Sarmaci i Popianie. Dziedzictwo średniowiecznego obrazu świata jako element kontekstu kulturowego piśmiennictwa staropolskiego

Adam Krawiec

doi:10.18778/1505-9057.53.02

Autor

Adam Krawiec Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Historii, Zakład Historii Średniowiecznej, ul. Uniwersytetu Poznańskiego 7, 61-614 Poznań https://orcid.org/0000-0002-3936-5037

DOI:

https://doi.org/10.18778/1505-9057.53.02

Słowa kluczowe:

geografia kreacyjna, piśmiennictwo średniowieczne, piśmiennictwo staropolskie, historia wyobrażeń geograficznych

Abstrakt

Artykuł podejmuje stosunkowo słabo zbadane zagadnienie średniowiecznych wpływów na staropolskie wyobrażenia o świecie jako przestrzeni geograficznej. Ma charakter uwag wstępnych, wskazujących główne obszary obecności elementów należących do dziedzictwa myśli średniowiecznej w tekstach autorów staropolskich, które w dalszych pracach należałoby zanalizować na przykładach konkretnych utworów i/lub gatunków piśmiennictwa. Zwrócono uwagę na fakt, że szereg wyobrażeń antycznych obecnych w analizowanym okresie było wspólne dla geografii kreacyjnej średniowiecza i okresu nowożytnego. Do wskazanych jako najistotniejsze post-średniowiecznych elementów staropolskiej geografii kreacyjnej należały: ogólna wizja struktury świata fizycznego, koncepcja trójdzielnej ekumeny, posługiwanie się antyczną geonimią do opisu świata współczesnego (ze szczególnym uwzględnieniem nazwy Sarmacja), wyobrażenia na temat egzotycznych ludów i zwierząt, w tym mirabiliów, tzw. ludów monstrualnych oraz królestwa Prezbitera/Popa Jana.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Biogram autora

Adam Krawiec - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Historii, Zakład Historii Średniowiecznej, ul. Uniwersytetu Poznańskiego 7, 61-614 Poznań

Dr hab. prof. UAM Adam Krawiec – historyk średniowiecza. Aktualne główne obszary zainteresowań badawczych: historia wyobrażeń, ze szczególnym uwzględnieniem wyobrażeń geograficznych i kosmologicznych; historia kartografii oraz piśmiennictwa geograficznego w średniowieczu i okresie wczesnonowożytnym.

Bibliografia

Adam z Bremy, Magistri Adam Bremensis Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, wyd. B. Schmeidler, Moumenta Germaniae Historica, Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi, t. 2, Hahnsche Buchhandlung, Hannover–Leipzig 1917.
Google Scholar

Bartlett Robert, The Natural and the Supernatural in the Middle Ages, Cambridge University Press, Cambridge 2008.
Google Scholar

Beaune Colette, Naissance de la nation France, Gallimard, Paris 1985.
Google Scholar

Benedykt Polak, Relatio fratris Benedicti Poloni, w: Itinera et relationes fratrum minorum saeculi XIII et XIV, wyd. Anastasius van den Wyngaert, Sinica Franciscana, t. 1, Collegium S. Bonaventura, Quaracchi–Firenze 1929, s. 135–143.
Google Scholar

Benson Robert Louis, Constable Giles, Introduction, w: Renaissance and Renewal in the Twelfth Century, red. Robert L. Benson, Giles Constable, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1982, s. i–xxx.
Google Scholar

Bernheimer Richard, Wild Men in the Middle Ages. A Study in Art, Sentiment, and Demonology, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1952.
Google Scholar

Bielski Marcin, Kronika to jest, Historyja Świata na sześć wieków, a czterzy Monarchije, rozdzielona z rozmaitych historyków, tak w świętym piśmie krześcijańskim, żydowskim jako i pogańskim, wybierana i na Polski język wypisana dostateczniej niż pierwej, z przydaniem wiele rzeczy nowych. Od początku Świata aż do tego roku, który się pisze 1564, z figurami ochędożnymi i własnymi, Mattheusz Siebeneycher, Kraków 1564.
Google Scholar

