Prisoner-of-war stories in the movies (the case of Andrzej Munk’s Eroica)

Anna Matuchniak-Mystkowska

doi:10.18778/0208-600X.73.04

Autor

Anna Matuchniak-Mystkowska Prof. zw. dr hab., Sociology of Art and Education Department, Faculty of Economic and Sociology, University of Lodz, ul. Rewolucji 1905 r. 41/43, 90-214, Łódź, Poland https://orcid.org/0000-0001-5172-3637

DOI:

https://doi.org/10.18778/0208-600X.73.04

Słowa kluczowe:

Eroica, film polski, recepcja filmowa, II wojna światowa, jeńcy wojenni, oflagi, socjologia historyczna, socjologia filmu, socjologia sztuki

Abstrakt

W artykule przeanalizowano polskie filmy fabularne poruszające tematykę obozów jenieckich w czasie II wojny światowej, zwłaszcza tzw. Oflagów (niem. Offizierslager), czyli obozów Wehrmachtu dla oficerów. W Polsce w latach 1945–1999 nakręcono blisko 200 filmów fabularnych o II wojnie światowej i okupacji hitlerowskiej, a tylko osiem poruszyło temat obozów jenieckich. Eroica w reżyserii Andrzeja Munka to jeden z pierwszych przykładów i najbardziej znany. Przedstawia społeczny świat oflagów w groteskowym i ironicznym świetle, docenionym przez filmoznawców, ale skrytykowanym przez historyków. Podejście teoretyczne i metodologiczne stosowane w socjologii sztuki i socjologii historycznej może posłużyć do analizy wszystkich elementów systemu komunikacji: twórcy, dzieła i odbiorcy w ich kontekście społecznym i historycznym. Przedstawiona tutaj analiza socjologiczna dotyczy jedynie treści filmu (zestawienie „prawdy czasu” i „prawdy ekranu”) i jego społecznego odbioru wśród różnych kategorii widzów, z których każdy posiada określone kompetencje. Wykorzystuje się tu koncepcje teoretyczne opracowane przez S. Ossowskiego, A. Kłoskowską, P. Francastela, E. Panofsky’ego i P. Bourdieu, obok analiz historyczno-socjologicznych obozów jenieckich (D. Kisielewicz, A. Matuchniak-Mystkowska). W artykule przedstawiono pewną ideę badawczą i opisano metody, które można wykorzystać do jej realizacji.

Bibliografia

Baticle Y. (1985), Clés et codes de l’image: l’image numérisée, le vidéo, le cinéma, Magnard, Paris.
Google Scholar

Bednorz R. (1989), Aby mogli przetrwać. Pomoc dla polskich jeńców wojennych w niewoli Wehrmachtu 1939–1945, Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu, Opole.
Google Scholar

Bohatkiewicz J. (1971), Oflag II C Woldenberg, Książka i Wiedza, Warszawa.
Google Scholar

Brandys M. (1955), Wyprawa do oflagu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Google Scholar

Brzezicki F. (2013), W oflagu VII A Murnau. Dziennik polskiego oficera, Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu, Opole.
Google Scholar

Chateau D. (2006), Esthétique du cinéma, Armand Colin, Paris.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.14375/NP.9782200344825

Ethis E. (2011), Sociologie du cinéma et de ses publics, Armand Colin, Paris.
Google Scholar

Francastel P. (1984), Problèmes de la sociologie de l’art, [in:] G. Gurvitch (ed.), Traité de sociologie, vol. II, no. 3, Presses Universitaires de France, Paris.
Google Scholar

Fularski J. (2009), Według gwiazd na wschód. Moja ucieczka z oflagu i inne przeżycia, W. Wróblewski, (ed.), Drukarnia-Międzychód, Międzychód.
Google Scholar

Giziński S., Szutowicz A. (2013), Oflag II B Arnswalde. Jenieckie losy, Wydawnictwo Nortom, Wrocław.
Google Scholar

Gruszka T.K. (1994), W Murnau, Caldra House, Hove.
Google Scholar

Hendrykowski M. (2011a), Eroica, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań.
Google Scholar

Hendrykowski M. (2011b), Andrzej Munk, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań.
Google Scholar

Honka N. (1998), Życie religijne żołnierzy polskich w niewoli niemieckiej i radzieckiej podczas II wojny światowej, Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu, Opole.
Google Scholar

Iwanowski W. (1981), Konspiracja w Oflagu VII A Murnau, “Wojskowy Przegląd Historyczny”, no. 4, pp. 175–191.
Google Scholar

Kisielewicz D. (1998), Oficerowie polscy w niewoli niemieckiej w czasie II wojny światowej, “Studia i Monografie”, no. 254, Uniwersytet Opolski, Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu, Opole.
Google Scholar

Kisielewicz D. (2015), Niewola w cieniu Alp. Oflag VII A Murnau, Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu, Opole.
Google Scholar

Kłoskowska A. (1972), Społeczne ramy kultury, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Google Scholar

Kłoskowska A. (1983), Socjologia kultury, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Google Scholar

Kłoskowska A., Rokuszewska-Pawełek A. (1990), Symbole i mity literackie w potocznym odbiorze, [in:] A. Kłoskowska (ed.), Oblicza polskości, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.
Google Scholar

Kobylarz R., Sznotala K. (2010), Wykaz niemieckich obozów jenieckich 1939–1945, Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu, Opole.
Google Scholar

Kurpiewski P. (2017), Historia na ekranie Polski Ludowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.
Google Scholar

