Zamek biskupów krakowskich w Iłży. Uwagi na temat rozwoju przestrzennego

Abstrakt

Zamek w Iłży wzniesiony został z kamienia łamanego, wzmocnionego na krawędziach ciosami. W trakcie kolejnych przebudów oprócz kamienia używano również cegły.

Układ przestrzenny zamku uzależniony został od warunków terenowych. W zachowanych do dziś ruinach możemy wyodrębnić zamek górny i usytuowane na północ od niego przedzamcze.

 Zamek górny ma plan nieregularny, soczewkowaty, w ogólnym zarysie zbliżony do trójkąta. Od zachodu prowadziła do niego brama wjazdowa. W narożu wschodnim, w obrębie murów obwodowych, stanęła kamienna wieża cylindryczna. Mogła być ona wykorzystywana jako miejsce skupionej obrony.

Przedzamcze, w kształcie prostokąta, leży na płaskim terenie. Od zamku górnego oddzielone jest suchą fosą, ponad którą przerzucony był most wsparty na mocnych, kamiennych filarach.

Zespół zamkowy do naszych czasów przetrwał w stanie szczątkowym. Na początku XIX w. spłonął i od tego czasu jest w ruinie.

Od 1962 r. po dzień dzisiejszy, z dłuższymi przerwami, prowadzone są badania tego obiektu przez ośrodek wrocławski.

Od 1971 r., również z przerwami, prowadzone są na zamku górnym i podzamczu ograniczone prace konserwatorskie. W wyniku badań odsłonięto na zamku górnym zarys dziedzińca i budynków mieszkalnych przylegających do obwodu murów obronnych. Odsłonięto zarys bramy oraz dawne filary mostu prowadzącego do niej.

Na przedzamczu stwierdzono występowanie zabudowy murowanej - prawdopodobnie relikty domu strościńskiego – oraz zabudowy gospodarczej, zarówno murowanej, jak i drewnianej. Odkryto też fragmenty unikalnej w formie bramy wschodniej bronionej beluardem.

W głębszych warstwach wzgórza zamkowego odkryto nawarstwienia kulturowe i ślady konstrukcji budowlanych ziemnych pochodzących z okresów poprzedzających budowę zamku murowanego, między innymi relikty grodziska z IX w.

Na podstawie wyników prac archeologicznych można wnioskować, że zamek murowany powstawał w paru etapach. Najpewniej pierwszy, zamknięty obwód murów obronnych z furtą wjazdową od zachodu został wybudowany przez biskupa Jana Grota około 1340 r.

W XV w. przebudowano wjazd do zamku. Wzmocniono go oskarpowaną wieżą i poprzedzono mostem wspartym na kamiennych filarach. W systemie obrony wjazdu dyskusyjne jest datowanie baszty wyposażonej w urządzenie przeciwwag. Na podstawie reliktów architektury zdecydowano się datować ją na przełom X1V/XV w.

Następna faza rozbudowy zamku polegała na przeobrażeniu warowni w renesansowe założenie rezydencjonalno-obronne. Przebudowy tej dokonano najpewniej w I połowie XVI w. (do 1560 r.).

Prace fortyfikacyjne podjęto ponownie na początku XVII w. Najważniejszym przedsięwzięciem w tym kierunku była przebudowa umocnień przedzamcza, a przede wszystkim budowa bramy wschodniej w formie beluardu.

Zabudowa gospodarcza przedzamcza pochodzi głównie z XVIII i XIX w.

Badania zamku nie są jeszcze zakończone.