Stosunki handlowe Rzeczypospolitej z Królestwem Prus od pierwszego do trzeciego rozbioru (1772–1795) Próba oceny i perspektywy badań (część 1)

Jacek Wijaczka; Igor Kąkolewski

doi:10.18778/1644-857X.23.01.03

Autor

Jacek Wijaczka Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu https://orcid.org/0000-0003-4546-6878
Igor Kąkolewski Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

DOI:

https://doi.org/10.18778/1644-857X.23.01.03

Słowa kluczowe:

polityka handlowa, polsko-pruskie stosunki handlowe, rozbiory Rzeczypospolitej 1772–1795, Stanisław August Poniatowski, Fryderyk II Wielki, Fryderyk Wilhelm II

Abstrakt

Artykuł prezentuje różne aspekty polsko-pruskich stosunków handlowych w okresie między pierwszym a trzecim rozbiorem polsko-litewskiej Rzeczypospolitej (1772–1795). Traktat handlowy z 1775 r. i pruska polityka celna odgrywały kluczową rolę w kontaktach gospodarczych między Rzeczpospolitą a Królestwem Prus aż do śmierci Fryderyka II Wielkiego w 1786 r. Stosunki handlowe między oboma krajami w tym okresie okazały się niekorzystne dla obu stron. Negatywne aspekty pruskiej polityki celnej po 1775 r. stały się przedmiotem dyskusji w kręgach dworskich w Berlinie po śmierci Fryderyka II. Nowy król Prus, Fryderyk Wilhelm II, próbował na nowo ułożyć stosunki handlowe z Rzeczpospolitą zgodnie z zasadami wolnego handlu. Ułatwienia wprowadzone przez władze pruskie w 1788 r. na granicy Prus Wschodnich i Wielkiego Księstwa Litewskiego doprowadziły do zwiększenia obrotów handlowych, zarazem jednak podwyższenie opłat celnych przez stronę litewską powodowało zwyżkę cen towarów importowanych do Prus. Wzrost obrotów handlowych i liczby kupców litewskich przybywających do Królewca sprzyjał utworzeniu w mieście polsko-litewskiego konsulatu, na czele którego w latach 1792–1794 stał Jerzy Wojna-Okołow. Nowy traktat handlowy między Rzeczpospolitą a Królestwem Prus został zawarty w kwietniu 1794 r., na początku insurekcji kościuszkowskiej, na krótko przed upadkiem dawnej Rzeczypospolitej. W części pierwszej omówiono stosunki handlowe polsko-pruskie do końca panowania Fryderyka II Wielkiego.

* Artykuł ten jest znacznie rozbudowaną i poszerzoną chronologicznie wersją tekstu w języku niemieckim: J. Wijaczka, I. Kąkolewski, Die Handelsbeziehungen Polen-Litauens mit dem Königreich Preußen von der Ersten bis zur Zweiten Teilung (1772–1792), „Nordost-Archiv” 2024, Bd. XXXIII, s. 61–72.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Biogramy autorów

Jacek Wijaczka - Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

prof. dr hab., historyk, pracuje na Wydziale Nauk Historycznych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Zainteresowania naukowe: procesy o czary w Europie w XV–XVIII w., dzieje Prus Książęcych (Brandenburskich) i Królewskich oraz historia społeczna Polski w czasach wczesnonowożytnych.

Igor Kąkolewski - Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Dr hab, prof. UWM – historyk, pracuje na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Jednocześnie jest dyrektorem Centrum Badań Historycznych PAN w Berlinie.

Zainteresowania naukowe: historia Polski i Europy w XVI–XVIII w., historia stosunków polsko-niemieckich od końca średniowiecza do XX w., badania kultury pamięci, dydaktyka historii, muzealnictwo.

