Eine kleine trup, czyli dywan z wkładką. Polska powieść kryminalna – opis kilku przykładów (z sugestią teorii)

Jakub Lichański

doi:10.18778/1505-9057.66.02

Autor

Jakub Lichański Uniwersytet Warszawski https://orcid.org/0000-0002-1943-5069

DOI:

https://doi.org/10.18778/1505-9057.66.02

Słowa kluczowe:

powieść kryminalna, komedia kryminalna, powieść obyczajowo-psychologiczna, Nicolai Hartmann, Anna Bińkowska, Marta Kisiel-Małecka, Tadeusz Kostecki, Krzysztof Kotowski, Karolina Morawiecka, Dominik W. Rettinger, Maciej Słomczyński, Olga Warykowska

Abstrakt

Polska powieść kryminalna, szczególnie powstająca po roku 1989, wywołuje co najmniej dwa pytania badawcze. Pierwsze o chronologię literatury polskiej, a zarazem o uzależnienie jej rozwoju od przemian politycznych. Drugie o to, czy faktycznie zmiany takie miały (bądź mają) wpływ na kwestie np. formalne związane z kształtem tejże literatury. Zmiany polityczne mogły zapewne wpłynąć na podejmowanie tematów dotąd niemożliwych do opisu.

Niniejsze studium ma na celu opis oraz analizę polskiej powieści kryminalnej z nieco innej perspektywy, a mianowicie opisu jej jako pewnego obiektu w znaczeniu, jaki nadał temu pojęciu Nicolai Hartmann. Stąd kwestie chronologiczne nie odegrają tu większej roli; będą traktowane jako pewien parametr pomocniczy. Natomiast artykuł podkreśla znaczenie tezy, że powieść kryminalna staje się, właśnie po roku 1989, powieścią o charakterze obyczajowo-psychologicznym. Także coraz silniej przejawia się w niej tendencja do czegoś, co sami autorzy określają jako „komedia kryminalna”. Artykuł zawiera zatem zarysowanie problemu badawczego (dzieło literackie jako obiekt), zaś główna teza to niezależność kwestii formalnych od problematyki przemian politycznych. Przyjęte w artykule metody badawcze to przede wszystkim opis obiektu, resp. dzieła literackiego i takich jego cech, jak: miejsce akcji (konkretne i opisane precyzyjnie bądź schematycznie), język protagonistów/antagonistów/narratora (konwencjonalny lub zindywidualizowany, z aluzjami intertekstowymi), postacie konwencjonalne lub zindywidualizowane, zagadka (najważniejsza, lub pretekstowa, czasem odkrywa drugie dno). Staram się wykazać, że zmiany polityczne wpłynęły na podejmowanie tematów dotąd niemożliwych do opisu. Natomiast same kwestie przemian politycznych na sferę kompozycji mają tylko wpływ głównie w warstwie językowej utworów.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Biogram autora

Jakub Lichański - Uniwersytet Warszawski

Jakub Z. Lichański – prof. dr hab., Uniwersytet Warszawski, historyk literatury i kultury, teoretyk i praktyk w zakresie retoryki, krytyk literacki. Od 1989 członek International Society of the History of Rhetoric, współorganizator i pierwszy przewodniczący powołanego w 2000 roku Polskiego Towarzystwa Retorycznego. W latach 2007–2016 kierownik Zakładu Retoryki i Mediów w Instytucie Polonistyki Stosowanej UW. Prowadził badania z zakresu literatury i kultury popularnej, skupiając się szczególnie na recepcji twórczości J.R.R. Tolkiena. Autor m.in. takich książek jak: Niepopularnie o popularnej. O narzędziach badań literatury (2018), W poszukiwaniu najlepszych form komunikacji, czyli dlaczego wciąż jest nam potrzebna retoryka? (2017).

Bibliografia

Bińkowska Anna, Tu się nie zabija, W.A.B., Warszawa 2017.
Google Scholar

Kisiel-Małecka Marta, Dywan z wkładką. Komedia kryminalna, W.A.B., Warszawa 2021.
Google Scholar

Kisiel-Małecka Marta, Efekt pandy. Komedia kryminalna, W.A.B., Warszawa 2021.
Google Scholar

Kostecki Tadeusz, Śmierć przyszła w południe (1964), LTW, Warszawa 2010.
Google Scholar

Kotowski Krzysztof, Święto świateł, Prószyński i S-ka, Warszawa 2013.
Google Scholar

Morawiecka Karolina, Morderca na plebanii czyli klasyczna powieść kryminalna o wdowie, zakonnicy i psie (z kulinarnym podtekstem), Lira, Warszawa 2019.
Google Scholar

Morawiecka Karolina, Śledztwo od kuchni czyli klasyczna powieść kryminalna o wdowie, zakonnicy i psie (z kulinarnym podtekstem), Lira, Warszawa 2020.
Google Scholar

Morawiecka Karolina, Zabójstwo na cztery ręce czyli klasyczna powieść kryminalna o wdowie, zakonnicy i psie (z kulinarnym podtekstem), Lira, Warszawa 2019.
Google Scholar

Morawiecka Karolina, Zagadka drugiej śmierci czyli klasyczna powieść kryminalna o wdowie, zakonnicy i psie (z kulinarnym podtekstem), Lira, Warszawa 2020.
Google Scholar

Rettinger Dominik W., Talizmany, Edipresse Polska, Warszawa 2017.
Google Scholar

Shakespeare William, Wieczór trzech króli, lub co chcecie, [w:] W. Shakespeare, Dzieła dramatyczne w dwunastu tomach, przekł. L. Urlich, Gebethner i Wolff, Warszawa–Kraków 1912, t. 4, s. 271–356.
Google Scholar

