Znany i nieznany. Wokół zagadkowego życiorysu Aleksandra Gwagnina

Kacper Gis

doi:10.18778/1505-9057.70.03

Autor

Kacper Gis Uniwersytet Łódzki https://orcid.org/0000-0001-6453-4093

DOI:

https://doi.org/10.18778/1505-9057.70.03

Słowa kluczowe:

Aleksander Gwagnin, Alessandro Guagnini, starodruki, Sarmacja, opis Sarmacji, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Włosi w Polsce, stosunki polsko-włoskie, XVI wiek, XVII wiek, biografia, historia historiografii

Abstrakt

Celem artykułu jest przybliżenie postaci Aleksandra Gwagnina (ok. 1538–1614), Włocha, który przybył do polsko-litewskiego państwa jako żołnierz, ale został zapamiętany jako autor Sarmatiae Europeae descriptio (1574, 1578) oraz Kroniki Sarmacyjej Europskiej (1611, 1612). Dzieło to, będące kompilacją historyczno-geograficzną przedstawiającą dzieje Polski i jej sąsiadów, odniosło znaczny sukces wydawniczy. Pomimo że od najważniejszych jego wydań minęło ponad 400 lat, wciąż pojawiają się rozmaite zagadki dotyczące opisu Sarmacji, jak i jego autora. Należą do nich między innymi powiązania Gwagnina z innym polskim historykiem, Maciejem Stryjkowskim, który oskarżył Włocha o plagiat, sprawa wydania kroniki z 1574 roku, różne warianty edycji, potencjalne autorstwo Gwagnina Vita Despothi Principis Moldaviae, krąg współpracowników, inne aktywności włoskiego żołnierza oraz próba przedstawienia jego powiązań z ważnymi postaciami epoki w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, jak i innych części Europy. Przykład Aleksandra Gwagnina pokazuje wszystkie trudności związane z biografistyką jako nauką, szczególnie dotyczącą postaci niebędących najważniejszymi aktorami teatru dziejów, a pomimo tych przeszkód także uzyskiwanie nowych odpowiedzi inspirujących zarazem stawianie kolejnych pytań na temat życiorysu postaci.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Biogram autora

Kacper Gis - Uniwersytet Łódzki

Kacper Gis, doktor nauk humanistycznych w zakresie historii (2019), absolwent kierunku historia na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (2011). Zainteresowania badawcze: historia historiografii, renesans, reformacja i kontrreformacja, historia państw europejskich w okresie wczesnonowożytnym. Napisał dysertację pt. Twórczość historyczna Aleksandra Gwagnina. Uczestnik konferencji naukowych i autor publikacji o tej tematyce. Obecnie pracuje w zespole grantowym realizującym projekt pt. Edycja krytyczna „Sarmatiae Europeae descriptio” i „Kroniki Sarmacyjej europejskiej” Aleksandra Gwagnina.

Bibliografia

Archiwum Kapituły Katedralnej w Krakowie, księga 9, k. 189r.
Google Scholar

Riksarkivet w Sztokholmie (teczka Diplomatica italica, IV:48).
Google Scholar

Akty izdavaemye Vilenskoû komissieû dlâ razbora drevnih aktov, t. 1, wyd. Kommissiâ vysočajše učreždennaâ dlâ razbora drevnih aktov v Vil’ne, Wilno 1865, s. 157–162.
Google Scholar

Bielski Marcin, Kronika wszytkiego świata na sześć wieków, monarchie czterzy rozdzielona, z kosmografią i z rozmaitemi królestwy, tak pogańskiemi, żydowskiemi, jako i krześcijańskiemi, z Sybillami i proroctwy ich, po polsku pisana, z figurami, w której też żywoty cesarskie, papieskie i tych królów z ich królestwy, asyryjskich, egipskich, żydowskich, greckich, perskich, tureckich, węgierskich, czeskich i inych królów, książąt, jako inych przełożonych, od początku świata aż do tego roku, który się pisze 1554, są wypisane, między któremi też nasza Polska na ostatku z osobna jest wypisana, wyd. Hieronim Scharffenberger, Kraków 1554 (Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy, sygn. 1186.1957, dostęp za pośrednictwem Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej).
Google Scholar

