Wyniki ratowniczych badań archeologicznych na terenie byłego niemieckiego obozu pracy przymusowej KL Jawischowitz, pow. Oświęcim
DOI:
https://doi.org/10.18778/0208-6034.37.03Słowa kluczowe:
Brzeszcze-Jawiszowice, obóz pracy, baraki, II wojna światowa, Auschwitz, ceramika, szkłoAbstrakt
Artykuł stanowi opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych, przeprowadzonych na terenie dawnego, niemieckiego obozu pracy przymusowej KL Jawischowitz, będącego podobozem filialnym dla KL Auschwitz-Birkenau. W artykule omówiono materiał zabytkowy związany z poszczególnymi fazami wykorzystania kompleksu zabudowy oraz samą architekturę obozową i towarzyszącą jej infrastrukturę techniczną.
Odkryto relikty architektury związane z dwoma blokami mieszkalnymi oraz infrastrukturą obozową, funkcjonującą w okresie od 1942 do 1945 r., jak również wykorzystywaną w okresie późniejszym. Przeprowadzono również analizę pozyskanego w trakcie badań zabytkowego materiału ruchomego, w postaci fragmentów ceramiki (porcelany, kafli i ceramiki budowlanej) i szkła, związanych z funkcjonowaniem niemieckiego obozu pracy przymusowej, a wykorzystywanego w okresie od 1945 do 1950 r. przez władze PRL jako obóz pracy przymusowej dla obywateli niemieckich, członków NSDAP i Hitlerjugend, volksdeutschów oraz osób podejrzanych o brak lojalności wobec Polski. Ostatni etap funkcjonowania kompleksu poobozowego przypada na okres po 1950 r., kiedy zostaje on przekształcony na osiedle robotnicze. Po wyburzeniu osiedla, w latach 70., obszar funkcjonował jako park, który obecnie poddawany jest rewitalizacji.
Pobrania
Bibliografia
Augustyn O. (1945), Za drutami obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, Druk: E. Baryłka, Chorzów–Batory, Kraków.
Google Scholar
Augustyniak H., Kałagate S., Stachowiak P. (2012), Opracowanie wyników badań archeologicznych prowadzonych na terenie niemieckiego obozu jenieckiego Stalag 1B Hohenstein (Królikowo, stan. 8 AZP 28–59/24, gm. Olsztynek, pow. olszytński, woj. warmińsko–mazurskie) (maszynopis w archiwum GDDKiA Oddział Olsztyn).
Google Scholar
Auschwitz w oczach SS (2012), J. Bezwińska, D. Czech (ed.), Wydawnictwo Państwowego Muzeum Oświęcim-Brzezinka, Oświęcim.
Google Scholar
Banaś-Maciaszczak J. (2017), Prace konserwatorskie, [in:] B. Bartyzel, P. Sawicki (ed.), Memorial Auschwitz-Birkenau, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim, p. 54–56.
Google Scholar
Bazelich B. (2010), Sztuka i rękodzieło ludowe w Europie, Oficyna Silesia, Koszęcin.
Google Scholar
Bem M. (2014), Sobibór. Obóz zagłady 1942–1943, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa.
Google Scholar
Bem M., Mazurek W. (2012), Sobibór. Badania archeologiczne prowadzone na terenie po byłym niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze w latach 2000–2011, Fundacja “Polsko-Niemieckie Pojednanie”, Warszawa–Włodawa.
Google Scholar
Benini M., Cerutti C., d’Agliano A., Vianello G. (1998), Ceramika XV–XX wiek, Amber, Warszawa.
Google Scholar
Bimler-Mackiewicz E. (2010), Piece w zbiorach muzeów województwa śląskiego, [in:] M. Dabrowska, J. Smeków, W. Wojnowska (ed.), Piece kaflowe w zbiorach muzealnych w Polsce. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej w Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku w dniach 5–7 września 2008 roku, Muzeum Mikołaja Kopernika, Frombork, p. 156–184.
Google Scholar
Chrościcki L. (1974), Porcelana. Znaki wytwórni europejskich, Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne, Warszawa.
Google Scholar
Cywiński P.M.A. (2021), Auschwitz. Monografia człowieka, Wydawnictwo Państwowego Muzeum Oświęcim-Brzezinka, Oświęcim.
