Sznur w heraldyce królowej wdowy Marii Kazimiery d’Arquien Sobieskiej

Jarosław Pietrzak

doi:10.18778/1644-857X.18.01.02

Autor

Jarosław Pietrzak Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Instytut Historii i Archiwistyki, Katedra Historii Nowożytnej https://orcid.org/0000-0003-0341-2273

DOI:

https://doi.org/10.18778/1644-857X.18.01.02

Słowa kluczowe:

heraldyka, wdowieństwo, Sobiescy, Francja

Abstrakt

Praca, o tematyce heraldyczno-genealogicznej, dotyczy pomijanego w dotychczasowych badaniach elementu w herbie królowej wdowy Marii Kazimiery d’Arquien Sobieskiej, jakim był sznur. W pierwszej części omówione zostały tradycje jego stosowalności sięgające XV w. i kręgu dworu książąt bretońskich. Ukazano także zadomowienie się owej tradycji w heraldyce dynastii kapetyńskiej i jej dwóch gałęzi: Walezjuszy i Burbonów. Przedstawiono proces, wedle którego sznur od osobistego emblematu związanego z domem panującym w Bretanii przekształcił się w element symbolizujący wdowieństwo królowych Francji. Następnie w XVII w. wszedł on do symboliki wdów ze sfery arystokratycznej. Podano tu argumenty heraldyki eksponowanej na pieczęciach, medalach, grafice portretowej i przedmiotach codziennego użytku, m.in. książkach. W drugiej części zastanowiono się nad przyczynami dołączenia przez królową Marię Kazimierę d’Arquien Sobieską symbolu sznura. Uznano jej działanie za świadomą kreację, zmierzającą do wywyższenia swego majestatu po 1696 r. i podkreślenia relacji z domem panującym we Francji.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Biogram autora

Jarosław Pietrzak - Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Instytut Historii i Archiwistyki, Katedra Historii Nowożytnej

absolwent Uniwersytetu Łódzkiego, doktor nauk humanistycznych w zakresie historii, adiunkt w Katedrze Historii Nowożytnej (Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie). Autor książki pt. „Księżna dobrodziejka. Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa (1634–1694) – życie i działalność” (Warszawa 2016 r.). Współpracownik Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, stypendysta Fundacji Lanckorońskich z Brzezia. Kierownik i wykonawca projektu NCN FUGA 4 „Organizacja i funkcjonowanie dworów Marii Kazimiery d’Arquien Sobieskiej w Polsce, w Italii i we Francji w latach 1658–1716” (IH UAM) w latach 2016-2018.

Bibliografia

Archives nationales de France – site de Paris, Centre de sigillographie et d’héraldique [AnF Centre], sygn. D-48, D-170, D-171, D-171bis, D-173, D-175, D-176, D-177, D-178, D-179, D-180, D-181, D-183, D-10260, D-10261, D-10262, St-4395bis.
Google Scholar

Archives nationales de France – site de Paris, Collections iconographiques, sygn. AE/II/3216.
Google Scholar

Archivio di Stato di Lucca, Archivio Sardi, sygn. 145.
Google Scholar

Archivio di stato di Roma, Fondo Congregazioni Religiosi Benedettine in S. Maria in Campo Marzio, reg. 62, 63, 64, 65, 66.
Google Scholar

Archivio Provinciale dei Frati Minori Cappuccini – Roma, Annali manoscritti della Provincia Roma dei Frati Cappuccini (1674), vol. III.
Google Scholar

Archivio Storico Capitolino w Rzymie [ASCap.], Archivio Capranica-Scarlatti [ACS], vol. MCLXXXI, MCXC.
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [AGAD], Archiwum Warszawskie Radziwiłłów (dz. III), sygn. 33.
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [AGAD], Zbiory Muzeum Narodowego w Warszawie [ZMN], sygn. 30, 446.
Google Scholar

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiory Rusieckich, sygn. 60.
Google Scholar

Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie [BCz.], sygn. 2190/IV, 5885/III, 6770/III.
Google Scholar

Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego [BUW], sygn. 30, 76.
Google Scholar

Bibliothèque Municipale w Aix-en-Provence, Ms. 0638.
Google Scholar

Bibliothèque nationale de France w Paryżu [BnF], Ms. Latin 1369, 3027, 9474.
Google Scholar