Guagnini Alessandro, La descrittione della Sarmatia Europea del magnifico cavalliere Alessandro Guagnino Veronese, tradotta salla lingua latina nel volgare Italiano del Reverendo M. Bartholomeo Dianigi da Fano, [w:] Secondo Volume delle navigationi e viaggi raccolto gia da M. Gio Battista Ramusio, wyd. Giunti, Wenecja 1583 (Biblioteka Czartoryskich, sygn. Cim. 2318.III).
Google Scholar

Guagnini Alessandro, Sarmatiae Europeae descriptio quae Regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masoviam, Prussiam, Pomeraniam, Livoniam, & Moschoviae, Tartariaeq[ue] partem complectitur. Alexandri Gwagnini Veronensis, Equis Aurati, peditumq[ue], praefecti, diligentia conscriptae, wyd. Maciej Wierzbięta, [Kraków] 1574 (Bibliothèque Mazarine w Paryżu, sygn. 2° 6365 (Rés.)).
Google Scholar

Guagnini Alessandro, Sarmatiae Europeae descriptio quae Regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masoviam, Prussiam, Pomeraniam, Livoniam, & Moschoviae, Tartariaeq[ue] partem complectitur. Alexandri Gwagnini Veronensis, Equis Aurati, peditumq[ue], praefecti, diligentia conscriptae, wyd. Maciej Wierzbięta, [Kraków] 1578 (zbiory Ossolineum: sygn. XVI.F.4204, dostęp za pośrednictwem Dolnośląskiej Biblioteki Cyfrowej).
Google Scholar

Guagnini Alessandro, Sarmatiae Europeae descriptio quae Regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masoviam, Prussiam, Pomeraniam, Livoniam, & Moschoviae, Tartariaeq[ue] partem complectitur. Alexandri Gwagnini Veronensis, Equis Aurati, peditumque, praefecti, wyd. B. Albinus, Spira 1581 (zbiory Ossolineum: sygn. XVI.F.4150, dostęp za pośrednictwem Dolnośląskiej Biblioteki Cyfrowej).
Google Scholar

Gwagnin Aleksander, Kronika Sarmacyey Europskiey, w ktorey sie zamyka krolestwo Polskie ze wszystkiemi Państwy, Xięstwy, y Prowincyami swemi: tudzież też Wielkie Xięstwo Lithew[skie]: Ruskie, Pruskie, Zmudzkie, Inflantskie, Moskiewskie, y część Tatarow. Przez Alexandra Gwagnina z Werony, Hrabie Pałacu Laterańskiego, Rycerza pasowanego, y Rotmistrza Iego K[rolewskiey] M[ilośći] Pierwey Roku 1578. po Lacinie wydana. A teraz zaś z przyczynieniem tych Krolow, których w Lacinskiey niemasz. Tudzież królestw, Państw, Insuł, ziem, y Prowinciy ku tey Sarmacyey przyległych iako Graecyey, ziem Słowieńskich, Woloszey, Panoniey, Bohemiey, Germaniey, Daniey, Szwecyey, Gotyey, etc. Przez tegoż Authora z wielką pilnością Rozdziałami na X. Ksiąg krociuchno zebrana, wyd. Drukarnia Mikołaja Loba, Kraków 1611 (Biblioteka Kórnicka, sygn. 313).
Google Scholar

Niesiecki Kasper, Herbarz polski, t. 4, nakładem i drukiem Breitkopfa i Haertela, Lipsk 1839.
Google Scholar

Plutarch z Cheronei, Żywoty sławnych mężów (z Żywotów równoległych), t. 3, oprac. M. Brożek, Ossolineum, Wrocław 2006.
Google Scholar

Polonicae Historiae Corpus, t. 2, red. J. Pistorius, wyd. S. Henricpetri, Bazylea 1582 (Ossolineum, sygn. XVI.F.4327, dostęp za pośrednictwem Dolnośląskiej Biblioteki Cyfrowej).
Google Scholar

Starowolski Szymon, Setnik pisarzów polskich albo pochwały i żywoty stu najznakomitszych pisarzów polskich, przekł. J. Starnawski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1970.
Google Scholar

Stryjkowski Maciej, Goniec Cnothy do prawych slachciczów przez Matysa Strykoviusa uczyniony, w którym są przykłady piękne spraw mężów zacnych, postępki Sarmatów i królów polskich, książąt litewskich i ich narodu sławnego wywód i sprawy skuteczne, z dawna w prochu zakryte, a od żadnego przedtym nie wydane od początku ich aż do dzisiejszego z łaski Bożej krola Henrika, [w:] M. Stryjkowski, Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi Macieja Stryjkowskiego wydanie nowe, będące dokładnem powtórzeniem wydania pierwotnego królewieckiego z roku 1582, poprzedzone wiadomością o życiu i pismach Stryjkowskiego przez Mikołaja Malinowskiego, oraz rozprawa o latopiscach ruskich przez Daniłowicza, pomnożone przedrukiem dzieł pomniejszych Stryjkowskiego według pierwotnych wydań, wyd. M. Malinowski, Nakład Gustawa Leona Glücksberga, Warszawa 1846, t. 2, s. 467–557.
Google Scholar

Stryjkowski Maciej, Kronika Polska Litewska, Żmodzka, y wszystkiey Rusi Kijowskiey, Moskiewskiey, Siwierskiey, Wołyńskiey, Podolskiey, Podgorskiey, Podlaskiey, etc. Y rozmaite przypadki woienne y domowe, Pruskich, Mazowieckich, Pomorskich y innych Królestwu Polskiemu y Wielkiemu Księstwu Litewskiemu przyległych, wyd. Jerzy Osterberger, Królewiec 1582, k. 14v. (Biblioteka Czartoryskich III 40).
Google Scholar

Swetoniusz Gajusz Trankwillus, Żywoty Cezarów, przekł. J. Niemirska-Pliszczyńska, Ossolineum, Wrocław 1972.
Google Scholar

Barycz Henryk, Miscellanea z dziejów piśmiennictwa polskiego XVI–XVIII w., „Pamiętnik Literacki” 1952, R. 43, z. 1–2, s. 536–547.
Google Scholar

Biedrzycka Agnieszka, Wojtkowiak Zbysław, Stryjkowski Maciej, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 44, red. A. Romanowski, Instytut Historii PAN, Warszawa–Kraków 2006–2007, s. 536–541.
Google Scholar

Biernacki Andrzej, Sarmatiae Europeae descriptio – histoire d’un plagiat, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1979, R. 24, s. 657–660.
Google Scholar

Bömelburg Hans-Jürgen, Polska myśl historyczna a humanistyczna historiografia narodowa (1500–1700), przekł. Z. Owczarek, Universitas, Kraków 2011.
Google Scholar

Budka Włodzimierz, Gwagnin Aleksander, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 9, red. K. Lepszy, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1960–1961, s. 202.
Google Scholar

Bühring Johannes, Venedig, Gustav Adolf und Rohan: ein Beitrag zur allgemeinen politischen Geschichte im Zeitalter des dreissigjährigen Krieges, wyd. Max Niemeyer, Halle 1885.
Google Scholar

Całek Anita, Biografia jako reprezentacja, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Poetica” 2016, t. 4, s. 25–41.
Google Scholar

Całek Anita, Biografia naukowa – od koncepcji do narracji. Interdyscyplinarność, teorie, metody badawcze, Wydawnictwo UJ, Kraków 2013.
Google Scholar

Cipolla Carlo, Un Italiano nella Polonia e nella Svezia, Stampella Reale della Ditta G.B. Paravia E.C. di Vigliardi, Turyn 1887.
Google Scholar

Cronia Arturo, La conoscenza de mondo slavo in Italia. Bilancio storico-bibliografico di un millenio, Stediv, Padwa 1958.
Google Scholar