Lewandowska-Pijanowska M., Rezler-Wasielewska V. (2016), Sprawa Mamunowa, “Łambinowicki Rocznik Muzealny”, no. 39. pp. 145–175.
Google Scholar

Lewandowski J. (2016), Wspomnienia i relacje, [in:] M. Lewandowska-Pijanowska, V. Rezler-Wasielewska, Sprawa Mamunowa, “Łambinowicki Rocznik Muzealny”, no. 39, pp. 145–175.
Google Scholar

Lewicki W. (ed.) (2007), Dzienniki jenieckie polskich oficerów w niewoli Wehrmachtu, Wydawnictwo Wojciecha Lewickiego, Warszawa.
Google Scholar

Majchrowski S. (1970), Za drutami Murnau, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa.
Google Scholar

Matuchniak-Krasuska A. (1988), Gust i kompetencja. Społeczne zróżnicowanie recepcji malarstwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Matuchniak-Krasuska A. (1999), Publiczność wobec metafory plastycznej. O recepcji groteski Jerzego Dudy-Gracza, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Matuchniak-Krasuska A. (2001), O mediacyjnym i autonomicznym charakterze socjologii sztuki, “Przegląd Socjologiczny”, vol. 2, pp. 53–81.
Google Scholar

Matuchniak-Krasuska A. (2010), Zarys socjologii sztuki Pierre’a Bourdieu, Oficyna Naukowa, Warszawa.
Google Scholar

Matuchniak-Krasuska A. (2014), Za drutami oflagów. Studium socjologiczne, Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu, Opole.
Google Scholar

Matuchniak-Krasuska A. (2016), Za drutami oflagów. Jeniec wojenny 613 X/A, Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu, Opole.
Google Scholar

Matuchniak-Mystkowska A. (2017), Dylematy pamięci jenieckiej, [in:] V. Rezler-Wasielewska (ed.), O niewoli 70 lat po wojnie. Studia i materiały, Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu, Opole.
Google Scholar

Matuchniak-Mystkowska A. (2019), Historie jenieckie w filmie (na przykładzie “Eroiki” Andrzeja Munka), unpublished data.
Google Scholar

Matuchniak-Mystkowska A., Mystkowski J., Stanek P. (eds.) (2018), Niewola i nadzieja. Korespondencja wojenna Andrzeja i Krystyny Mystkowskich, Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu, Opole.
Google Scholar

Neterowicz A. (2015), Nora. Wspomnienia podporucznika Alojzego Neterowicza jeńca wojennego Oflagu VII A Murnau więźnia politycznego, “Dziedzictwo” Helena Dobranowicz, Bielsko-Biała.
Google Scholar

Olesik J. (1988), Oflag II C, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa.
Google Scholar

Ossowski S. (1966), Dzieła, vol. I, U podstaw estetyki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Google Scholar

Panofsky E. (1971), Studia z historii sztuki, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Google Scholar

Pollack J. (1986), Jeńcy polscy w hitlerowskiej niewoli, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa.
Google Scholar

Półchłopek W. (2002), Wychowanie fizyczne i sport żołnierzy polskich w obozach jenieckich Wehrmachtu i NKWD (1939–1945), Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu, Opole.
Google Scholar

Rezler-Wasielewska V. (2001), Działalność naukowo-oświatowa polskich jeńców wojennych w niemieckich i radzieckich obozach podczas II wojny światowej, Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu, Opole.
Google Scholar

Rowiński J. (2016), Wspomnienia i relacje por. Juliana Rowińskiego, “Łambinowicki Rocznik Muzealny”, no. 39, pp. 154–169.
Google Scholar

Sadzewicz M. (1977), Oflag II D Gross – Born, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Google Scholar

Siarkiewicz M. (1998), Murnau. Moje wspomnienia, Kalisz, Archiwum Centralne Muzeum Jeńców Wojennych, Relacje i Wspomnienia, sygn. 942. Some memories available: http://www.info.kalisz.pl/siarkiewicz/index.html (accessed 18.02.2018).
Google Scholar

Stawiński J.S. (1984), Opowieści powstańcze. Godzina “W”, Węgrzy, Kanał, Ucieczka, Młodego warszawiaka zapiski z urodzin, Czytelnik, Warszawa.
Google Scholar

Steyer K. (2013), II wojna światowa w polskim filmie. Historia a fabuła, Wydawnictwo Muzeum Stutthof, Warszawa–Sztutowo.
Google Scholar

Sułkowski B. (1972), Powieść i czytelnicy. Społeczne warunkowanie zjawisk odbioru, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Google Scholar

Sułkowski B. (1993), Hamletyzowanie nasze, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Wallis M. (1983), O tytułach dzieł sztuki, [in:] M. Wallis, Sztuki i znaki: pisma semiotyczne, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Google Scholar

Wańkowicz M. (1955), Drogą do Urzędowa, Roy Publishers, New York.
Google Scholar

Wańkowicz M. (1969), Spod gilotyny, [in:] M. Wańkowicz, Od Stołpców po Kair, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, pp. 433–469.
Google Scholar

Wejbert-Wąsiewicz E. (2017a), Bez retuszu czy po liftingu? Obrazy starości i aborcji w filmie, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Wejbert-Wąsiewicz E. (2017b), Filmy o wojnie, unpublished report.
Google Scholar

Wiktorski P. (1980), Czas biegnie obok, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa.
Google Scholar

Zimnica-Kuzioła E. (2003), Światła na widownię. Socjologiczne studium publiczności teatralnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar