank L. (2022), Samiec alfa musi odejść. Dlaczego patriarchat szkodzi wszystkim, Wydawnictwo Czarne, Warszawa.
Google Scholar

Pobłocki K. (2021), Chamstwo, Wydawnictwo Czarne, Warszawa.
Google Scholar

Rauszer M. (2020), Bękarty pańszczyzny. Historia buntów chłopskich, Wydawnictwo RM, Warszawa.
Google Scholar

Ryś P.W. (2019), „Obaczymy, czy masz dobrą krew w sobie”. Podziały rasowe a kategoria rasy w „Ogniem i mieczem” Henryka Sienkiewicza, „Ruch Literacki”, nr 2(353), s. 153–173. https://doi.org/10.24425/rl.2019.130034
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.24425/rl.2019.130034

Ryś P.W. (2023), Rasizm klasowy i terminy pokrewne. Próba uporządkowania pojęć. Pobrane z: https://dyskursidialog.org/2023/01/18/rasizm-klasowy-i-terminy-pokrewne-proba-uporzadkowania-pojec/
Google Scholar

Shiao J.L., Bode T., Beyer A., Selvig D. (2012), The Genomic Challenge to the Social Construction of Race, „Sociological Theory”, nr 30(2), s. 67–88.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/0735275112448053

Strzałko J. (2009), Darwin jako antropolog ewolucyjny. Problem ras ludzkich, „Kosmos”, nr 58(3–4), s. 273–278.
Google Scholar

Tehranian J. (2000), Performing Whiteness: Naturalization Litigation and the Construction of Racial Identity in America, „The Yale Law Journal”, t.. 109, nr 4, s. 817–848. https://doi.org/10.2307/797505
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2307/797505

Tomala L. (2023), Zrezygnujmy ze stosowania kategorii rasy w medycynie – proponuje dwójka badaczy z UAM i UJ. Pobrane z: https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C95002%2Czrezygnujmy-ze-stosowania-kategorii-rasy-w-medycynie-proponuje-dwojka
Google Scholar

Traverso E. (2011), Rasizm klasowy, [w:] Europejskie korzenie przemocy nazistowskiej, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa.
Google Scholar

Tullett W. (2016), Grease and Sweat: Race and Smell in Eighteenth-Century English Culture, „Cultural and Social History”, t. 13, nr 3, s. 307–322. https://doi.org/10.1080/14780038.2016.1202008
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1080/14780038.2016.1202008

Twardowski M. (2014), Czy zasadne jest stosowanie „antropologicznej” koncepcji „rasy”? „Tarnowskie Studia Teologiczne 33”, t. 1, s. 25–37. https://doi.org/10.15633/tst.712
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.15633/tst.712

Wielgosz P. (2021), Gra w rasy. Jak kapitalizm dzieli, by rządzić, Wydawnictwo Karakter, Kraków.
Google Scholar

Williams-Forson P. (2013), More than Just the „Big Piece of Chicken”: The Power of Race, Class and Food in American Consciousness, [w:] Counihan C., Van Esterik P. (red.), Food and Culture (s. 107–118), Routledge, Nowy Jork.
Google Scholar

Wlezień M. (b.d.), Symbolika kolorów: czerń. Pobrane z: https://mnk.pl/aktualnosci/symbolika-kolorow-czern
Google Scholar

Wrzesińska K. (2021), Termin rasa i jego synonimy w polskiej refleksji naukowej i popularnonaukowej w latach 1864–1918, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, t. 56, Article 2041. https://doi.org/10.11649/sfps.2041
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.11649/sfps.2041

Zajączkowski A. (1961), Główne elementy kultury szlacheckiej w Polsce. Ideologia a struktury społeczne, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław.
Google Scholar