Bibliografia

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie: Prokuratoria Królestwa Polskiego, sygn. 19
Google Scholar

Akta sejmikowe województwa bełskiego. Lata 1696–1772 (1792), wyd. M. Zwierzykowski, R. Kołodziej, Kraków 2021.
Google Scholar

Czacki T., Refleksye nad uszkodzeniem dla krajów polskich wynikającym z zaniedbywania handlu pochodzącego z mniej ważenia porzuconej nad Gdańskiem opieki, [b.m.w.] 1790.
Google Scholar

General = Zoll = Tarif, [w:] Sammlung aller in den souverainen Herzogthum Schlesien und der demselben incorporierten Grafschaft Glatz in Finanz = Policey =Sachen, ergangenen und publicierten Ordnungen, Edicte, Mandate, Rescripte, welche während Zeit der glorwürdigsten Regierung Friedrich II. Königs von Preußen als souverainen Obristen Herzogs von Schlesien herausgekommen sind, Bd. XIV, Breslau 1785, s. 402–464.
Google Scholar

Instruktarz cełł koronnych przez Kommissyą Skarbu Koronnego na fundamencie Konstytuc yi Generalney Konfederacyi Omnium Ordinum Regni na Konwokacyi Głównej Warszawskiej dnia 7. Miesiąca maja, roku pańskiego 1764 uchwalonej, prawem seymu coronationis Najjaśniejszego Króla JMci Stanisława Augusta szczęśliwie panującego w swej istocie zachowany […], Warszawa 1765.
Google Scholar

Volumina legum. Przedruk zbioru praw staraniem xx. pijarów w Warszawie, od roku 1732 do roku 1782 wydanego, t. VII–VIII, Petersburg 1860.
Google Scholar

Askenazy S., Przymierze polsko-pruskie, wyd. 3, przejrzane i dopełnione, Warszawa 1918.
Google Scholar

Atorf L., Der König und das Korn. Die Getreidehandelspolitik als Fundament des brandenburgisch-preußischen Aufstiegs zur europäischen Großmacht, Berlin 1999, Quellen und Forschungen zur Brandenburgischen und Preußischen
Google Scholar

Geschichte, Bd. XVII. https://doi.org/10.3790/978-3-428-49652-5
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.3790/978-3-428-49652-5

Beguelin H. von, Accise- und Zollverfassung in der Preuß. Staaten, Berlin 1797.
Google Scholar

Bömelburg H.-J., Die Politik Friedrichs II. gegenüber Polen-Litauen, [w:] Friedrich II. und das östliche Europa. Deutsch-polnisch-russische Reflexionen, Hrsg. O. Kurilo, Berlin 2013, s. 13–44.
Google Scholar

Bömelburg H.-J., Zwischen polnischer Ständegesellschaft und preussischem Obrigkeitstaat. Vom Königlichen Preußen zu Westpreußen (1756–1806), München 1995.
Google Scholar

Bruch R. vom, Der Kameralismus in Preußen und die Berliner Akademie, [w:] Technik und Staat, Hrsg. A. Hermann, H.-P. Sang, Düsseldorf 1992, Technik und Kultur, Bd. IX, s. 41–59. https://doi.org/10.1007/978-3-662-01081-5_3
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-662-01081-5_3

Büsch J. G., Schriften über Staatswirtschaft und Handlung, Teil III, Hamburg–Kiel 1784.
Google Scholar

Cegielski T., Kądziela Ł., Rozbiory Polski 1772–1793–1795, Warszawa 1990.
Google Scholar

Charles L., Daudin G., General Introduction, „Revue de l’OFCE” 2015, no 140 (= Eighteenth-century International Trade Statistics, Sources and Methods, eds. L. Charles, G. Daudin), s. 7–36. https://doi.org/10.3917/reof.140.0007
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.3917/reof.140.0007

Chłędowski K., Traktat handlowy między Austryą a Polską z roku 1775, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1880, R. VIII, z. 4, s. 321–331.
Google Scholar

Cieślak E., Handel i żegluga w drugiej połowie XVIII w., [w:] Historia Gdańska, t. III, cz. 1 (1655–1793), red. E. Cieślak, oprac. E. Cieślak, Z. Nowak, J. Stankiewicz, J. Trzoska, Gdańsk 1993, s. 402–444.
Google Scholar