Bieńkowski Tadeusz, Polscy przedstawiciele „scientia curiosa”, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1987, nr 30, s. 5–34.
Google Scholar

Buchwald-Pelcowa Paulina, Marcin Bielski o odkrywaniu nowych światów, w: Wyobraźnia epok dawnych. Obrazy, tematy, idee. Materiały sesji dedykowanej Profesorom Jadwidze i Edmundowi Kotarskim, red. Janusz K. Goliński, Wydawnictwo AB, Bydgoszcz 2001, s. 153–165.
Google Scholar

Buczek Karol, Maciej Miechowita jako geograf Europy wschodniej, w: Maciej z Miechowa 1457–1523. Historyk, geograf, lekarz, organizator nauki, red. Henryk Barycz, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1960, s. 75–164.
Google Scholar

Bujak Franciszek, Wykład geografii Jana z Głogowy w roku 1494, w: Franciszek Bujak, Studia geograficzno-historyczne, Gebethner i Wolff, Kraków 1925, s. 63–77.
Google Scholar

Chmielowski Benedykt, Nowe Ateny albo Akademija wszelkiej scyjencyi pełna, na różne tytuły, jak na classes podzielona, mądrym dla memoryjału, idiotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki erygowana, alias o Bogu, bożków mnóstwie, słów pięknych wyborze, kwestyj cudnych wiele, o Sybillów zbiorze, o zwierzu, rybach, ptakach, o matematyce, o cudach świata, ludzi, rządach polityce, o językach i drzewach, o żywiołach, wierze, hieroglifikach, gadkach, narodów manijerze; co kraj który ma w sobie dziwnych ciekawości, cały świat opisany z gruntu w słów krótkości, Paweł Józef Golczewski, Lwów 1745.
Google Scholar

Chmielowski Benedykt, Nowe Ateny. Traktat Dubitantius, oprac. J. Kroczak, Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław 2009.
Google Scholar

Chrzanowski Ignacy, Marcin Bielski. Studium literackie, E. Wende i Sp., Warszawa 1906.
Google Scholar

Cybulska-Bohuszewicz Ewa, „On utwierdził na wieki niebo niestanowne”. Chrześcijańska wizja kosmosu w poezji polskiej (od połowy XVI do połowy XVIII wieku), Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2010.
Google Scholar

Cytowska Maria, Obraz Polski w poezji łacińskiej XVI wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1993, t. 37, s. 59–68.
Google Scholar

Daston Lorraine, Die Lust an der Neugier in der frühneuzeitlichen Wissenschaft, w: Curiositas. Welterfahrung und ästhetische Neugierde in Mittelalter und Frühen Neuzeit, red. Klaus Krüger, Wallstein Verlag, Göttingen 2002, s. 147–176.
Google Scholar

Daston Lorraine, Kathrin Park, Wonders and the Order of Nature 1150–1750, Zone Books, New York 1998.
Google Scholar

Delumeau Jean, Historia raju, przekł. Eligia Bąkowska, PIW, Warszawa 1996.
Google Scholar

Długosz Jan, Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, ks. 1–2, wyd. Władysław Semkowicz-Zaremba, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1964.
Google Scholar

Eastwood Bruce S., Ordering the Heavens. Roman Astronomy and Cosmology in the Carolingian Renaissance, Brill, Leiden 2007.
Google Scholar

Edson Evelyn, The World Map 1300–1492. The Persistence of Tradition and Transformation, The John Hopkins University Press, Baltimore 2007.
Google Scholar

Fried Johannes, W poszukiwaniu rzeczywistości. Mongołowie i europejska wiedza empiryczna w XIII wieku, w: Powojenna mediewistyka niemiecka, red. Jerzy Strzelczyk, Adam Krawiec, przekł. Ewa Płomińska-Krawiec, Adam Krawiec, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań 2017, s. 327–371.
Google Scholar

Friedman John B., The Monstrous Races in Medieval Art and Thought, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1981.
Google Scholar