Słomczyński Maciej, Gdzie jest trzeci król (1966), LTW, Warszawa 2021.
Google Scholar

Warykowska Olga. Eine kleine trup, Novae Res, Gdynia 2020.
Google Scholar

Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1–3, red. K. Szwagrzyk, P. Piotrowski, Wydawnictwo IPN, Warszawa 2005–2008.
Google Scholar

Barańczak Stanisław, Poetyka polskiej powieści kryminalnej, „Teksty” 1973, nr 12 (6), s.63–82.
Google Scholar

Booth Wayne C., The Rhetoric of Fiction, wyd. 2, The University of Chicago Press, Chicago 1983.
Google Scholar

Brzostek Dariusz, Motyw zbrodni. Od chciwego spadkobiercy do seryjnego mordercy, [w:] Literatura kryminalna. Śledztwo w sprawie gatunków, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2014, s. 281–296.
Google Scholar

Burszta Wojciech Józef, Czubaj Mariusz, Kryminalna odyseja oraz inne szkice o czytaniu i pisaniu, Oficynka, Gdańsk 2017.
Google Scholar

Darska Bernadetta, Czy kryminał feministyczny jest kryminałem kobiecym? Rozważania gatunku i płci, [w:] Literatura kryminalna. Śledztwo w sprawie gatunków, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2014, s. 177–190.
Google Scholar

Gemra Anna, „Zbrodniarz i panna”: damsko-męskie relacje w wątkach kryminalnych, [w:] Literatura kryminalna. Na tropie źródeł, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2015, s. 35–56, 243–262.
Google Scholar

Hartmann Nicolai, Über die Stellung der ästhetischen Werte im Reich der Werte überhaupt, [w:] N. Hartmann, Kleinere Schriften, Berlin 1958, t. 3, s. 314–321(tł. pol. w: W. Galewicz, N. Hartmann, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987, s. 309–320). https://doi.org/10.1515/9783110855203.314
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1515/9783110855203.314

https://www.byzantium1200.com/ [dostęp: 23.09.2021]
Google Scholar

Ingarden Roman, O dziele literackim, przekł. M. Turowicz, PWN, Warszawa 1960.
Google Scholar

Kokot Joanna, „Niejaki doktor Thorndyke”. Utwory R. Austina Freemana i detektyw naukowiec, [w:] Literatura kryminalna. Śledztwo w sprawie gatunków, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2014, s. 263–280.
Google Scholar

Larek Michał, Co się wydarzyło w 1959 roku w Polsce ? Powieść kryminalna według Pesco, Alexa i Lema, [w:] Literatura kryminalna. Śledztwo w sprawie gatunków, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2014, s. 93–106.
Google Scholar

Lichański Jakub Z., Niepopularnie o popularnej. O narzędziach badań literatury, Wydawnictwo Drugie, Warszawa 2018.
Google Scholar

Literatura kryminalna. Na tropie motywów, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2016.
Google Scholar

Literatura kryminalna. Na tropie źródeł, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2015.
Google Scholar

Literatura kryminalna. Śledztwo w sprawie gatunków, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2014.
Google Scholar

Łotman Jurij M., Teoria chudożestvennogo teksta, Izd. Nauka, Moskva 1970 (tł. pol.: A. Tanalska, Warszawa 1984).
Google Scholar

Łotman Jurij M., Uniwersum umysłu – semiotyczna teoria kultury, red. przekł. przedm. B. Żyłko, Wydawnictwo UG, Gdańsk 2008.
Google Scholar

Mazurkiewicz Adam, Tendencje rozwojowe współczesnej polskiej literatury kryminalnej, [w:] Literatura kryminalna. Śledztwo w sprawie gatunków, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2014, s. 151–176
Google Scholar

Mazurkiewicz Adam, U źródeł współczesnej literatury kryminalnej: „powieść tajemnic”, [w:] Literatura kryminalna. Na tropie źródeł, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2015, s. 35–56.
Google Scholar

Piwkowski Włodzimierz, Nieborów. Arkadia, KAW, Łódź 1989.
Google Scholar

Ryszkiewicz Mirosław, Retoryka polskiej postmodernistycznej powieści kryminalnej. Prolegomena, [w:] Retoryka i manipulacja. Technika manipulacji, red. E. Lewandowska-Tarasiuk, J.Z. Lichański, t. III, DiG, Warszawa 2020, s. 89–102 [seria: „Forum Artis Rhetoricae” 62 (3)].
Google Scholar

Ryszkiewicz Mirosław, Retoryka polskiej powieści kryminalnej po roku 1989. Preliminaria, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2021.
Google Scholar

Samsel-Chojnacka Monika, Szwedzka powieść kryminalna jako literatura społecznie zaangażowana, „Studia Humanistyczne AGH” 2011, 10/1, s. 103–118.
Google Scholar

Skotarczak, Dorota, Otwierać, milicja! O powieści kryminalnej w PRL, Wydawnichowska, I. Grin, EMG, Kraków 2017.
Google Scholar

Teorie i praktyki komunikacji, red. G. Habrajska, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2020.
Google Scholar

Tuszyńska Justyna, Depresja detektywa. Tematyzacja problematyki psychologicznej w szwedzkich powieściach kryminalnych, [w:] Literatura kryminalna. Na tropie motywów, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2016, s. 287–352.
Google Scholar

Wróblewska Violetta, Gatunkowy synkretyzm czy eklektyzm? O nowej formule polskiego kryminału po 1989 roku, [w:] Literatura kryminalna. Śledztwo w sprawie gatunków, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2014, s. 129–150;
Google Scholar

Zariecki W.A., Obraz jako informacja, przekł. Ludwik Suchanek, „Pamiętnik Literacki” 1969, R. 60, z. 1, s. 257–278.
Google Scholar