Google Scholar
Czech D. (2012), Geneza obozu, jego budowa i rozbudowa, [in:] F. Piper, T. Świebocka (ed.), Auschwitz. Nazistowski obóz śmierci, Wydawnictwo Państwowego Muzeum Oświęcim-Brzezinka, Oświęcim, p. 19–36.
Google Scholar
Duda J., Dyba O., Pochwała S. (2000), Dawne zakłady rzemieślnicze i przemysłowe Krakowa, Muzeum Inżynierii Miejskiej MIM; Krakowskie Towarzystwo Ochrony Zabytków Techniki, Kraków.
Google Scholar
Dz.U.1947.52.265 Ustawa O upamiętnieniu męczeństwa Narodu Polskiego i innych Narodów w Oświęcimiu.
Google Scholar
Fischer A. (1934), Etnografja słowiańska, zeszyt 3, Polacy, Książnica–Atlas, Lwów–Warszawa.
Google Scholar
Fryś-Pietraszkowa E. (1962), Konkurs i wystawa garncarstwa ludowego województwa krakowskiego, “Polska Sztuka Ludowa”, 16.2, p. 118–124.
Google Scholar
Głowa Z.B. (1956), Materiały do mapy ośrodków garncarskich w Polsce. Cz. II, “Polska Sztuka Ludowa”, 10, p. 190–195.
Google Scholar
Gruba J. (1996), Nowa archeologia, “Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Setcio F Historia”, 51, p. 23–29.
Google Scholar
Gubała E. (2006), Przemysł szklarski i jego organizacja w II RP, “Szkło i Ceramika”, 57, p. 26–32.
Google Scholar
Hensel W. (1973), Archeologia żywa, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa.
Google Scholar
Historia kultury materialnej Polski, t. VI, Od 1870 do 1918 roku (1979), B. Baranowski, J. Bartyś, T. Sobczak (ed.), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Google Scholar
Höss R. (1989), Autobiografia Rudolfa Hössa komendanta obozu oświęcimskiego, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa.
Google Scholar
Izdebska S. (1934), Jak się lepi garnki?, Państwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych, Lwów.
Google Scholar
Janusz W. (2010), 725 lat Jawiszowic. Panorama najdawniejszych dziejów miejscowości na pograniczu śląsko-małopolskim, Drukarnia Compal, Jawiszowice.
Google Scholar
Jaros J. (1983), Kopalnia Brzeszcze 1903–1983, Śląski Instytut Naukowy, Katowice.
Google Scholar
Jarus H. (1982), 60-lecie Polskiej Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Katowicach (krótki zarys historyczny), Śląska Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych w Katowicach, Katowice.
Google Scholar
Jaworski K. (2012), Obróbka surowca kościanego w średniowieczu i czasach nowożytnych w zachodniej części Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu. Materiały z posesji przy ul. Katedralnej 4, [in:] A. Pankiewicz (ed.), Nowożytny cmentarz przy kościele Św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu (lata 1621–1670), Uniwersytet Wrocławski. Instytut Archeologii, Wrocław (Wratislavia Antiqua. Studia z Dziejów Wrocławia, 17), p. 165–204.
Google Scholar
Kielski A. (1969), Ogólna technologia ceramiki, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Kraków.
Google Scholar
Kogon E. (2017), Państwo SS. Organizacja i funkcjonowanie niemieckiego obozu koncentracyjnego, Wydawnictwo Replika, Zakrzewo.
Google Scholar
Kondracki J. (2001), Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Google Scholar
Koryciński W., Kozakiewicz P. (2017), Portable Wooden Buildings at the Turn of the 20th Century – a Historical Review of Structural Solutions, “Annales of Warsaw University of Life Sciences”, 100, p. 176–183.
Google Scholar
Kowalczyk A. (2014), Naczynia kamionkowe z Poznania w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań.
Google Scholar
Lasota-Kuś A. (2020), Opracowanie wyników prac archeologicznych prowadzonych na zlecenie GDDKiA w Krakowie, w rejonie skrzyżowania ul. Fabrycznej i ul. Unii Europejskiej w Oświęcimiu (DK 44 od km 60+627 do km 60+982,5) (maszynopis w archiwum GDDKiA Oddział Kraków).
Google Scholar
Levi P. (2008), Czy to jest człowiekiem, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Google Scholar
Łowmiański H. (1967), Początki Polski, t. III, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Google Scholar
M.P.1950.13.132 Zarządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 17 stycznia 1950 r. w sprawie nadania statutu Państwowemu Muzeum Oświęcim-Brzezinka.
Google Scholar
Makower H. (1987), Pamiętniki z getta warszawskiego. Październik 1940 – styczeń 1943, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Google Scholar
Moczarski K. (1985), Rozmowy z katem, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Google Scholar
Moskala K. (2012), Kafle w zbiorach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Kraków.
Google Scholar
Moszyński K. (1967), Kultura ludowa Słowian, t. I, Kultura materialna, Książka i Wiedza, Warszawa.
Google Scholar
Myszka M., Peschel K., Tabaszewski W. (2017), Opracowanie wyników nadzoru archeologicznego związanego z wykonaniem instalacji przeciwpożarowej na terenie obozu Auschwitz II – Birkenau w Oświęcimiu (nr rejestru zabytków A–714/95) (maszynopis w archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau).
Google Scholar
Nowakowski A. (1985), Terytoria oświęcimsko-zatorskie w Związku Niemieckim. Zarys prawno-historyczny, “Przegląd Historyczny”, 76.4, p. 783–793.
Google Scholar
Obozy pracy przymusowej na Górnym Śląsku (1994), A. Topola (ed.), Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Google Scholar
Oleszkiewicz M., Pyla G. (2007), Czar zabawek krakowskich, Muzeum Etnograficzne w Krakowie, Kraków.
Google Scholar
Oświęcim. Hitlerowski obóz masowej zagłady (1981), 2nd ed., W. Michalak (ed.), Wydawnictwo Interpress, Warszawa.
Google Scholar
Partrige A. (2017), Potęga ornamentu. Europejska ceramika artystyczna w budownictwie z lat 1840–1939 i jej przykłady w obiektach architektury Krakowa, Universitas, Kraków.
Google Scholar
Peschel K., Tabaszewski W. (2015), Opracowanie wyników nadzoru archeologicznego związanego z wykonaniem instalacji przeciwpożarowej na terenie obozu Auschwitz II – Birkenau w Oświęcimiu (nr rejestru zabytków A–714/95) (maszynopis w archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau).
Google Scholar
Peschel K., Tabaszewski W. (2017), Opracowanie wyników archeologicznych badań sondażowych prowadzonych na obszarze obozu koncentracyjnego Auschwitz I w Oświęcimiu (nr rejestru zabytków A–714/95) (maszynopis w archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau).
Google Scholar
Peschel K., Tabaszewski W. (2018), Opracowanie wyników nadzoru archeologicznego związanego z wykonaniem instalacji przeciwpożarowej na terenie obozu Auschwitz II – Birkenau w Oświęcimiu (nr rejestru zabytków A–714/95), prowadzonego w ramach pozwolenia MWKZ 338/18 (maszynopis w archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau).
Google Scholar
Peschel K., Tabaszewski W. (2019), Opracowanie wyników nadzoru archeologicznego związanego z wykonaniem instalacji przeciwpożarowej na terenie obozu Auschwitz II – Birkenau w Oświęcimiu (nr rejestru zabytków A–714/95) (maszynopis w archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau).
Google Scholar
Peschel K., Tabaszewski W. (2020), Opracowanie wyników nadzoru archeologicznego związanego z wykonaniem instalacji przeciwpożarowej na terenie obozu Auschwitz I i Auschwitz II – Birkenau w Oświęcimiu (nr rejestru zabytków A–714/95) (maszynopis w archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau).
Google Scholar
Piper F. (2012), Praca więźniów, [in:] F. Piper, T. Świebocka (ed.), Auschwitz. Nazistowski obóz śmierci, Wydawnictwo Państwowego Muzeum Oświęcim-Brzezinka, Oświęcim p. 99–118.
Google Scholar
Piskorz-Branekova E. (2008), Ocalić od zapomnienia. Biżuteria ludowa w Polsce, Sport i Turystyka Muza SA, Warszawa.
Google Scholar
Rawecki M. (2003), Strefa Auschwitz-Birkenau, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice.
Google Scholar
Rawecki M. (2005), Ekspertyza stanu zachowania i warunków ochrony miejsc i obiektów kompleksu Auschwitz-Birkenau. Analiza warunków opracowania i wdrożenia planu zarządzania. Część 1/5 – Ustalenia (maszynopis w archiwum Polskiego Komitetu do Spraw UNESCO).
Google Scholar
Reinfuss R. (1955), Garncarstwo ludowe, Wydawnictwo Sztuka, Warszawa.
Google Scholar
Reinfuss R. (1966), Ludowe kafle malowane, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Google Scholar
Reinfuss R., Świderki J. (1960), Sztuka ludowa w Polsce, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Google Scholar
Sehn J. (1960), Obóz koncentracyjny Oświęcim-Brzezinka, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa.
Google Scholar
Setkiewicz P. (2006), Z dziejów obozów IG Farben Werk Auschwitz 1941–1945, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim.
Google Scholar
Setkiewicz P. (2012), Rodzaje baraków wykorzystywanych w obozie, [in:] B. Bartyzel, J. Mensfelt, G. Nikliborc (ed.), Zachować autentyzm. Konserwacja pięciu drewnianych baraków dawnego KL Auschwitz II – Birkenau, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim, p. 26–29.
Google Scholar
Seweryn T. (1949), Polskie zabawki ludowe, “Polska Sztuka Ludowa”, 3.6, p. 163–179.
Google Scholar
Seweryn T. (1957), Zabawki ludowe jako odbicie zwyczajów, obrzędów, magii i legend, “Polska Sztuka Ludowa”, 9.1–2, p. 3–20.
Google Scholar
Sierakowski D. (2016), Dziennik, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa.
Google Scholar
Siess-Krzyszkowski S. (1995), Znaki firmowe fabryk porcelany i fajansu na Śląsku, w Wielkopolsce i na Pomorzu. Od roku 1795 do dnia dzisiejszego, Muzeum Okręgowe w Wałbrzychu, Wałbrzych.
Google Scholar
Skalińska-Dindorf E. (2006), Kronika Oświęcimia. Dzieje Oświęcimia 1772–2003, Oświęcimskie Centrum Kultury, Oświęcim.
Google Scholar
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (1880), t. I, F. Sulimirski, B. Chlebowski, W. Wawelski (ed.), Druk “Wieku”, Warszawa.
Google Scholar
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (1882), t. III, F. Sulimirski, B. Chlebowski, W. Wawelski (ed.), Druk “Wieku”, Warszawa.
Google Scholar
Solon J., Borzyszkowski J., Bidłasik M., Richling A., Badora K., Balon J., Brzezińska-Wójcik T., Chabudziński Ł., Dobrowolski R., Grzegorczyk I., Jodłowski M., Kistowski M., Kot R., Krąż P., Lechnio J., Macias A., Majchrowska A., Malinowska E., Migoń P., Myga-Piątek U., Nita J., Papińska E., Rodzik J., Strzyż M., Terpiłowski S., Ziaja W. (2018), Physico-geographical Mesoregions of Poland: Verification and Adjustment of Boundaries on the basis of Contemporary Spatial Data, “Geographia Polonica”, 91, p. 143–170, https://doi.org/10.7163/GPol.0115
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.7163/GPol.0115
Steblik W. (1989), Armia „Kraków” 1939, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa.
Google Scholar
Strzelecka I. (1995), Budowa, rozbudowa oraz rozwój obozu i jego filii, [in:] W. Długoborski, F. Piper (ed.), Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. I, Założenie i organizacja obozu, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim–Brzezinka.
Google Scholar
Strzelecki A. (1982), Ewakuacja, likwidacja i wyzwolenie KL Auschwitz, Państwowe Muzeum w Oświęcimiu, Oświęcim.
Google Scholar
Sulej K. (2020), Rzeczy osobiste. Opowieść o ubraniach w obozach koncentracyjnych i zagłady, Wydawnictwo Czerwone i Czarne, Warszawa.
Google Scholar
Sypek A. (2015), Tarnów cegłą murowany. Monografia cegielni tarnowskich 1330–2015, Leier Polska, Tarnów.
Google Scholar
Szmaglewska S. (2020), Dymy nad Birkenau, Prószyński i S-ka, Warszawa.
Google Scholar
Szurowa B. (1985), Zabytkowy zespół pieców garncarskich w Iłży, “Biuletyn Kwartalny Radmoskiego Towarzystwa Naukowego”, 22.3–4, p. 93–102.
Google Scholar
Tabaszewski W. (2017), Opracowanie wyników archeologicznych, weryfikacyjnych badań powierzchniowych poprzedzających budowę drogi ekspresowej S52, od Węzła Modlnica do Węzła Mistrzejowice, stanowiącej północną część obwodnicy Krakowa (maszynopis w archiwum GDDKiA Oddział w Krakowie).
Google Scholar
Tabaszewski W. (2018), Osadnictwo średniowieczne i nowożytne na stan 9 i 10 w Stanisławicach, gm. Bochnia, [in:] J. Rodak (ed.), Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce. Stanisławice, stan. 9 i 10, pow. bocheński. Osady z okresu wpływów rzymskich i czasów nowożytnych, Krakowski Zespół do Badań Autostrad, Kraków, p. 197–231.
Google Scholar
Tabaszewski W., Dziuba-Filipowicz M. (2021), Wynik wstępnych oględzin poobozowych reliktów odkrytych w czasie prac ziemnych związanych z rewitalizacją parku w Brzeszczach-Jawiszowicach (maszynopis w archiwum Urzędu Gminy Brzeszcze).
Google Scholar
Tabaszewski W., Peschel K. (2021), Opracowanie wyników prac archeologicznych związanych z konserwacją baraku nr B–167 zlokalizowanego na terenie byłego obozu koncentracyjnego Auschwitz II – Birkenau w Oświęcimiu (nr rejestru zabytków A–714/95) (maszynopis w archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau).
Google Scholar
Tołłoczko Z. (2010), Z problemów koincydencji Art. Deco i ekspresjonizmu. Część I, “Wiadomości Konserwatorskie”, 28, p. 31–48.
Google Scholar
Trojanowska M. (2010), Piece kaflowe w pałacu biskupów unickich, dawnej siedzibie Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej w Przemyślu, [in:] M. Dabrowska, J. Smeków, W. Wojnowska (ed.), Piece kaflowe w zbiorach muzealnych w Polsce. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej w Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku w dniach 5–7 września 2008 roku, Muzeum Mikołaja Kopernika, Frombork, p. 288–303.
Google Scholar
Wałowy A. (1979), Późnośredniowieczne garncarstwo krakowskie w świetle źródeł archeologicznych, “Materiały Archeologiczne”, 19, p. 5–150.
Google Scholar
Wardzińska M. (2009), Obozy niemieckie na okupowanych terenach polskich, “Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 4.99, p. 24–30.
Google Scholar
Waschmann N. (2016), KL. Historia nazistowskich obozów koncentracyjnych, Świat Książki, Warszawa.
Google Scholar
Woźniczka Z. (1994), Z działalności polskiego i radzieckiego aparatu represji na Górnym Śląsku w 1945 roku, [in:] A. Topola (ed.), Obozy pracy przymusowej na Górnym Śląsku, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, p. 51–76.
Google Scholar
Woźniczka Z. (1996), Z Górnego Śląska do sowieckich łagrów, “Śląsk” Katowice.
Google Scholar
Woźniczka Z. (2014), Sytuacja na Górnym Śląsku w latach 1945–1948, ze szczególnym uwzględnieniem obozów koncentracyjnych w Polsce oraz wywózek ludności śląskiej do obozów pracy w ZSRR (Opinia zlecona przez Biuro Analiz Sejmowych. Nr zlecenia 737/14A) (maszynopis w archiwum Biura Analiz Sejmowych).
Google Scholar
Zonik Z. (1988), Anusbelli. Ewakuacja i wyzwolenie hitlerowskich obozów koncentracyjnych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Google Scholar
Żołądź-Strzelczyk D. (2006), Dziecko w dawnej Polsce, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań.
Google Scholar
Arbeitslager Jawischowitz | Sub Camps of Auschwitz (subcamps-auschwitz.org [20 IX 2021].
Google Scholar
http://www.gutenberg.czyz.org/word,50007 [20 IX 2021].
Google Scholar
http://www.primanet.hu/marka/ema-lion-bonyhadi-zomancaru.html [20 IX 2021].
Google Scholar
http://www.trieste-di-ieri-e-di-oggi.it/tag/birreria-dreher/ [20 IX 2021].
Google Scholar
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