Bibliothèque nationale de France w Paryżu [BnF], Ms. Français 1993, 5100, 15459, 19088.
Google Scholar

Bibliothèque nationale de France w Paryżu [BnF], Cabinet des médailles, 4480.
Google Scholar

Bibliothèque nationale de France w Paryżu [BnF], Collections iconographiques, sygn. AE/II/3191, AE/II/3216.
Google Scholar

Bibliothèque nationale de France w Paryżu [BnF], Département cartes et planes, sygn. GE D 26179 (RES).
Google Scholar

Bibliothèque nationale de France w Paryżu [BnF], Département éstampes et photographie, sygn. AD-110 (1)-FOL, FOL-QB-201, QB-201 (36)-FOL.68
Google Scholar

British Library w Londynie, Mss. Add. 8529.
Google Scholar

British Museum, Department of Prints and Drawnings, 1858,0417.1436.
Google Scholar

Getty Museum w Los Angeles, sygn. Ms. Ludwig XIII 4, 700719269.
Google Scholar

Museum of Fine Arts w Bostonie, sygn. akces. 36.136.
Google Scholar

Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Mińsku, Archiwum Sobieskich z Oławy (f. 695, opis 1), nr 344.
Google Scholar

Princton University Library, sygn. 5942.244.12, GA 2005.00584.
Google Scholar

Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum, Zbiory Tomasza Niewodniczańskiego, sygn. H-25.
Google Scholar

Aubert de La Chesnaye-Desbois F.A., Dictionnaire historique des moeurs, usages, et coutumes des François, t. I, Paris 1768.
Google Scholar

Bassani A., Viaggio a Roma della […] Maria Casimira regina di Polonia vedoua […] delle […] Giovanni III per il voto di visitare i Luoghi Santi et il supremo Pastor della Chiesa Innocenzo XII. All’ […] Cardinale Barberino protettore di quel regno. Del Con. Antonio Bassani Padovano Can. di Varmia, Roma 1700.
Google Scholar

Crescembeni G.M., Notizie Istoriche degli Arcadi morti, t. III, Roma 1721.
Google Scholar

Favin A., Le Théâtre d’honneur et de chevalerie, ou l’histoire des ordres militaires etc., Paris 1610.
Google Scholar

Giustiniani Abbé, Histoire des ordres militaires ou des chevaliers des milices etc., t. II, Amsterdam 1721.
Google Scholar

Hélyot P., Bullot M., Histoire des ordres monastiques, religieux et militaires etc., Paris 1719.
Google Scholar

[Maître des Entrées parisiennes des reines], Entrée de la reine Claude de France à Paris, Paris 1517.
Google Scholar

Oronce Fine de Briaville C., Jeu d’Armoires des souverains et estates d’Europe, Lyon 1665.
Google Scholar

Prato F., Dizionario storico portatile degli ordini religiosi e militari e delle congregazioni regolari e secolari ch contiente la loro origine, i loro progressi, la loro decadenza, e lei differentia loro riforme, Torino 1742.
Google Scholar

Raccolta di varii pometti lirici, dramatici, e ditirambici degli Arcadia, Roma 1722.
Google Scholar

Sainte-Marie H. de, Dissertations historiques et critiques sur la chevalerie ancienne et moderne, Paris 1718.69
Google Scholar

Ciecierski H., Pamiętniki, wyd. T. Ciecierska-Chłapowa, Warszawa 2013.
Google Scholar

Mongrillon M. de, Pamiętnik sekretarza ambasady francuskiej w Polsce pod koniec panowania Jana III oraz w okresie bezkrólewia i wolnej elekcji po jego zgonie (1694–1698), wyd. Ł. Częścik, Wrocław–Warszawa–Kraków 1984.
Google Scholar

Motteville F. de, Anna Austriaczka i jej dwór, Warszawa 1978.
Google Scholar

Saint-Simon L. de, Pamiętniki, t. II, wyd. A. i M. Bocheńscy, Warszawa 1984.
Google Scholar

[F.D.S.], Dwór Jana III w 1688 i 1689, wyd. J. Siemieński, „Czas. Dodatek miesięczny” 1859, t. XIII, R. IV, s. 5–48.
Google Scholar

Jabłonowski J.S., Traktat o familiach i koligacjach, wyd. M. Górny, Wrocław 2015.
Google Scholar

Lettres inédites: Louis XIV, Philippe V, roi d’Espagne, Guillaume III, roi d’Angleterre, Marie-Louise de Savoie, reine d’Espagne, Marie Casimire, reine de Pologne (1680–1714), avec introduction et notes par M. Jametel, Paris 1898.
Google Scholar

Livret de l’archiconfrérie du Cordon de Saint-François: origine, obligations, indulgences, cérémonial, diplôme, ed. Société et libr. Saint-François, Paris 1929.
Google Scholar

O’Connor B., Historia polski, wyd. P. Hanczewski, Warszawa 2012.
Google Scholar

Polonia e Curia Romana. Corrispondenza di Maria Kazimiera Sobieska regina di Polonia, con Carlo Barberini prottetore del regno (1681–1699) e il soggiorno romano di una famiglia polacca in esilio, a cura di G. Platania, Viterbo 2016.
Google Scholar

Sigilla Regum et Reginarum Poloniae. Pieczęcie królów i królowych polskich ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych, wyd. Archiwum Główne Akt Dawnych i Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2015.
Google Scholar

Źródła do dziejów Sobieskich z Archiwum w Mińsku i zbiorów francuskich, wyd. K. Kossarzecki, Warszawa 2012.
Google Scholar

Bergin J., Anne d’Autriche et les dévots, [w:] Anne d’Autriche. Infante d’Espagne et reine de France, dirigé Ch. Grell, Paris 2009, s. 187–209.
Google Scholar

Bély L., Louis XIV et la reine Marie-Casimire. Le retour d’une Française ou d’une reine de Pologne?, [w:] I Sobieski a Roma. La famiglia reale polacca nella Citta Eterna, red. J.A. Chrościcki, P. Migasiewicz, Warszawa 2018, s. 162–171.
Google Scholar

Bosseboeuf L.A., Château et la Sainte-Chapelle de Champigny-sur-Veude (Indre-et-Loire), notice historique et archéologique, Tours 1881.
Google Scholar

Brejon de la Vergnee J., L’emblématique d’Anne de Bretagne d’après les manuscrits à peinture, „Mémoires de la Société d’Histoire et d’Archéologie de Bretagne” 1978, t. LV, s. 83–97.
Google Scholar

Brown C.J., Claude de France: In her Mother’s Likeness a Queen with Symbolic Clout?, [w:] The Cultural and Political Legacy of Anne de Bretagne. Negotiating Convention in Books and Documents, pub. D.S. Brewer, Cambridge 2010, s. 123–144.
Google Scholar

Brown J., The Queen’s Library. Image-Making at the Court of Anne of Brittany, 1477–1514, Philadelphie–Oxford 2011.70
Google Scholar

Conihout I. de, Ract-Madoux P., Veuves, pénitents et tombeaux. Reliures françaises funèbres, Catherine de Médicis et Henri III, [w:] Les funérailles à la renaissance: XIIe colloque international de la Société française d’étude du seizième, sous le direction de J. Balsamo, Genève 2002, s. 225–268.
Google Scholar

Cordovani R., Alessandro Sobieski e i fratti Cappuccini, [w:] I Sobieski a Roma. La famiglia reale polacca nella Citta Eterna, red. J.A. Chrościcki, P. Migasiewicz, Warszawa 2018, s. 217–225.
Google Scholar

Delepierre J.O., Notice sur la cheminée de la salle des magistrats du Francs de Bruges, Bruges 1841.
Google Scholar

Dupuy A., Histoire de l’Union de la Bretagne à la France, Paris 1880.
Google Scholar

Forst de Battaglia O., Ze studiów genealogicznych nad epoką Jana III Sobieskiego, „Miesięcznik Heraldyczny” 1933, R. XII, nr IX, s. 132–141.
Google Scholar

Gach P., Habity zakonne w średniowieczu. Zarys problematyki, [w:] Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski, red. A. Pobóg-Lenartowicz, M. Derwich, Opole 1995, s. 491–516.
Google Scholar

Gady A., Anne d’Autriche et Paris, [w:] Anne d’Autriche. Infante d’Espagne et reine de France, dirigé Ch. Grell, Paris 2009, s. 295–323.
Google Scholar

Gaethgens B., Les portraits d’Anne d’Autriche. L’image royale au service de la politique, [w:] Anne d’Autriche. Infante d’Espagne et reine de France, dirigé Ch. Grell, Paris 2009, s. 209–243.
Google Scholar

Grodecki L., Callias Bey M., Perrot F., Les Vitraux du Centre et des Pays de la Loire, [w:] Corpus vitrearum, Éditions du Centre National de la Recherche Scientifique, Paris 1981, s. 1–36.
Google Scholar

Hablot L., Pour en finir ou pour commencer! – avec l’ordre de la Cordelière, [w:] Pour en finir avec Anne de Bretagne, ed. D. Le Page, Nantes 2004, s. 47–70.
Google Scholar

Hablot L., Les princesses et la devise. L’utilisation politique des devises et des ordres de chevalerie par les femmes de pouvoir à la fin du Moyen Age, [w:] Femmes de pouvoir et pouvoir de femmes dans l’Occident, eds A. Nayt-Dubois, E. Satninelli- -Foltz, Valenciennes 2009, s. 163–183.
Google Scholar

Henderson V.K., Rethinking Henry VII: The Man and His Piety in the Context of the Observant Franciscans, [w:] Reputation and Representation in Fifteenth-Cen-tury Europe, eds D.L. Biggs, S.D. Michalove, Leiden 2004, s. 317–349.
Google Scholar

Hildebrand P., Le père Louis d’Amsterdam (m. 1720) confesseur de la reine de Pologne e i Minori Capuccini „Italia Francescana” 1936, t. XI, s. 373–376.
Google Scholar

Hochner N., Louis XII and the porcupine: transformations of a royal emblem, „Rennaisance Studies” 2001, vol. XV, no. 1, s. 17–36.
Google Scholar

Jones M., Les signes du pouvoir. L’ordre de l’Hermine, les devises et les hérauts des ducs de Bretagne au XVe siècle, „Mémoires de la Société d’histoire et d’archéologie de Bretagne” 1991, t. LXVIII, s. 141–173.
Google Scholar

Kapellari E., Święte znaki w liturgii i codzienności, Kraków 2002.
Google Scholar

Komaszyński M., Maria Kazimiera Sobieska d’Arquien Sobieska, królowa Polski (1641–1716), Kraków 1983.
Google Scholar

Komaszyński M., Marie Casimire, reine de Pologne, dernière résidente royale du Château de Blois, Katowice 1995.71
Google Scholar

Komaszyński M., Piękna królowa Maria Kazimiera d’Arquien-Sobieska, 1641–1716, Warszawa 1995.
Google Scholar

Komaszyński M., Teresa Kunegunda Sobieska, Warszawa 1982.
Google Scholar

Komaszyński M., Zamek w Blois – ostatnia rezydencja Marii Kazimiery Sobieskiej (1714–1716), „Przegląd Historyczny” 1978, t. LXIX, z. 2, s. 239–260.
Google Scholar

Labande-Mailfert Y., Le mariage d’Anne de Bretagne avec Charles VIII, vu par Erasme Brasca, „Mémoires de la Société d’histoire et d’archéologie de Bretagne” 1978, t. LV, s. 17–42.
Google Scholar

Lecoqe A.-M., François Ier. Imaginaire, symbolique et politique à l’aube de la Renaissance française, Paris 1987.
Google Scholar

Loret M., Życie polskie w Rzymie w XVIII wieku, Roma 1930.
Google Scholar

Łoski J., Jan Sobieski, jego rodzina, towarzysze broni i współczesne zabytki, Warszawa 1883.
Google Scholar

Magdziarz W.S., Anna Austriacka, Warszawa 2013.
Google Scholar

Mazel C., À corps et à coeurs: les monuments funéraires des Valois, 1461–1589, [w:] Les Funérailles princières en Europe XVIe–XVIIIe siècle, t. II (Apothéoses monumentales), sous les direction de J.A. Chrościcki, M. Hengerer, G. Sabatier, Versailles 2013, s. 229–243.
Google Scholar

Merindol C. de, Essai sur l’emblématique et la thématique de la maison de Bretagne. Mise au point, nouvelles lectures, nouvelles perspectives, [w:] 1491. La Bretagne, terre d’Europe, publ. J. Kerhervé, T. Daniel, Brest-Quimper 1992, s. 187–227.
Google Scholar

Nassiet M., Les reines héritères: d’Anne de Bretagne à Marie Stuart, [w:] Femmes et pouvoir politique. Les princesses d’Europe XVe–XVIIIe siècle, sous le direction d’Isabelle Poutrin, M.-K. Schaub, Bréal 2007, s. 134–143.
Google Scholar

Nassiet M., La Page D., L’union de la Bretagne à la France, Morlaix 2003.
Google Scholar

Noël F.-J.-M., Nouveau dictionnaire des origines, inventions et découvertes, t. I, Paris 1827.
Google Scholar

Paoleti M., Il Nodo: Storia, Mitologia e Misteri del simbolo più antico dell’umanità, Firenze 2015.
Google Scholar

Pietrzak J., L’ingresso di Maria Casimira d’Arquien Sobieska a Roma nel 1699 e la sua cornice cerimoniale, [w:] I Sobieski a Roma. La famiglia reale polacca nella Citta Eterna, a cura di J.A. Chrościcki, Z. Flisowska, P. Migasiewicz, Warsza-wa 2018, s. 70–90.
Google Scholar

Pietrzak J., Między ceremoniałem a ludycznością. Codzienność na dworze Jana III Sobieskiego oczami współczesnych mu pamiętnikarzy i korespondentów, [w:] W kręgu rodziny epok dawnych – rytmy życia, rytmy codzienności. Dom – codzienność i święto, red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha, Warszawa 2017, s. 56–73.
Google Scholar

Platania G., Gli ultimi Sobieski e Roma. Fasti e miserie di una famiglia reale polacca tra Sei e Settecento (1699–1715), Roma 1989.
Google Scholar

Rìo Barredo M.J. del, Enfance et éducation d’Anne d’Autriche à la cour de Espagne (1601–1615), [w:] Anne d’Autriche. Infante d’Espagne et reine de France, dirigé Ch. Grell, Paris 2009, s. 11–41.72
Google Scholar

Riviale L., Les verrières de la Sainte-Chapelle de Champigny-sur-Veude (Indre-et-Loire), [w:] Congrès archéologique de France. 155e session. Monuments en Touraine, ed. Société Française d’archéologie, Paris 2003, s. 55–76.
Google Scholar

Rosińska D., Jana Sobieskiego życie religijne, [w:] Z dziejów XVII i XVIII wieku. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Michałowi Komaszyńskiemu, red. J. Kwak, Katowice 1997, s. 65–84.
Google Scholar

Rotter L., Habit franciszkański na przykładzie wybranych wspólnot męskich i żeńskich, „Zeszyty Sądecko-Spiskie” 2009, t. IV, s. 66–73.
Google Scholar

Santrot H., Entre France et Angleterre, le duché de Bretagne, essai d’iconographie des ducs de Bretagne, Nantes 1988.
Google Scholar

Skrzypietz A., Infant Jan, czyli ostatni królewski pogrzeb na Wawelu, [w:] W podróży przez wiek osiemnasty. Studia i szkice z epoki nowożytnej, red. A. Perłakowski, M. Wyszomirska, M. Zwierzykowski, Kraków 2015, s. 71–91.
Google Scholar

Skrzypietz A., Jakub Sobieski, Poznań 2015.
Google Scholar

Skrzypietz A., Królewscy synowie – Jakub, Aleksander i Konstanty Sobiescy, Ka-towice 2011.
Google Scholar

Skrzypietz A., Plany małżeńskie Sobieskich jako wyraz pozycji rodu – marzenia i rzeczywistość, [w:] Wielkie rody na ziemiach polsko-litewskich w XVI–XX wieku. Wielkie rody – Procesy, red. N. Kasparek, T. Zych, M. Klempert, Olsztyn– Tarnobrzeg 2017, s. 52–72.
Google Scholar

Skrzypietz A., Propozycje małżeństwa córki królewicza Jakuba Sobieskiego z Karolem XI, [w:] Sic erat in votis. Studia i szkice ofiarowane Profesorowi Zbignie-wowi Anusikowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin. Europa i świat w czasach nowożytnych, red. M. Karkocha, P. Robak, Łódź 2017, s. 229–243.
Google Scholar

Skrzypietz A., Wokół małżeństw księżniczek Sobieskich – ze wschodu na zachód Europy, [w:] Staropolski ogląd świata. Rzeczpospolita między okcydentalizmem a orientalizacją. Przestrzeń wyobraźni, red. F. Wolański, R. Kołodziej, t. I, Toruń 2009, s. 246–262.
Google Scholar

Surgers A., Les images du règne. Le roi nous regarde, [w:] François Ier pouvoir et image, sous le direction de B. Petey-Girard, M. Vène, Paris 2015, s. 66–77.
Google Scholar

Tomaszewski N., Tomaszewska O., Dokumenty związane ze szlachtą w zbiorach Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” 2007, t. III, s. 11–19.
Google Scholar

Tourault P., Anne de Bretagne, Paris 2014.
Google Scholar

Tourault P., Les ducs et duchesses de Bretagne, Xe–XVIe siècle, Paris 2009.
Google Scholar

Viennot E., Veuves de mère en fille au XVIe siècle: le cas du clan Guise, [w:] Veufs, Veuves et veuvage dans la France d’Ancien-Régime, sous le direction N. Pellegrin, C. Winn, Paris 2003, s. 187–198.
Google Scholar

Vilain-De Bruyne A., Le cachet de Catherine de Médicis. Une matrice réginale inédite, „Revue de la Bibliothèque nationale de France” 2013, no. 43, s. 74–78.
Google Scholar

Vincenti G., The Exiled Queen Maria Casimira Sobieska in Rome, [w:] Gender, Culture and Politics. Advances in Gender and Cultural Research in Business and Economics, publ. P. Paolini, R. Lombardi, Rome 2018, s. 3–11.
Google Scholar

Walicka I.M., Kościół i klasztor Sakramentek w Warszawie. Pomnik Zwycięstwa pod Wiedniem, Warszawa 1988.73
Google Scholar

Widacka H., Zagadki portretu królowej Marii Kazimiery w diariuszu Antonia Bassaniego, „Studia Wilanowskie” 2009, t. XVI, s. 108–113.
Google Scholar

Wilson-Chevalier K., « Trinités royales » et « quadrangle d’amour » : Claude de France. Marguerite de Navarre, François Ier, Louise de Savoie et le réforme fabriste de l’Église, [w:] « La dame de coeur ». Patronage et mécénat religieux des femmes de pouvoir dans l’Europe des XIVe–XVIIe siècles, sous le direction de M. Gaude- Ferragu, C. Vincent-Cassy, Rennes 2006, s. 123–137.
Google Scholar

http://ombresdemeslivres.wifeo.com/mlle-de-blois-duchesse-d-orleans.php (dostęp: 19 III 2017).
Google Scholar

http://passion-heraldique.blogspot.com/2012/12/armorial-du-parlement-de-quebec-6e.html (dostęp: 19 III 2017).
Google Scholar

http://patrimoine-de-france.com/seine-et-marne/jouarre/abbaye-notre-dame-de-jouarre-1.ph (dostęp: 14 III 2017).
Google Scholar

http://sceau.hypotheses.org/627 (dostęp: 17 III 2017).
Google Scholar

http://www.ande.fr/DetailElement.aspx?numStructure=78849&numElement=76997 (dostęp: 19 III 2017).
Google Scholar

http://www.anticstore.com/plaque-cheminee-decoree-un-blason-cordeliere-22823P (dostęp: 19 III 2017).
Google Scholar

http://www.bibliophilie.blogspot.com/2012/11/miscellanees-dubibliophile-bredouille.html (dostęp: 19 III 2017).
Google Scholar

http://www.bibliotheque-conde.fr/expositions/histoire-de-la-reliure/reliures-aux-armes-des-seigneurs-de-chantilly-xvie-xixe-siecle/ (dostęp: 19 III 2017).
Google Scholar