Cieślak E., Pruska agresja ekonomiczna i polityczna wobec Gdańska w okresie rozbiorowym, [w:] Historia Gdańska, t. III, cz. 1 (1655–1793), red. E. Cieślak, oprac. E. Cieślak, Z. Nowak, J. Stankiewicz, J. Trzoska, Gdańsk 1993, s. 579–595.
Google Scholar

Damus R., Die Stadt Danzig gegenüber der Politik Friedrich’s der Grossen und Friedrich Wilhelm’s II., „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins” 1887, H. 20, s. 38–47 i 86–94.
Google Scholar

Danowska E., Komisja Skarbu Koronnego – zakres władzy i odpowiedzialności, „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie” 1996, R. XLI, s. 45–62.
Google Scholar

Danowska E., Tadeusz Czacki 1765–1813. Na pograniczu epok i ziem, Kraków 2006.
Google Scholar

Drozdowski M., Historiografia o ekonomicznych następstwach aneksji pruskich dla ziem polskich i państwa Hohenzollernów, [w:] Dzieje Brandenburgii i Prus w historiografii, red. B. Wachowiak, Warszawa–Poznań 1989, s. 211–217.
Google Scholar

Drozdowski M., Traktaty handlowe po pierwszym rozbiorze a problem jedności gospodarczej ziem polskich, „Roczniki Historyczne” 1971, R. XXXVII, s. 97–102.
Google Scholar

Drozdowski M., Zabiegi Prus o ograniczenie suwerenności Rzeczypospolitej w początkach panowania Stanisława Augusta. Zniesienie cła generalnego, [w:] Ars historica. Prace z dziejów powszechnych i Polski, red. M. Biskup et al., Poznań 1976, s. 667–676.
Google Scholar

Dygdała J., Opozycja Prus królewskich wobec cła generalnego w latach 1764–1776, „Zapiski Historyczne” 1977, t. XLII, z. 2, s. 25–44.
Google Scholar

Furtak T., Ceny w Gdańsku w latach 1701–1815, Lwów 1935.
Google Scholar

Gause F., Die Geschichte der Stadt Königsberg, Bd. II (Von der Königskrönung bis zum Ausbruch des Ersten Weltkrieges), 2. Ausgabe, Köln–Weimar–Wien 1996.
Google Scholar

Gaziński R., Prusy a handel solą w Rzeczypospolitej w latach 1772–1795, Warszawa 2007.
Google Scholar

Gierszewski S., Życie portowe Elbląga w XVII i XVIII w., [w:] Szkice z dziejów Pomorza, red. G. Labuda, t. II (Pomorze nowożytne), red. G. Labuda, S. Hoszowski, Warszawa 1959, s. 313–349.
Google Scholar

Guldon Z., Handel drewnem i potażem w końcu XVIII wieku (na przykładzie ekonomii grodzieńskiej i brzeskiej), „Sylwan” 1965, nr 5, s. 27–36.
Google Scholar

Guldon Z., Kazusek S., Eksport Korony w 1786 roku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2009, R. LVII, nr 2, s. 193–214.
Google Scholar

Handel zagraniczny Korony w końcu XVIII wieku. Tabele statystyczne, t. I (Eksport w latach 1786–1790), oprac. S. Kazusek, Kielce 2012.
Google Scholar

Handel zagraniczny Korony w końcu XVIII wieku. Tabele statystyczne, t. II (Import w latach 1786–1790), cz. 1 (Zestawienia roczne), oprac. S. Kazusek, Kielce 2012.
Google Scholar

Handel zagraniczny Korony w końcu XVIII wieku. Tabele statystyczne, t. II (Import w latach 1786–1790), cz. 2 (Zestawienie sumaryczne), oprac. S. Kazusek, Kielce 2013.
Google Scholar

Die Handels-, Zoll- und Akzisepolitik Preußens 1740–1786, bearb. H. Rachel, Bd. III, Teil 2, Berlin 1928.
Google Scholar

Herzfeld M., Der polnische Handelsvertrag von 1775, „Forschungen zur Brandenburgischen und Preußischen Geschichte” 1920, Bd. XXXII, s. 57–107.
Google Scholar

Herzfeld M., Der polnische Handelsvertrag von 1775, „Forschungen zur Brandenburgischen und Preußischen Geschichte” 1923, Bd. XXXV, s. 45–82.
Google Scholar

Historia Pomorza, t. II, cz. 2 (Pomorze Wschodnie w latach 1657–1815), red. G. Labuda, Poznań 1984.
Google Scholar

Hoensch J. K., Der Streit um den polnischen Generalzoll 1764–1766. Zur Rolle Preußens und Rußlands beim Scheitern der Finanzenreform Stanisław Augustus, „Jahrbücher für Geschichte Osteuropas” 1970, Jg. XVIII, H. 3, s. 355–388.
Google Scholar

Hoszowski S., Handel Gdańska w okresie XV–XVIII wieku, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Krakowie” 1960, nr 11 (Prace z zakresu historii gospodarczej), s. 3–71.
Google Scholar

Hoszowski S., Polski eksport wiślany w 1784 roku, „Kwartalnik Historyczny” 1956, R. LXIII, nr 4–6, s. 64–80.
Google Scholar

Hoszowski S., Walka Gdańska i Torunia z pruską zaborczością w II połowie XVIII w., [w:] Szkice z dziejów Pomorza, red. G. Labuda, t. II (Pomorze nowożytne), red. G. Labuda, S. Hoszowski, Warszawa 1959, s. 313–349.
Google Scholar

Jekel F. J., Pohlens Handelsgeschichte, Teil II, Wien–Triest 1809.
Google Scholar

Jezierski A., Leszczyńska C., Historia gospodarcza Polski, Warszawa 2003.
Google Scholar

Kamieński A., Polityka polska Fryderyka II i pierwszy rozbiór Polski, [w:] Prusy w okresie monarchii absolutnej (1701–1806), red. B. Wachowiak, oprac. Z. Szultka, A. Kamieński, G. Kucharczyk, D. Łukasiewicz, B. Wachowiak, Poznań 2010, s. 284–348.
Google Scholar

Kamieński A., Polityka Prus wobec Polski w latach 1772–1786, [w:] Prusy w okresie monarchii absolutnej (1701–1806), red. B. Wachowiak, oprac. Z. Szultka, A. Kamieński, G. Kucharczyk, D. Łukasiewicz, B. Wachowiak, Poznań 2010, s. 395–407.
Google Scholar

Kamieński A., Polsko-pruska wojna celna w latach 1764–1766, [w:] Między Zachodem a Wschodem, t. IV (Życie gospodarcze Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku. Materiały konferencji naukowej), red. J. Wijaczka, Toruń 2007, s. 176–186.
Google Scholar

Kaufhold K. H., Preußische Staatswirtschaft – Konzept und Realität. 1640–1806.
Google Scholar

Zum Gedanken an Wilhelm Treue, „Jahrbuch für Wirtschaftsgeschichte” 1994, Bd. XXXV, H. 2, s. 33–70.
Google Scholar

Kazusek S., Spław wiślany w drugiej połowie XVIII wieku (do 1772 roku), cz. 1 (Charakterystyka spławu wiślanego), Kielce 2022.
Google Scholar

Kazusek S., Spław wiślany w drugiej połowie XVIII wieku (do 1772 roku), cz. 2 (Statystyka spławu wiślanego), Kielce 2016.
Google Scholar

Kazusek S., Więzi gospodarcze polsko-austriackie po 1772 roku (do 1795 r.), [w:] Granice i pogranicza. Mikrohistorie i historie życia codziennego, red. P. Guzowski, M. Liedke, M. Ocytko, Kraków 2011, s. 201–215.
Google Scholar

Kazusek S., Kochanowski J., Poland, 1764–1791, „Revue de l’OFCE” 2015, no 140 (= Eighteenth-century International Trade Statistics, Sources and Methods, eds. L. Charles, G. Daudin), s. 311–317. https://doi.org/10.3917/reof.140.0311
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.3917/reof.140.0311

Konopczyński W., Fryderyk Wielki a Polska, posłowiem opatrzył E. Rostworowski, Kraków 2010 (wyd. 1: Poznań 1947).
Google Scholar

Konopczyński W., Pierwszy rozbiór Polski, red. Z. Zielińska, Kraków 2010.
Google Scholar

Korzon T., Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764–1794), t. II, wyd. 2, Kraków–Warszawa 1897 (wyd. 1: t. II, 1883).
Google Scholar

Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, podskarbi nadworny litewski, t. I–II, Londyn 1970–1971.
Google Scholar

Kulak Z., Plany i cele polityki Fryderyka II w stosunku do Polski, „Przegląd Zachodni” 1977, R. XXXIII, nr 4, s. 56–83.
Google Scholar

Mittenzwei I., Preußen nach dem Siebenjährigen Krieg. Auseinandersetzungen zwischen Bürgertum und Staat um die Wirtschaftspolitik, Berlin 1979.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1515/9783112722619

[Nax J. F.], Uwagi nad Uwagami, czyli Obserwacje nad książką, która wyszła pod tytułem, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana, Kraków 1861.
Google Scholar

Oestereich G., Friedrich Wilhelm I: preußischer Absolutismus, Merkantilismus, Militarismus, Göttingen–Zürich–Frankfurt 1977.
Google Scholar

Orłowski R., Z dziejów organizacji handlu spławnego w Ordynacji Zamojskiej w końcu XVIII wieku, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio F – Historia” 1956, t. XI, z. 5, s. 81–100.
Google Scholar

Pilarczyk P. M., Komisja Skarbu Wielkiego Księstwa Litewskiego wobec zagadnień handlowych, [w:] Gismoryja gandlju na merymoryi Belarusi, red. A. A. Skiepjan, Mińsk 2016, s. 189–201.
Google Scholar

Rusiński W., Rola ziem polskich w europejskiej wymianie handlowej w XVI–XVIII w., [w:] Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie, 17–21 września 1968 r. Referaty, t. I (Sekcje I–VI), red. A. Mączak, Warszawa 1968, s. 155–173.
Google Scholar

Rutkowski J., Historia gospodarcza Polski, t. I (Czasy przedrozbiorowe), wyd. 3, rozszerzone, Poznań 1947.
Google Scholar

Salmonowicz S., Fryderyk II, Wrocław 1981.
Google Scholar

Salmonowicz S., Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Poznań 1987.
Google Scholar

Straubel R., Carl August von Struensee. Preußische Wirtschafts- und Finanzpolitik im ministeriellen Kräftespiel (1786–1804/06), Potsdam 1999.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.35998/9783830542759

Straubel R., Die Handelsstädte Königsberg und Memel in friderizianischer Zeit. Ein Beitrag zur Geschichte des ost- und gesamtpreußischen „Commerciums” sowie seiner sozialen Träger (1763–1806/15), Berlin 2003.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.35998/9783830542810

Waschko S., Celnictwo w Polsce przedrozbiorowej. (Cła i polityka celna, instruktarze i postępowanie celne), Sopot–Poznań 1960.
Google Scholar

Wijaczka J., Kąkolewski I., Die Handelsbeziehungen Polen-Litauens mit dem Königreich Preußen von der Ersten bis zur Zweiten Teilung (1772–1792), „Nordost-Archiv” 2024, Bd. XXXIII, s. 61–72.
Google Scholar

Wilder J. A., Traktat handlowy polsko-pruski z roku 1775. Gospodarcze znaczenie utraty dostępu do morza, Warszawa 1937.
Google Scholar

Woźnicki M., Reformy ceł i podatków w Rzeczypospolitej w latach 1764–1766, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin, sectio F – Historia” 2014, vol. LXIX, z. 1–2, s. 152–166.
Google Scholar

Zielińska Z., Rzeczpospolita między Prusami a Rosją w świetle polsko-pruskiego sporu o cło generalne w 1765 r., cz. 1, „Kwartalnik Historyczny” 2008, R. CXV, nr 2, s. 5–52.
Google Scholar

Zielińska Z., Rzeczpospolita między Prusami a Rosją w świetle polsko-pruskiego sporu o cło generalne w 1765 r., cz. 2, „Kwartalnik Historyczny” 2008, R. CXV, nr 3, s. 5–59.
Google Scholar