Gautier-Dalché Patrick, La Géographie de Ptolémée en Occident (IVe–XVIe siècle), Brepols, Turnhout 2009.
Google Scholar

Grabski Andrzej Feliks, Polska w opiniach obcych X–XIII w., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1964.
Google Scholar

Grant Edward, Planets, Stars, and Orbs. The Medieval Cosmos 1200–1687, Cambridge University Press, Cambridge 1994.
Google Scholar

Grant Edward, Średniowieczne podstawy nauki nowożytnej w kontekście religijnym, instytucjonalnym oraz intelektualnym, przekł. Tadeusz Szafrański, Prószyński i S-ka, Warszawa [2005].
Google Scholar

Haskins Charles Homer, The Renaissance of the Twelfth Century, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1927.
Google Scholar

Jackowski Antoni, Dzieje geografii polskiej do 1918 roku, w: Historia geografii polskiej, red. Antoni Jackowski, Stanisław Liszewski, Andrzej Richling, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 1–50.
Google Scholar

Jonston Johannes, Thaumatographia naturalis in decem classes distincta, apud Joannem Janssonium, Amsterdam 1665.
Google Scholar

Karras Ruth Mazo, Seksualność w średniowiecznej Europie, przekł. Arkadiusz Bugaj, PIW, Warszawa 2012.
Google Scholar

Krafft Fritz, „Orbis (sphaera), circulus, via, iter, orbita“ – zur terminologischen Kennzeichnung des wesentlichsten Paradigmenwechsel in der Astronomie durch Johannes Kepler, „Beiträge zur Astronomiegeschichte“ 2011, nr 11, s. 25–99.
Google Scholar

Krawiec Adam, Ciekawość świata w średniowiecznej Polsce. Studium z dziejów geografii kreacyjnej, Wydawnictwo UAM, Poznań 2010.
Google Scholar

Krawiec Adam, Polska, Słowiańszczyzna, świat – problematyka geograficzna w Komentarzu Jana z Dąbrówki, w: Komentarz Jana z Dąbrówki do Kroniki biskupa Wincentego, red. A. Dąbrówka, M. Olszewski, IBL PAN, Warszawa 2015, s. 260–274.
Google Scholar

Krzywy Roman, Sztuka wyborów i dar inwencji. Studium o strukturze gatunkowej poematów Jana Kochanowskiego, IBL PAN, Warszawa 2008.
Google Scholar

Krzyżanowski Julian, Romans polski wieku XVI, wyd. 2, PIW, Warszawa 1967.
Google Scholar

Krzyżanowski Julian, Romans pseudohistoryczny w Polsce wieku XVI, Władysław Anczyc i S-ka, Kraków 1926.
Google Scholar

Kürbis Brygida, Cystersi w kulturze polskiego średniowiecza. Trzy świadectwa z XII wieku, w: Brygida Kürbis, Na progach historii II: O świadectwach do dziejów kultury Polski średniowiecznej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2001, s. 221–241.
Google Scholar

Kürbis Brygida, Dziejopisarstwo wielkopolskie XIII i XIV wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1959.
Google Scholar

Kurdziałek Marian, Średniowieczne doktryny o człowieku jako mikrokosmosie, w: Marian Kurdziałek, Średniowiecze w poszukiwaniu równowagi między arystotelizmem a platonizmem, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1996, s. 271–310.
Google Scholar

Le Goff Jacques, L’Occident médiéval et l’Ocean Indien: un horizon onirique, w: Mediterraneo e Oceano Indiano. Atti del VI Convegno internazionale di storia maritima, red. Manlio Cortelazzo, L. S. Olschki, Firenze 1970, s. 243–263.
Google Scholar

Lewis Clive Staples, Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej i renesansowej, przekł. Witold Ostrowski, wyd. 2, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008.
Google Scholar

Lovejoy Arthur O., Wielki łańcuch bytu. Studium historii pewnej idei, przekł. A. Przybysławski, wyd. 2 poprawione, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2009.
Google Scholar

