Retoryka zakończenia kryminału na przykładzie wybranych powieści Stefana Kisielewskiego

Mirosław Ryszkiewicz

doi:10.18778/1505-9057.66.10

Autor

Mirosław Ryszkiewicz Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie https://orcid.org/0000-0002-1683-6289

DOI:

https://doi.org/10.18778/1505-9057.66.10

Słowa kluczowe:

powieść kryminalna, zakończenie, fabuła, narracja, liberalizm

Abstrakt

Zasadniczy przedmiot artykułu stanowi analiza trzech powieści kryminalnych Stefana Kisielewskiego: Zbrodnia w Dzielnicy Północnej (1948), Wszystko inaczej (1986) i Zanim nadejdzie śmierć (1995). Pierwsza reprezentuje „klasyczną powieść kryminalną”; druga – „dzieło otwarte”, „postmodernistyczne”, „antykryminał”; trzecia – kryminał rzekomo niezakończony. Każdy z tych utworów, odmiennie odwołując się do kryminalnej narracji linearno-powrotnej i kryminalnego schematu fabularnego, do odmiennych też nieco celów strukturę powieści kryminalnej wykorzystuje, co najbardziej uwydatniają finałowe sekwencje zdarzeń. Stąd tytuł artykułu oraz przyjęta w nim metoda analizy, gdyż zarówno teoria powieści (kryminalnej), jak też teoria retoryki (klasycznej), obie podkreślają duże znaczenie narracyjnego i fabularnego finiszu, a retoryka pozwala dookreślić jego celowość, czyli pełnienie przezeń różnorakich funkcji, dzięki przywołaniu istotnych w komunikacji (także literackiej) kontekstów oraz konsytuacji. Poznawcze, wychowawcze i estetyczne, a więc perswazyjne funkcje powieści kryminalnej zależą m.in. od „otwartego” bądź „zamkniętego” kształtu zakończeń narracji i fabuły. Te zakończenia w przypadku każdego z oryginalnych, niesztampowych i wartościowych dzieł są w istocie niepowtarzalne.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Biogram autora

Mirosław Ryszkiewicz - Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Mirosław Ryszkiewicz – doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa, adiunkt na Wydziale Filologicznym w Katedrze Współczesnej Literatury i Kultury Polskiej Instytutu Językoznawstwa i Literaturoznawstwa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Od 1997 do 2001 roku pracował jako lektor oraz wykładowca w Katedrze Języka Polskiego i Literatury na Uniwersytecie Debreczyńskim (Węgry). