Opis morsa w kronikach Aleksandra Gwagnina i źródłach antycznych

Krzysztof Tomasz Witczak

doi:10.18778/1505-9057.70.05

Autor

Krzysztof Tomasz Witczak Uniwersytet Łódzki https://orcid.org/0000-0001-8895-974X

DOI:

https://doi.org/10.18778/1505-9057.70.05

Słowa kluczowe:

Aleksander Gwagnin, handel ciosami morsa, Klaudiusz Elian, mors arktyczny, Maciej z Miechowa, Olaf Wielki, Oppian z Cylicji, polowania na morsy, Siegmund von Herberstein, ssaki morskie

Abstrakt

Aleksander Gwagnin (1534–1614) zamieścił w swoich kronikach opis morsa (Odobenus rosmarus L.) w dużej mierze zbieżny z deskrypcją tegoż morskiego ssaka u autorów starożytnych z II i III wieku n.e. – Oppiana z Cylicji i Klaudiusza Eliana. Prawdopodobnym źródłem obu antycznych przekazów mogło być niezachowane dzieło Pyteasza z Massalii pt. O Oceanie, powstałe pod koniec IV wieku p.n.e. Słynny podróżnik grecki przedstawił wyspy położone na północnym Atlantyku, w tym Brytanię i Islandię (Thule), a także tamtejszą florę i faunę. Również Gwagnin przy opisie Peczory, krainy geograficznej położonej nad Morzem Peczorskim, stanowiącym część składową Oceanu Arktycznego, scharakteryzował świat zwierzęcy terenów (sub)borealnych, których prawdopodobnie nie znał z autopsji, chociaż w różnym okresie swego długiego życia bawił w krajach nadbałtyckich, między innymi w Prusach, Inflantach i Szwecji. Wydaje się, że polski kronikarz włoskiego pochodzenia wykorzystał wcześniejsze źródła łacińsko- i niemieckojęzyczne z XVI wieku, między innymi dzieła Macieja Miechowity, Siegmunda von Herbersteina i Olafa Wielkiego. Podobieństwo między opisami morsa w literaturze starogreckiej i w kronikach Gwagnina wynika raczej z przypadku, zwłaszcza że szesnastowieczne dzieło Konrada Gessnera pt. Historia animalium, odwołujące się do zoologicznej wiedzy autorów starożytnych, nie uwzględniało morsa.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Biogram autora

Krzysztof Tomasz Witczak - Uniwersytet Łódzki

Krzysztof Tomasz Witczak, profesor zwyczajny, filolog klasyczny, językoznawca, literaturoznawca, z zamiłowania historyk-regionalista, nauczyciel akademicki, zatrudniony w Katedrze Filologii Klasycznej na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Główne zainteresowania naukowe: filologia klasyczna, językoznawstwo klasyczne (grecko-łacińskie), indoeuropeistyka, językoznawstwo indoeuropejskie, językoznawstwo historyczno-porównawcze, religioznawstwo porównawcze, hellenistyka, mykenologia, pismo linearne B, dialektologia grecka, onomastyka, kontakty językowe, literatura grecka, grecka i rzymska epigramatyka, literatura łacińska, rzymska elegia miłosna, starożytności słowiańskie, regionalistyka. Od roku 2019 bada prehistoryczne kontakty językowe indoeuropejsko-uralskie. Obecnie jest jednym z kluczowych wykonawców grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki zatytułowanego Edycja krytyczna „Sarmatiae Europaeae descriptio” i „Kroniki Sarmacyji europskiej“ Aleksandra Gwagnina pod kierownictwem dra hab. prof. UŁ Michała Kurana (numer projektu 0209/NPRH9/H11/88/2021).

Bibliografia

Claudii Aeliani De animalium natura libri XVII, P. Gillio Gallo et C. Gesnero Helvetio interpretibus, Apud Ioannem Tornaesium, [Genavae] 1611.
Google Scholar

Claudius Aelianus, De natura animalium, ed. M. García Valdés, L.A. Llera Fueyo, L. Rodríguez-Noriega Guillén, Walter De Gruyter, Berolini–Novi Eboraci 2009. https://doi.org/10.1515/9783110973570
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1515/9783110973570

Gesnerus Conradus, Historiae animalium liber I & IV, apud Christophum Froschoverum, Tiguri 1551 & 1558.
Google Scholar

Guagninus Alexander, Sarmatiae Europeae descriptio, quae Regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masoviam, Prussiam, Pomeraniam, Livoniam et Moschoviae Tartariaeque partem complectitur, drukarnia Macieja Wirzbięty, Kraków 1578.
Google Scholar

Gwagnin Aleksander, Kronika o państwie ruskim. Kronika o ziemi tatarskiej, wyd. J. Byliński, Wydawnictwo e-booki, Wrocław 2018.
Google Scholar

Gwagnin Aleksander, Kronika Sarmacyey Europskiey, w ktorey sie zamyka krolestwo Polskie ze wszystkiemi Państwy, Xięstwy, y Prowincyami swemi: tudzież też Wielkie Xięstwo Lithew: Ruskie, Pruskie, Zmudzkie, Inflantskie, Moskiewskie, y część Tatarow, przekł. M. Paszkowski, drukarnia Mikołaja Loba, Kraków 1611.
Google Scholar

Herberstein Sigismundus, Rerum Moscoviticarum commentarii, Neyperg et Guettenhag, Basilae 1572.
Google Scholar

Klaudiusz Elian, O właściwościach zwierząt (wybór), przekł. A.M. Komornicka, Prószyński i S-ka, Warszawa 2005.
Google Scholar

Maciej z Miechowa, Opis Sarmacji Azjatyckiej i Europejskiej, wstęp H. Barycz, przekł. T. Bieńkowski, posłowie W. Voisé, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1972.
Google Scholar

Matthias de Miechow, Tractatus de duabus Sarmatiis Asiana et Europiana et de contentis in eis, drukarnia Jana Hallera (Ioannis Haller), Cracoviae 1517.
Google Scholar

Olaus Magnus, Carta marina et descriptio septemtrionalium terrarum ac mirabilium rerum in eis contentarum deligentissime elaborata, Thomas de Rubis, Venetiis 1539.
Google Scholar

Olaus Magnus, Historia de gentibus septentrionalibus, apud Ioannem Mariam de Viottis Parmensem, Romae 1555.
Google Scholar

Oppian, Colluthus, Tryphiodorus, with an English translation by A.W. Mair, William Heineman – Harvard University Press, London–Cambridge (MA) 1958.
Google Scholar

Oppian, Halieutika. Poemat o rybach i rybakach, przekł. K. Bartol, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Poznań 2020. https://doi.org/10.14746/amup.9788323236412
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.14746/amup.9788323236412

Oppiani Cynegetica et Halieutica, emendavit I.G. Schneider, A.I. Weigel, Lipsiae 1813.
Google Scholar

Ὀππιανοῦ Ἁλιευτικῶν βιβλία πέντε; τοῦ αὐτοῦ Κυνηγετικῶν βιβλία τέσσαρα / Oppiani De piscibus libri V; Eiusdem de venatione libri IIII; Oppiani De piscibus Laurentio Lippio interprete libri V, in aedibus Aldi et Andreae soceri, Venetiis 1517.
Google Scholar

Oppianus, Halieutica / Oppian, Der Fischfang, ed. F. Fajen, B.G. Teubner, Stuttgart–Leipzig 1999.
Google Scholar

Pytheas of Massalia, On the Ocean. Text, Translation and Commentary, ed. C. Horst Roseman, Ares Publishers, Chicago 1994.
Google Scholar

Simonis Starovolsci, Scriptorum Polonicorum Ἑκατοντάς, seu centum illustrium Poloniae scriptorum elogia et vitae, apud Heredes Damiani Zenarii, Venetiis 1627.
Google Scholar

Starowolski Szymon, Setnik pisarzów polskich albo pochwały i żywoty stu najznakomitszych pisarzów polskich, przekł. i koment. J. Starnawski, wstęp F. Bielak i J. Starnawski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1970.
Google Scholar

Tacyt, Dzieła, t. 2, przekł. S. Hammer, Czytelnik, Warszawa 1957.
Google Scholar

Aikio Ante, An Essay on Saami Ethnolinguistic Prehistory, [w:] A Linguistic Map of Prehistoric Northern Europe, red. R. Grünthal, P. Kallio, Suomalais-Ugrilaisen Seuran, Helsinki 2012, s. 63–117.
Google Scholar