Łuczyński Jarosław, Obraz ziem dzisiejszej Polski w geografii oraz kartografii antycznej i średniowiecznej, w: Stanisław Alexandrowicz, Jarosław Łuczyński, Radosław Skrycki, Historia kartografii ziem polskich do końca XVIII wieku, DiG, Warszawa 2017, s. 28–49.
Google Scholar

Łuczyński Jarosław, Ziemie polskie i litewskie na mapach Mikołaja z Kuzy i jej wariantach, w: Stanisław Alexandrowicz, Jarosław Łuczyński, Radosław Skrycki, Historia kartografii ziem polskich do końca XVIII wieku, DiG, Warszawa 2017, s. 52–63.
Google Scholar

Maciej z Miechowa, Opis Sarmacji Azjatyckiej i Europejskiej, przekł. Tadeusz Bieńkowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1972.
Google Scholar

[Mateusz biskup krakowski], List Mateusza biskupa krakowskiego do św. Bernarda o nawracaniu Rusi, wyd. August Bielowski, Monumenta Poloniae Historica, t. 2, nakładem własnym, Lwów 1872, s. 15–16.
Google Scholar

Meier Christel, Grundzüge der mittelalterlichen Enzyklopädik. Zu Inhalten, Formen und Funktionen einer problematischen Gattung, w: Literatur und Laienbildung im Spätmittelalter und in der Reformationszeit. Symposion Wolfenbüttel 1981, red. Ludger Grenzmann, Karl Stackmann, J.B. Metzler, Stuttgart 1984, s. 467–500.
Google Scholar

Meyer Heinz, Bartholomäus Anglicus, De proprietatibus rerum. Selbstverständnis und Rezeption, „Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur” 1988, nr 117/4, s. 237–274.
Google Scholar

Okoń Jan, Kompendium – czy tylko wiedzy? Wstęp do typologii gatunku, w: Staropolskie kompendia wiedzy, red. Iwona M. Dacka-Górzyńska, Joanna Partyka, DiG, Warszawa 2009, s. 9–32.
Google Scholar

Olszewicz Bolesław, Geografia polska w okresie Odrodzenia, w: Odrodzenie w Polsce. Materiały sesji naukowej PAN, 25–30 października 1953 roku, t. 2: Historia nauki, cz. 2, red. Bogdan Suchodolski, PIW, Warszawa 1956, s. 324–360.
Google Scholar

Pelc Janusz, Barok – epoka przeciwieństw, Czytelnik, Warszawa 1993.
Google Scholar

Pelc Janusz, Europejskość literatury polskiej doby renesansu i baroku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1993, t. 37, s. 47–57.
Google Scholar

Pelc Janusz, Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej, wyd. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
Google Scholar

Pomian Krzysztof, Zbieracze i osobliwości: Paryż–Wenecja XVI–XVIII wiek, przekł. Andrzej Pieńkos, PIW, Warszawa 1996.
Google Scholar

Radziwiłł Mikołaj Krzysztof, Podróż do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu: 1582–1584, oprac. Leszek Kukulski, PIW, Warszawa 1962.
Google Scholar

Russell Jeffrey Burton, Inventing the Flat Earth: Columbus and Modern Historians, Praeger, New York 1991.
Google Scholar

Scafi Alessandro, Mapping Paradise: a History of Heaven on Earth, British Library, London 2006.
Google Scholar

Schmitt Charles B., Aristotle and the Renaissance, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1983.
Google Scholar

Simek Rudolf, Erde und Kosmos im Mittelalter. Das Weltbild vor Kolumbus, C.H. Beck, München 1992.
Google Scholar

Simek Rudolf, Monster im Mittelalter. Die phantastische Welt der Wundervölker und Fabelwesen, Böhlau Verlag, Köln–Weimar–Wien 2015.
Google Scholar

Simek Rudolf, The shape of the earth in Middle Ages and medieval mappaemundi, w: The Hereford World Map. Medieval World Maps and Their Context, red. Paul D. A. Harvey, The British Library, London 2006, s. 293–303.
Google Scholar

