W sprawie genezy i wieku form rzeźby glacjalnej pogranicza Wysoczyzn Kaliskiej i Tureckiej

Zbigniew Rdzany; Małgorzata Frydrych; Aleksander Szmidt; Katarzyna Tarnawska

doi:10.18778/1427-9711.14.04

Autor

Zbigniew Rdzany Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Fizycznej
Małgorzata Frydrych Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Fizycznej
Aleksander Szmidt Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Fizycznej
Katarzyna Tarnawska Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Fizycznej

DOI:

https://doi.org/10.18778/1427-9711.14.04

Słowa kluczowe:

kemy, zlodowacenie warty, glacitektonika, deglacjacja, Wysoczyzna Kaliska, Wysoczyzna Turecka

Abstrakt

W latach 2012–2015 autorzy zebrali nowe dane geomorfologiczne i geologiczne na pograniczu Wysoczyzn Kaliskiej i Tureckiej, które pozwalają na uzupełnienie wiedzy na temat genezy i wieku form rzeźby. Ustalono, że większość glacigenicznych form wypukłych, tworzących tzw. strefę kaliską, powstała w brzeżnym pasie lądolodu zlodowacenia warty o kilkukilometrowej szerokości. Prawdopodobnie był to rezultat krótkotrwałego uaktywnienia lądolodu i szybkiej deglacjacji w pomaksymalnym epizodzie zlodowacenia warty, który nazwano w tym regionie subfazą bzury. Autorzy odrzucają jednocześnie możliwość transgresji na ten obszar lądolodu fazy leszczyńskiej zlodowacenia wisły. Stwierdzono, że na przebieg procesów glacjalnych miały wpływ cechy morfologiczne, litologiczne i dynamika podłoża, w tym nawet wstrząsy sejsmiczne. Strukturę analizowanych form tworzą głównie osady stożków napływowych i glacifluwialnych rzek roztokowych. Część osadów objęta jest deformacjami o różnym zasięgu – w największym stopniu zaburzeniami tektoniki glacjalnej sensu lato. W strefie przypowierzchniowej występują także zaburzenia paraglacjalne i peryglacjalne o lokalnym zasięgu. Struktura większości form wypukłych jest charakterystyczna dla kemów glacifluwialnych diapirowych. Formy największe mają zwykle budowę złożoną zarówno pod względem litofacjalnym, jak i wiekowym, a jednoznaczne przyporządkowanie im wąskiej kategorii genetycznej (np. kem diapirowy, morena spiętrzenia, morena martwego lodu) może być nadmiernym uproszczeniem.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Bibliografia

Baraniecka, M., 1975. Zależność wykształcenia osadów czwartorzędowych od struktur i dynamiki podłoża w środkowej części Niżu Polskiego. Biuletyn Instytutu Geologicznego 288, 5–97.
Google Scholar

Baraniecka, M.D., Sarnacka, D., 1971. Stratygrafia czwartorzędu i paleogeografia dorzecza Widawki. Biuletyn Instytutu Geologicznego 254, 157–269.
Google Scholar

Baranowski, J., Mańkowska, A., 1970. Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, ark. Kalisz.
Google Scholar

Baranowski, J., Mańkowska, A., 1972. Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, ark. Kalisz.
Google Scholar

Baranowski, J., Mańkowska, A., 1979. Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, arkusz Kalisz. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 1–47.
Google Scholar

Bartkowski, T., 1968. Kemy na obszarze Niziny Wielkopolskiej a deglacjacja. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, 3–39.
Google Scholar

Chrzanowski, J., 1980. Formy deglacjacji na Wale Malanowskim i w jego otoczeniu. Acta Geographica Lodziensia 43, 1–104.
Google Scholar

Czyż, J., Forysiak, J., Kamiński, J., Klatkowa, H., 2004. Szczegółowa mapa geologiczna Polski, arkusz Dobra (587), Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Google Scholar

Czyż, J., Forysiak, J., Kamiński, J., Klatkowa, H., 2008. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Dobra (587), Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 1–39.
Google Scholar

Domosławska-Baraniecka, M.D., 1967. Konin-Koło. Zasięg zlodowacenia a pradolina pod Kołem. Przewodnik XLI Zjazdu Pol. Tow. Geol., Wydawnictwa Geologiczne, 171–174.
Google Scholar

Domosławska-Baraniecka, M.D., 1969. Ze stratygrafii i rozwoju czwartorzędu południowych Kujaw. Przewodnik XLI Zjazdu Pol. Tow. Geol., Wydawnictwa Geologiczne, Konin, 49–58.
Google Scholar

Dylik, J., 1953. O peryglacjalnym charakterze rzeźby środkowej Polski, Acta Geographica Universitatis Lodziensis 4, 1–109.
Google Scholar

Eyles, N., Eyles, C.H., Miall, A.D., 1983. Lithofacies types and vertical profile models; an alternative approach to the description and environmental interpretation of glacial diamict and diamictite sequences. Sedimentology 30, 393–410.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1111/j.1365-3091.1983.tb00679.x

Folk, R.L., Ward, W.C., 1957. Brazos river bar: a study in the significance of grain size parameters. Journal of Sedimentary Petrology 27, 3–26.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1306/74D70646-2B21-11D7-8648000102C1865D

Forysiak, J., 2005. Rozwój doliny Warty między Burzeninem a Dobrowem po zlodowaceniu warty, Acta Geographica Lodziensi 90, 1–116.
Google Scholar

Gogołek, W., Mańkowska, A. 1989. Zlodowacenie północnopolskie Wysoczyzny Tureckiej w świetle nowych danych. Kwartalnik Geologiczny 33, 573–586.
Google Scholar

Goździk, J., van Loon, A.J.T., 2007. The origin of a giant downward directed clastic dyke in a kame (Bełchatów mine, central Poland). Sedimentary Geology 193, 71–79.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.sedgeo.2006.02.008

Gruszka, B., 2007. The Pleistocene glaciolacustrine sediments in the Bełchatów mine (central Poland): Endogenic and exogenic controls. Sedimentary Geology 193, 149–166.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.sedgeo.2006.01.008

Gruszka, B., van Loon, A.T., 2007. Pleistocene glaciolacustrine breccias of seismic origin in an active graben (central Poland). Sedimentary Geology 193, 93–104.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.sedgeo.2006.01.009

Haisig, J., Wilanowski, S., 2007. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Kalisz (622). Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Google Scholar

Klatkowa, H., 1972. Paleogeografia Wyżyny Łódzkiej i obszarów sąsiednich podczas zlodowacenia warciańskiego. Acta Geographica Lodziensia 28, 1–220.
Google Scholar

Klatkowa, H., 1988. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Łask (663). Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 1–59.
Google Scholar

Klatkowa, H., Załoba, M., 1991. Kształtowanie budowy geologicznej i rzeźby południowego obrzeżenia Basenu Uniejowskiego. In: Stankowski, W. (Ed.) Przemiany środowiska geograficznego obszaru Konin-Turek. Instytut Badań Czwartorzędu UAM, Poznań, 33–44.
Google Scholar

Kłysz, P., 1981. Morfogeneza zespołu form marginalnych między Koninem, Kołem a Turkiem. Seria Geografia, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań, 1–87.
Google Scholar

Kondracki, J., 2001. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1–440.
Google Scholar

Kowalczyk, K., Rapiński, J., 2011. New elaboration of gradient map of vertical crustal movements in the territory of Poland. Faculty of Technical Science, University of Warmia and Mazury in Olsztyn, 245–254.
Google Scholar

Krygowski, B., 1974. Niektóre problemy z morfodynamiki Niziny Wielkopolskiej. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Geografia fizyczna 27A, 89–156.
Google Scholar

Krzemiński, T., 1974. Geneza młodoplejstoceńskiej rzeźby glacjalnej w dorzeczu środkowej Warty. Acta Geographica Lodziensia 33, 1–171.
Google Scholar

Krzemiński, T., 1997. Cechy rozwoju i zaniku lądolodu warciańskiego w środkowej Polsce. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica Physica 1, 47–65. URI: 11089/2878.
Google Scholar

Krzemiński, T., Bezkowska, G., 1987. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Widawa (698).
Google Scholar

Lencewicz, S., 1927. Dyluwium i morfologia środkowego Powiśla. Prace Państwowego Instytutu Geologicznego 2(2), 67–220.
Google Scholar

Łyczewska, J., 1977. Dynamika frontalna lądolodu bałtyckiego w okolicy Koła nad Wartą. Studia Geologica Polonica 52, 281–296.
Google Scholar

Majdanowski, S., 1950. Zagadnienie rynien jeziornych na Niżu Europejskim. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią 2, 35–122.
Google Scholar

Mańkowska, A., 1980. Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, ark. Konin. Wyd. A.
Google Scholar

Mańkowska, A., 1983a. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologiczna Polski 1:50 000, ark. Tuliszków (549). Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 1–124.
Google Scholar

Mańkowska, A., 1983b. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Tuliszków (549).
Google Scholar

Mańkowska, A., 1985. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Kotwasice (586).
Google Scholar

Mańkowska, A., Gogołek, W., 1988. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Kotwasice (586). Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 1–89.
Google Scholar

Miall, A.D., 1978. Lithofacies types and vertical profile models in braided river deposits: a summary. In. Miall, A.D. (Ed.) Fluvial Sedimentology. Canadian Society of Petroleum Geologists, 597–604.
Google Scholar

Moretti, M., Van Loon, A., 2014. Restrictions to the application of „diagnostic” criteria for reco gnizing ancient seismites. Journal of Palaeogeography 3, 162–173.
Google Scholar

Mörner, N.A., 2005. An interpretation and catalogue of paleoseismicity in Sweden. Tectonophysics 408, 265–307.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.tecto.2005.05.039

Muir-Wood, R., 2000. Deglaciation seismotectonics: a principal influence on intraplate seismogenesis at high latitudes. Quaternary ScienceReviews 19, 1399–1411.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/S0277-3791(00)00069-X

Nowacki, K., 2002. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Rychwał (548).
Google Scholar

Olewicz, Z.R., 1961. Glacitektonika iłów poznańskich w okolicy Kalisza. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego 31, 443–460.
Google Scholar

Passega, R., Byramjee, R., 1969. Grain-size image of clastic deposits. Sedimentology 13, 233–252.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1111/j.1365-3091.1969.tb00171.x

Pawłowski, D., Gruszka, B., Gallas, H., Petera-Zganiacz, J., 2013. Changes in the biota and sediments of glacial Lake Koźmin, Poland, during the late Saalian (Illinoian). Journal of Paleolimnology 49, 679–696.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/s10933-013-9692-z

Petera, J., Forysiak, J., 2003. The problem of the Last Glaciation extent in Central Poland. Geological Quaterly 47(4), 357–366.
Google Scholar

Rdzany, Z., 1997. Kształtowanie rzeźby terenu między górną Rawką a Pilicą w czasie zaniku lądolodu warciańskiego. Acta Geographica Lodziensia 73, Łódź. DOI: 10.13140/RG.2.1.4361.2885.
Google Scholar

Rdzany, Z., 2009. Rekonstrukcja przebiegu zlodowacenia warty w regionie łódzkim. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. DOI: 10.13140/RG.2.1.4504.4965.
Google Scholar

Rdzany, Z., 2015. The role of the paraglacial environment in the transformation of glacial Wartanian relief in Poland. Bulletin of Geography, Physical Geography Series 8, 33–45.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1515/bgeo-2015-0003

Rdzany, Z., Szmidt, A., Tarnawska, K., 2013. Rola procesów glacjalnych w kształtowaniu rzeźby południowego obrzeżenia Kotliny Kolskiej. Biuletyn Uniejowski 2, 5–21. URI: 11089/3129.
Google Scholar

Rotnicki, K., 1966. Rzeźba Wzgórz Ostrzeszowskich jako rezultat rozwoju stoku podczas Würmu. Prace Komisji Geograficzno-Geologicznej PTPN. Poznań, 5(2), 1–260.
Google Scholar

Rotnicki, K., 1971. Struktura deformacji w strefie wtórnego kontaktu łusek glacitektonicznych w Winiarach koło Kalisza. Seria A 24, 199–236.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1080/00431672.1971.9931550

Rotnicki, K., 1972. Struktura glacitektonicznego uskoku o poślizgu poziomym w Jastrzębnikach koło Kalisza. Poznańskie TPN Prace Komisji Geograficzno-Geologicznej 13, 191–209.
Google Scholar

Rotnicki, K., 2011. Geomorfologia południowo-wschodniej Wielkopolski (1965). Mapa numeryczna.
Google Scholar

Różycki, S.Z., 1967. Plejstocen Polski Środkowej. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1–251.
Google Scholar

Różycki, S.Z., 1972. Plejstocen Polski Środkowej na tle przeszłości w górnym trzeciorzędzie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1–316.
Google Scholar

Tarnawska, K., 2013. Geneza form rzeźby glacjalnej na pograniczu Wysoczyzny Kaliskiej i Tureckiej. Uniwersytet Łódzki, Praca magisterska: Katedra Geografii Fizycznej.
Google Scholar

Tietze, O., 1917. Die äussersten Endmoränen der jüngsten Vereisung Norddeutschlands. Geologische Rundschau 8, 35–35.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/BF01802925

Trzmiel, B., 1992. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Turek (550).
Google Scholar

Trzmiel, B., 1995. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Stawiszyn (585).
Google Scholar

Van Loon, A., 2002. Soft-sediment deformations in the Kleszczów Graben (central Poland). Sedimentary Geology 147, 57–70.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/S0037-0738(01)00187-7

Widera, M., 1998. Ewolucja paleomorfologiczna i paleotektoniczna elewacji konińskiej. Geologos 3, 55–103.
Google Scholar

Widera, M., 2007. Litostratygrafia i paleotektonika kenozoiku podplejstoceńskiego Wielkopolski, Geologia. Wydawnictwo Naukowe UAM, 1–224.
Google Scholar

Widera, M., 2011. Geomorphology, sedimentology and origin of the glacigenic Złota Góra hills near Konin (Central Poland). Geological Quaterly 55(3), 235–252.
Google Scholar

Widera, M., Hałuszczak, A., 2011. Stages of the Cenozoic tectonics in central Poland: examples from selected grabens. Zeitschrift der Deutschen Gesellschaft für Geowissenschaften 162, 203–215. DOI:10.1127/1860-1804/2011/0162-0203.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1127/1860-1804/2011/0162-0203

Woldstedt, P., 1927. Die Gliederung des Jüngeren Diluviums in Norddeutschland und seine Parallelisierung mit anderen Glazialgebieten. Zeitschrift der Deutschen Geologischen Gesellschaft, 51–52.
Google Scholar

Wyrzykowski, T., 1990. Opracowanie map gradientów prędkości współczesnych pionowych ruchów powierzchni skorupy ziemskiej na obszarze Polski. Prace Instytutu Geodezji i Kartografii 37, 1–2.
Google Scholar

Załoba, M., Czubla, P., 1995. Examples of deformation strutures in deposits of different ages in the vicinity of the Uniejów basin and the eastern part of the Turek Plateau. Acta Geographica Lodziensia 68, 197–212.
Google Scholar