Andersen Liselotte Wesley, Jacobsen Magnus W., Lydersen Christian, Semenova Varvara, Boltunov Andrei, Born Erik W., Wiig Øystein, Walruses (Odobenus rosmarus rosmarus) in the Pechora Sea in the context of contemporary population structure of Northeast Atlantic walruses, „Biological Journal of the Linnean Society” 2017, t. 122, s. 897–915. https://doi.org/10.1093/biolinnean/blx093
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1093/biolinnean/blx093

Barret James H., The Exploitation of Walrus Ivory in Medieval Europe, [w:] The Atlantic Walrus: Multidisciplinary Insights into Human-Animal Interactions, red. X. Keighley, M.T. Olsen, P. Jordan, S. Desjardins, Academic Press, London 2021, s. 169–196. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-817430-2.00009-1
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/B978-0-12-817430-2.00009-1

Boessenecker Robert W., Churchill Morgan, The Surprising Evolutionary Heritage of the Atlantic Walrus as Chronicled by the Fossil Record, [w:] The Atlantic Walrus: Multidisciplinary Insights into Human-Animal Interactions, red. X. Keighley, M.T. Olsen, P. Jordan, S. Desjardins, Academic Press, London 2021, s. 9–37. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-817430-2.00006-6
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/B978-0-12-817430-2.00006-6

Born Erik W., Stefansson Eydfinn, Mikkelsen Bjarni, Laidre Kristin L., Andersen Liselotte Wesley, Rigét Frank Farsø, Villum Jensen Mikkel, Bloch Dorete, A Note on a Walrus’ European Odyssey, „NAMMCO Scientific Publications” 2009, t. 9, s. 75–91. https://doi.org/10.7557/3.2921
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.7557/3.2921

Budka Włodzimierz, Gwagnin Aleksander, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 9, red. K. Lepszy, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław–Warszawa–Kraków 1960–1961, s. 202–204.
Google Scholar

Burton Maurice, Guide to the Mammals of Britain and Europe, Treasure Press, London 1985.
Google Scholar

Dekker Willem, Status of the European Eel Stock and Fisheries, [w:] Eel Biology, red. K. Aida, K. Tsukamoto, K. Yamauchi, Springer Japan, Tokyo 2003, s. 237–254. https://doi.org/10.1007/978-4-431-65907-5_17
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/978-4-431-65907-5_17

Delliaux Maxime, Le morse et le phoque dans les mers du Nord au Moyen Âge: chasse, exploitation, commerce. Une approche par les textes, „Anthropozoologica” 2016, t. 51, nr 2, s. 85–96. https://doi.org/10.5252/az2016n2a1
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.5252/az2016n2a1

Delliaux Maxime, Gautier Alban, Cheval ou baleine? Les noms du morse dans les mondes septentrionaux (IXe–milieu du XVIe siècle), „Anthropozoologica“ 2018, t. 53, nr 15, s. 175–183. https://doi.org/10.5252/anthropozoologica2018v53a15
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.5252/anthropozoologica2018v53a15

Gis Kacper, Twórczość historyczna Aleksandra Gwagnina, nieopublikowana rozprawa doktorska, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań 2018.
Google Scholar

Jefferson Thomas A., Webber Marc A., Pitman Robert L., Marine Mammals of the World. A Comprehensive Guide to Their Identification, 2nd edition, Academic Press, Amsterdam–Boston 2015.
Google Scholar

Jurewicz Oktawiusz, Słownik grecko-polski, Global Scientific Foundation, Truskaw 2021.
Google Scholar

Kaczyńska Elwira, Witczak Krzysztof Tomasz, Greckie nazwy dużych zwierząt morskich w świetle relacji Eliana (O naturze zwierząt IX 49), „Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae” 2018, t. 28, nr 2, s. 43‒56. https://doi.org/10.14746/sppgl.2018.XXVIII.2.3
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.14746/sppgl.2018.XXVIII.2.3

Kastelein Ronald A., Walrus: Odobenus rosmarus, [w:] Encyclopedia of Marine Mammals, red. W.F. Perrin, B. Würsig, J.G.M. Thewissen, 2nd revised edition, Academic Press, Amsterdam–Boston 2009, s. 1212–1217. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-373553-9.00277-7
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/B978-0-12-373553-9.00277-7

Kiparsky Valentin, L’histoire du morse, Suomalainen Tiedeakatemia, Helsinki 1952.
Google Scholar

