Jak „opowiedzieć” Matkę Bożą? Postać Maryi w kazaniu Samuela Brzeżewskiego

Dariusz Dybek

doi:10.18778/1505-9057.53.10

Autor

Dariusz Dybek Uniwersytet Wrocławski, Wydział Filologiczny, Instytut Filologii Polskiej, Zakład Historii Dawnej Literatury Polskiej, pl. Nankiera 15b, 50-140 Wrocław https://orcid.org/0000-0002-5036-3999

DOI:

https://doi.org/10.18778/1505-9057.53.10

Słowa kluczowe:

Barok, kazanie, Matka Boska, literatura religijna, katolicyzm, koncepcja

Abstrakt

Samuel Brzeżewski to zakonnik, który w XVII w. był docenianym kaznodzieją i hagiografem. Dwa z trzech zachowanych jego kazań dotyczą Maryi. Należy do nich Zaciąg dworzanów na kurią Najaśniejszej Królowej nieba i ziemie Maryjej, w którym autor użył konceptu: przedstawia kryteria doboru chrześcijan na dwór Matki Bożej. Opisując Maryję, stosuje wobec niej bardzo wiele określeń, które zaczerpnął z tradycji biblijno-patrystycznej. Matka Boża to m.in. królowa, cesarzowa, druga Ewa, brama, okno i… piec. Brzeżewski używając tych nazw, starał się wyjaśnić ich metaforyczny lub teologiczny sens. Podobnie postąpił w tym samym stuleciu Wespazjan Kochowski, pisząc Ogród panieński. Niewykluczone, że barokowy twórca inspirował się również kazaniem krakowskiego zakonnika.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Biogram autora

Dariusz Dybek - Uniwersytet Wrocławski, Wydział Filologiczny, Instytut Filologii Polskiej, Zakład Historii Dawnej Literatury Polskiej, pl. Nankiera 15b, 50-140 Wrocław

Dr hab. Dariusz Dybek – zajmuje się głównie literaturą renesansu (na przykład prace poświęcone Mikołajowi Rejowi i Piotrowi Skardze) i baroku (pisał o Macieju Kazimierzu Sarbiewskim, Stanisławie Herakliuszu Lubomirskim, Fabianie Birkowskim, Wacławie Potockim). Interesują go zwłaszcza zjawiska na styku literatury i obyczajowości (religijności, polityki itp.) Rzeczypospolitej XVI i XVII wieku. Publikował m.in. w „Pamiętniku Literackim”, „Pracach Literackich”, „Napisie”, „Stylistyce”, „Terminusie”, „Tematach i Kontekstach” oraz „Poznańskich Studiach Polonistycznych”. Opracował obszerny wstęp do Pocztu herbów Potockiego; jest współautorem Podręcznego słownika literatury polskiej. X–XIX wiek – od Średniowiecza do Młodej Polski oraz autorem pracy Anioł w piśmiennictwie polskim XVII– XVIII wieku.

Bibliografia

Adamiak Elżbieta, Traktat o Maryi, w: Elżbieta Adamiak, Andrzej Czaja, Dogmatyka, t. 2: Traktat o Kościele, Traktat o Maryi, Wydawnictwo Więź, Warszawa 2006, s. 17–290.
Google Scholar

Biblia w przekładzie Jakuba Wujka z 1599 r., Transkrypcja typu „B” oryginalnego tekstu z XVI w. i wstępy ks. Janusz Frankowski, Warszawa 1999.
Google Scholar

Bogarodzico-Dziewico. Polski almanach maryjny, oprac. Antoni Podsiad, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1987.
Google Scholar

Bruździński Andrzej, Kanonicy regularni od pokuty na ziemiach polskich, Wydawnictwo UNUM, Kraków 2003.
Google Scholar

Brzeżewski Samuel, Oliwa wdzięcznoozdobnej zieloności, przysadzona do starożytnego klejnotu Habdańczyków na kazaniu przy pogrzebie Jego M[oś]ci Pana Gerzego Pucniewskiego, w kościele Ś[wietej] Małgorzaty Trzciańskim Zakonu Fratrum de Paenitentia Beatorum Martyrum przez ks. Samuela Brzeżewskiego, S[anctae] T[heologiae] Licentiata tegoż Zakonu, kaznodzieję ordinariusza kościoła Ś[więtego] Marka Ewangelisty w Krakowie, wystawiona. Z dozwoleniem starszych Roku Pańskiego 1645 dnia 20 miesiąca lutego, Drukarnia Krzysztofa Schedla, Kraków 1645.
Google Scholar

Brzeżewski Samuel, Prawo z Śmiercią, Aniołami i Niebem abo kazanie o Wniebowzięciu Panny Naświętszej w kościele farnym krakowskim Panny Maryjej dnia 18 Augusta R[oku] P[ańskiego] 1639 przez ks. Samuela Brzeżewskiego, S[anctae] Th[eologiae] Lic[entiata], kaznodzieję ordynariusza Konwentu S. Marka, Ord. Canonici Fratrum de Paenitentia Beatorum Martyrum Regulae D[oni] Augustini wystawione z dozwoleniem Starszych, Drukarnia Krzysztofa Schedla, Kraków 1640.
Google Scholar

Brzeżewski Samuel, Zaciąg dworzanów na kurią Najaśniejszej Królowej nieba i ziemie Maryjej, Matki przenajchwalebniejszej Króla nad Królującymi Chrystusa P[ana], Jednorodzonego Syna Bożego, Dziewice nienaruszonej, dla ochotników pobożnych na służbę się Naświętszej Panny garnących na kazaniu w dzień wesołego i wszystkiemu światu pożądanego jej narodzenia, w kościele Świętej Katarzyny na Kazimierzu przez ks. Samuela Brzeżewskiego, S[anctae] Th[eologiae] Licentiata, Zakonu Fr[atr]um de Paenitentia Beatorum Martyrum kaznodzieję, ordynariusza Konwentu Ś[więtego] Marka Ewang[elisty] w Krakowie wystawiony z dozwoleniem Starszych Roku P[ańskiego] 1644, Drukarnia Krzysztofa Schedla, Kraków 1645.
Google Scholar

Brzeżewski Samuel, Żywot pobożny, cuda znaczne i śmierć szczęśliwa b[łogosławionego] Michała Giedroycia, książęcia litewskiego […], którego świątobliwe ciało odpoczywa w kościele ś. Marka Ewangelisty w Krakowie, z oryginałów własnych i różnych historyków […] przez […] Grzegorza Wiwianiego […] ozdobiony, a przez […] Samuela Brzeżewskiego […], gdzie autor za nastąpieniem śmierci pisać przestał, od rozdziału 17 dokończony i do druku podany, a […] staraniem i nakładem […] Anastazego Sołtykiewicza […] dla niedostatku egzemplarzy czwarty raz przedrukowany, Drukarnia Łukasza Kupisza, Kraków [1655].
Google Scholar

Czechowicz Agnieszka, Katolicyzm sarmacki, w: Humanitas i christianitas w kulturze polskiej, red. Mirosława Hanusiewicz-Lavallee, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2009, s. 191–222.
Google Scholar

Czyż Antoni, Sarmata – niewolnik Matki. Drużbicki, Montfort i „Ogród panieński” Kochowskiego, w: Barok – sarmatyzm – psalmodia. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Zakład Historii Nowożytnej, Toruń 22–23 września 1993, red. Kazimierz Maliszewski, Krzysztof Obremski, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 1995, s. 7–18.
Google Scholar

Dybek Dariusz, Samuel Brzeżewski o ludziach i drzewach, czyli emblematyka w kazaniu „Oliwa wdzięcznoozdobnej zieloności…”, „Terminus” 2012, z. 25, s. 95–118.
Google Scholar

Florkowski Eugeniusz, Matka Boża w nauce Ojców Kościoła, w: Gratia Plena. Studia teologiczne o Bogurodzicy, red. Bernard Przybylski, Księgarnia Św. Wojciecha, Poznań 1965, s. 59–77.
Google Scholar

Św. Gertruda z Helfty, Zwiastun Bożej miłości, przekł. Emilia Kędziorek, red. tomu M. Imelda Rosińska, Tyniec – Wydawnictwo Benedyktynów, t. 2, Kraków 2007.
Google Scholar

Gruchała Janusz S., Metaforyka maryjna „Ogrodu Panieńskiego”, w: Wespazjan Kochowski. W kręgu kultury literackiej, red. Dariusz Chemperek, Wydawnictwo Uniwersytetu M. Curie-Skłodowskiej, Lublin 2003, s. 145–160.
Google Scholar

Hołowiński Ignacy, Homiletyka, Wydawnictwo Dzieł Katolickich Naukowych i Rolniczych, Kraków 1859.
Google Scholar

Kazania maryjne, wyd. i oprac. Roman Mazurkiewicz i Kazimierz Panuś, Wydawnictwo UNUM, Kraków 2014.
Google Scholar

Kliś Zdzisław, Temat Bożego Narodzenia w polskiej sztuce średniowiecznej, Wydawnictwo BMR, Kraków 1994.
Google Scholar

Kochowski Wespazjan, Ogród panieński pod sznur Pisma Świętego […] wysadzony, Drukarnia Schedlów, Kraków 1681.
Google Scholar

Kochowski Wespazjan, Utwory poetyckie. Wybór, oprac. Maria Eustachiewicz, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1991.
Google Scholar

Koehler Krzysztof, Wespazjan Kochowski – wiersze maryjne w „Niepróżnującym próżnowaniu”, w: Lektury polonistyczne. Średniowiecze – Renesans – Barok, red. Janusz S. Gruchała, Universitas, Kraków 1999, t. 3, s. 238–263.
Google Scholar

Kopeć Józef Jerzy, Bogarodzica w kulturze polskiej XVI wieku, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1997.
Google Scholar

Krawiecka Ewa, Staropolskie portrety św. Marii Magdaleny, Poznańskie Studia Polonistyczne, Poznań 2006.
Google Scholar

Lenart Mirosław, Miles pius et iustus. Żołnierz chrześcijański katolickiej wiary w kulturze i piśmiennictwie dawnej Rzeczypospolitej (XVI–XVIII w.), Wydawnictwo Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2009.
Google Scholar

Liberiusz Jacek, Gospodyni Nieba i Ziemie Naświętsza Panna Maryja dwudziestą kazań na hymn kościelny O Gloriosa Domina […] sławiona […], Drukarnia Łukasza Kupisza, Kraków 1650.
Google Scholar

Lurker Manfred, Słownik obrazów i symboli biblijnych, przekł. Kazimierz Romaniuk, Wydawnictwo Pallotinum, Poznań 1989.
Google Scholar

Łukarska Beata, Tytuły maryjne w wybranych utworach literatury religijnej polskiego baroku, „Studia Gdańskie” 2012, t. 31, s. 389–399.
Google Scholar

Maciuszko Janusz T., Symbole w religijności polskiej doby baroku i kontrreformacji, Wydawnictwo Chrześcijańska Akademia Teologiczna, Warszawa 1986.
Google Scholar

Mazurkiewicz Roman, „Matka Boga i człowieka”. Macierzyństwo Maryi w piśmiennictwie średniowiecznym (przegląd ważniejszych motywów), „Salvatoris Mater” 2000, nr 2, s. 157–179.
Google Scholar

Mazurkiewicz Roman, Z dawnej literatury maryjnej. Zarysy i zbliżenia, Wydawnictwo Naukowe UP, Kraków 2011.
Google Scholar

Michałowska Marta, Palladium polskie. Militarne aspekty ikonografii maryjnej XVII–XVIII w., „Studia Claromontana” 1985, nr 6, s. 25–46.
Google Scholar

The Middle English „Weye of Paradays” and the Middle French „Voie de Paradis”. A paralel edition, by F.N.M. Diekstra, Leiden 1991.
Google Scholar

Nieznanowski Stefan, Matka Boska w poezji Baroku i czasów saskich, w: Stefan Nieznanowski, Studia i wizerunki. O poezji staropolskiej i jej badaczach, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1989, s. 45–72.
Google Scholar

Obodziński Aleksander, Poważna legacyja w Konsystorzu Trójce Przenaświętszej […] odprawiona, Drukarnia Waleriana Piątkowskiego, Kraków [1640].
Google Scholar

Pawlak Wiesław, Koncept w polskich kazaniach barokowych, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL, Lublin 2005.
Google Scholar

Pawlak Wiesław, O wyobraźni religijnej Wespazjana Kochowskiego – „Ogród Panieński”, w: Wespazjan Kochowski. W kręgu kultury literackiej, red. Dariusz Chemperek, Wydawnictwo Uniwersytetu M. Curie Skłodowskiej, Lublin 2003, s. 161–183.
Google Scholar

Potocki Wacław, Poczet herbów szlachty Korony Polskiej i Wielkiego księstwa Litewskiego, Drukarnia Mikołaja Aleksandra Schedla, Kraków 1696.
Google Scholar

S[amuela] Orgelbranda Encyklopedia powszechna z ilustracjami i mapami, t. 18, Wydawnictwo Samuela Orgelbranda, Warszawa 1864.
Google Scholar

Sanner Stanisław, Vivenda niebieska w Naświętszym Sakramencie Ciała i Krwi P[ana]. Jezusowej […] posilająca […], Drukarnia Michała Buka, Leszno 1692.
Google Scholar

Stępień Paweł, Z literatury religijnej polskiego średniowiecza. Studia o czterech tekstach. „Kazanie na dzień św. Katarzyny”. „Legenda o św. Aleksym”. „Lament świętokrzyski”. „Żołtarz Jezusow”, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2003.
Google Scholar

Szafraniec Beata, Matka Boska w płaszczu opiekuńczym, w: Krystyna S. Moisan, Beata Szafraniec, Maryja, orędowniczka wiernych, Wydawnictwo: Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1987, s. 10–43.
Google Scholar

Szafraniec Sykstus, Królowa narodu polskiego, „Homo Dei” 1957, t. 26, s. 888–895.
Google Scholar

Szymański Bogdan, Wizerunek Matki Boskiej w poezji polskiej wczesnego baroku, w: Religijność literatury polskiego baroku, red. Czesław Hernas, Mirosława Hanusiewicz, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL, Lublin 1995, s. 27–72.
Google Scholar

Tazbir Janusz, Religijność szlachecka, w: Janusz Tazbir, Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit – upadek – relikty, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1978, s. 104–132.
Google Scholar

Tazbir Janusz, Sarmatyzacja potrydenckiego katolicyzmu, w: Janusz Tazbir, Szlachta i teologowie. Studia z dziejów polskiej kontrreformacji, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987, s. 230–267.
Google Scholar