Czamańska Ilona, Jakub Basilikos Heraklides – droga wyzwolenia Grecji?, „Balcanica Posnaniensia” 1999, t. 9/10, s. 133–151.
Google Scholar

Czapski Emeryk, Documents polonais dans les Archives des Gonzagues à Montague, „Antemurale” 1956, t. 3, s. 121–123.
Google Scholar

Diaczok Oleg, Badania nad życiem i twórczością kronikarza Aleksandra Gwagnina – polska, rosyjska i ukraińska historiografia do połowy XX wieku, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 2012, t. 7, s. 163–183.
Google Scholar

Estreicher Karol, Bibliografia polska, t. 17, Akademia Umiejętności, Kraków 1899, s. 480–487.
Google Scholar

Finkel Ludwik, Opis Rzeczypospolitej Polskiej z r. 1574-ego według relacyi Ludwika Gonazgi, ks. De Nevers i Rhétel, „Biblioteka Warszawska” 1887, t. 4, s. 169–191, 376–393.
Google Scholar

Gis Kacper, Od Ludwika Walezego do Henryka Walezego, czyli o pewnym fantazmacie dynastycznym, „Sensus Historiae” 2015, t. 21, z. 4, s. 127–140.
Google Scholar

Gis Kacper, One state that emerged from others. The image of Polish-Lithuanian Commonwealth in Alessandro Guagnini’s writings, „Open Political Science” 2019, t. 2, s. 188–196, [https://www.degruyterbrill.com/document/doi/10.1515/openps-2019-0018/html, dostęp: 9.05.2025], https://doi.org/10.1515/openps–2019–0018
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1515/openps-2019-0018

Gis Kacper, Propaganda dla elit czyli o roli listów dedykacyjnych w dziełach Aleksandra Gwagnina, „Nowożytnicze Zeszyty Historyczne” 2015, z. 6, s. 42–57.
Google Scholar

Gis Kacper, Twórczość historyczna Aleksandra Gwagnina, UAM, Poznań 2018.
Google Scholar

Grabski Andrzej Feliks, Dzieje historiografii, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2011.
Google Scholar

Gwagnin Aleksander, [w:] Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut, red. K. Budzyk, oprac. R. Pollak, Państwowy Instytut Wydawniczy, [Warszawa] 1964, s. 246–248.
Google Scholar

Jakobsson Håkan, Dutch experts in the early modern Swedish state. Employment strategies and knowledge building, 1560–1670, Stockholm University, Sztokholm 2021, s. 49.
Google Scholar

Jurkiewicz Jan, Czy tylko plagiat? Uwagi w kwestii autorstwa Sarmatiae Europeae descriptio (1578), [w:] Lietuvos Didžiosos Kunigaikšystės istorijos šaltiniai, red. A. Dubonis i in., Lietuvos istorijos instituto leidykla, Wilno 2007, s. 67–96.
Google Scholar

Jurkiewicz Jan, Tablice zamków inflanckich w dziełach Macieja Stryjkowskiego i Aleksandra Gwagnina, [w:] Litwa w epoce Wazów, red. W. Kriegseisen i A. Rachuba, Neriton, Warszawa 2006, s. 375–397.
Google Scholar

Kaczmarek Marian, Wstęp, [w:] Antologia pamiętników polskich XVI wieku, red. R. Pollak, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966, s. 5–45.
Google Scholar

Kaźmierska Kaja, Czapliński Przemysław, Julkowska Violetta, Biografia, [w:] Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, red. M. Saryusz-Wolska, R. Traba, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2014, s. 61–67.
Google Scholar

Kuran Michał, Adresaci i poetyka listów dedykacyjnych w Kronice Sarmacyjej europskiej Aleksandra Gwagnina, [w:] Proza staropolska, red. K. Płachcińska i M. Bauer, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011, s. 43–62.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/7525-622-2.04

Kuran Michał, Kronika Aleksandra Gwagnina jako kompendium wiedzy historycznej i geograficznej, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 2010–2011, t. 7, s. 41–55.
Google Scholar

Kuran Michał, Marcin Paszkowski – poeta okolicznościowy i moralista z pierwszej połowy XVII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012.
Google Scholar

Kuran Michał, Wspólnota kulturowa państw Europy Środkowej i Wschodniej w „Kronice Sarmacyjej europskiej” Aleksandra Gwagnina w przekładzie Marcina Paszkowskiego, [w:] Europa Środkowa – salon czy przedpokój Europy, red. A. Gogacz, Wydawnictwo AHE, Łódź 2010, s. 109–126.
Google Scholar

Lulewicz Henryk, Gniewów o unię ciąg dalszy, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2002.
Google Scholar

Łepkowski Tadeusz, Kilka uwag o historycznej biografistyce, „Kwartalnik Historyczny” 1964, R. 71, nr 3, s. 711–716.
Google Scholar

Marinescu Constantin, A propos d’une biographie de Jacques Basilicos L’Héraclide, récemment découverte, Bukareszt 1938.
Google Scholar

Mączak Antoni, Klientela. Nieformalne systemy władzy w Polsce i Europie XVI–XVIII w., Wydawnictwo Semper, Warszawa 2000.
Google Scholar

Przedmowa, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 1, red. W. Konopczyński, Druk Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1935, s. V–X.
Google Scholar

Quirini-Popławska Danuta, Polska azylem europejskich imigrantów na przełomie wieków średnich i nowożytnych, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1993, t. 37, s. 35–46.
Google Scholar

Radziszewska Julia, Maciej Stryjkowski. Historyk – poeta z epoki Odrodzenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1978.
Google Scholar

Rimša Edmundas, Pieczęcie miast Wielkiego Księstwa Litewskiego, przekł. J. Sienkiewicz, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2007.
Google Scholar

Ronchi De Michelis Laura, Guagnini Alessandro, [w:] Dizionario Biografico degli Italiani, t. 60, 2003, Istituto della Enciclopedia Italiana fondata da Giovanni Treccani, https://www.treccani.it/enciclopedia/alessandro-guagnini_(Dizionario-Biografico)/ [dostęp: 10.02.2025].
Google Scholar

Sobieszczański Franciszek Maksymilian, Gwagnin, [w:] Encyklopedyja powszechna, t. 11, wyd. S. Orgelbrand, Warszawa 1862, s. 76–83.
Google Scholar

Topolski Jerzy, Narodziny kapitalizmu w Europie XIV–XVII wieku, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2003.
Google Scholar

Tygielski Wojciech, Włosi w Polsce XVI−XVII wieku: utracona szansa na modernizację, „Biblioteka Więzi”, Warszawa 2005.
Google Scholar

Wilgosiewicz-Skutecka Renata, Komu było dedykowane dzieło Gwagnina „Sarmatiae Europeae descriptio”? – rozwiązanie zagadki znanego polonicum XVI w., „Biblioteka” 2007, nr 11(20), s. 11–27. https://doi.org/10.14746/b.2007.11.1
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.14746/b.2007.11.1

Wojtkowiak Zbysław, Aleksander Gwagnin i Maciej Stryjkowski – dwaj autorzy jednego dzieła, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań 2014.
Google Scholar

Wojtkowiak Zbysław, Co Gwagnin wręczył Batoremu i co ten wysłał Groźnemu z Zawołocza?, [w:] Wokół Wielkiego Księstwa Litewskiego i jego tradycji, red. B. Manyś, M. Zwierzykowski, Wydawnictwo IH UAM, Poznań 2015, s. 55–65.
Google Scholar

Wojtkowiak Zbysław, Maciej Stryjkowski – dziejopis Wielkiego Księstwa Litewskiego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1990.
Google Scholar

Wyrobisz Andrzej, Aleksander Gwagnin i cudzoziemscy fachowcy w hutach szkła w Polsce, „Przegląd Historyczny” 1967, t. 57, z. 4, s. 679–682.
Google Scholar

Zajewski Władysław, Biografistyka jako gatunek twórczości historiograficznej, „Czasy Nowożytne” 2000, nr 8(9), s. 7–18.
Google Scholar