Kitchell Kenneth F., Animals in the Ancient World from A to Z, Routledge, London‒New York 2014. https://doi.org/10.4324/9780203087503
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.4324/9780203087503

Kurek Ewa, The Image of κῆτος in Oppian of Cilicia’s Halieutica, „Scripta Classica” 2010, t. 7, s. 55–62.
Google Scholar

Lebecq Stéphane, Scènes de chasse aux mammifères marins (mers du Nord, VIe–XIIe siècles), [w:] Hommes, mers et terres du Nord au début du Moyen Âge, vol. I: Peuples, cultures, territoires, Presses Universitaires du Septentrion, Villeneuve d’Ascq 2011, s. 239–253. https://doi.org/10.4000/books.septentrion.45623
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.4000/books.septentrion.45623

Leeming Henry, Russian Words in Sixteenth-Century English Sources, „The Slavonic and East European Review” 1968, t. 46, nr 106, s. 1–30.
Google Scholar

Macbain Alexander, Etymological Dictionary of Scottish-Gaelic, Hippocrene Books, New York 1998.
Google Scholar

Mammals in the Seas, vol. I, Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome 1978.
Google Scholar

Montanari Franco, Vocabolario della lingua greca, Loescher Editore, Torino 2004.
Google Scholar

Pierce Elizabeth, Walrus Hunting and the Ivory Trade in Early Iceland, „Archaeologia Islandica” 2009, t. 7, s. 55–63.
Google Scholar

Rédei Károly, Uralisches etymologisches Wörterbuch, Akadémiai Kiadó, Budapest 1986–1988.
Google Scholar

Reichhoff Josef, Ssaki. Leksykon Przyrodniczy, przekł. H. Garbarczyk i E. Nowakowski, Świat Książki, Warszawa 1996.
Google Scholar

Roesdahl Else, L’ivoire de morse et les colonies norroises du Groenland, „Proxima Thulé” 1998, t. 3, s. 9–48.
Google Scholar

Smagowicz Krzysztof, Mantichora. Etymologiczny słownik nazw zwierząt, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004.
Google Scholar

Ssaki. Mały słownik zoologiczny, red. K. Kowalski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1991.
Google Scholar

Staszewski Józef, Słownik geograficzny. Pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych, wyd. 2, Wiedza Powszechna, Warszawa 1959.
Google Scholar

Still Robert, Harrop Hugh, Stenton Tim, Dias Luís, Europe’s Sea Mammals Including the Azores, Madeira, the Canary Islands and Cape Verde. A Field Guide to the Whales, Dolphins, Porpoises and Seals, Princeton University Press, Princeton 2019. https://doi.org/10.2307/j.ctv941t9c
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctv941t9c

The Atlantic Walrus: Multidisciplinary Insights into Human-Animal Interactions, red. X. Keighley, M.T. Olsen, P. Jordan, S. Desjardins, Academic Press, London 2021.
Google Scholar

Wiig Øystein, Born Erik W., Stewart Robert E.A., Management of Atlantic Walrus (Odobenus rosmarus rosmarus) in the Arctic Atlantic, „NAMMCO Scientific Publications” 2014, t. 9, s. 315–341. https://doi.org/10.7557/3.2855
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.7557/3.2855

Witczak Krzysztof Tomasz, Oppian z Cylicji o potworach morskich i falajnie (Halieutica I 360–408), „Zoophilologica. Polish Journal of Animal Studies” 2024, nr 2(14), s. 1–15. https://doi.org/10.31261/ZOOPHILOLOGICA.2024.14.08
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.31261/ZOOPHILOLOGICA.2024.14.08

Witczak Krzysztof Tomasz, Problem periodyzacji literatury łacińskiej doby cesarstwa rzymskiego (I–II w. n.e.), „Roczniki Humanistyczne” 2024, t. 72, nr 3, s. 97–116. https://doi.org/10.18290/rh24723.6
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18290/rh24723.6

Witczak Krzysztof Tomasz, Rychło Mikołaj, Pytheas of Massalia and his voyage to the north Atlantic in the light of onomastics, „Eos. Commentarii Societatis Philologae Polonorum” 2023, t. 110, s. 83–107.
Google Scholar

Wojtkowiak Zbysław, Aleksander Gwagnin i Maciej Stryjkowski – dwaj autorzy jednego dzieła, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań 2014.
Google Scholar