Skarga Piotr, O jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem i o greckiem i ruskiem od tej jedności odstąpieniu, wyd. 6, nakł. ks. Ludwika Bobra, Kraków 1885.
Google Scholar

Sokolski Jacek, Barokowa „physica curiosa" i koncepty księgi natury, w: Koncept w kulturze staropolskiej, red. L. Ślęk, A. Karpiński, W. Pawlak, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2005, s. 290–310.
Google Scholar

Solinus, C. Iulii Solini Collectanea rerum memorabiliarum, wyd. T. Mommsen, Weidmann, Berlin 1895.
Google Scholar

Sowa Jan, Fantomowe ciało króla: peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, Universitas, Kraków 2011.
Google Scholar

Staszewski Józef, Polska i Bałtyk na mapie świata z Ebstorfu, „Zeszyty Geograficzne WSP w Gdańsku” 1962, nr 4, s. 190–236.
Google Scholar

Strickland Debra Higgs, Saracens, Demons, and Jews. Making Monsters in Medieval Art, Princeton University Press, Princeton–Oxford 2003.
Google Scholar

Strzelczyk Jerzy, „Opis krajów”. Nowe źródło do dziejów wieków średnich i chrystianizacji ludów nadbałtyckich, w: tenże, Średniowieczny obraz świata, PTPN, Poznań 2004, s. 206–216.
Google Scholar

Strzelczyk Jerzy, Klucz do poznania nieba. Z dziejów myśli racjonalistycznej w średniowieczu, Novus Orbis, Gdańsk 2003.
Google Scholar

Strzelczyk Jerzy, Król-kapłan Jan. Rzeczywistość i legenda, w: W poszukiwaniu królestwa kapłana Jana, wyb., wstęp i red. nauk. Jerzy Strzelczyk, Novus Orbis, Gdańsk 2006, s. V–LXXIX.
Google Scholar

Strzelczyk Jerzy, Wandalowie i ich afrykańskie państwo, PIW, Warszawa 1992.
Google Scholar

Ślęczka Tomasz, Aleksander Macedoński w literaturze staropolskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003.
Google Scholar

Śnieżko Dariusz, „Kronika wszystkiego świata” Marcina Bielskiego. Pogranicze dyskursów, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1991.
Google Scholar

Śnieżko Dariusz, Swojskie i obce w kronice uniwersalnej (przykład Marcina Bielskiego), „Teksty Drugie” 2003, nr 1, s. 23–40.
Google Scholar

Tazbir Janusz, Rzeczpospolita szlachecka wobec wielkich odkryć, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.
Google Scholar

Tazbir Janusz, Sarmaci o Abisynii: stereotypy i wiedza, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1997, nr 41, s. 89–110.
Google Scholar

Ulewicz Tadeusz, Sarmacja. Studium z problematyki słowiańskiej XV i XVI w., wyd. 2, Collegium Columbinum, Kraków 2006.
Google Scholar

Wagner Bettina, Die „Epistola presbiteri Johannis“, lateinisch und deutsch. Überlieferung, Textgeschichte, Rezeption und Übertragungen im Mittelalter. Mit bisher unedierten Texten, De Gruyter, Tübingen 2000.
Google Scholar

Williams David, Deformed Discourse. The Function of the Monster in Mediaeval Thought and Literature, University of Exeter Press, Exeter 1996.
Google Scholar

Wright John Kirtland, The Geographical Lore of the Times of the Crusades, American Geographical Society, New York 1925.
Google Scholar

Wróblewski Romuald, Nowy Świat – Indie Zachodnie – Ameryka. Z dziejów kształtowania się polskiej nomenklatury geograficznej w dobie Renesansu, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1976, t. 21, s. 41–55.
Google Scholar

Zalewska-Lorkiewicz Katarzyna, Ilustrowane „mappae mundi” jako obraz świata. Średniowiecze i początek okresu nowożytnego, DiG, Warszawa 1997.
Google Scholar

Żołądź Dorota, Ideały edukacyjne doby staropolskiej: stanowe modele i potrzeby edukacyjne szesnastego i siedemnastego wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990.
Google Scholar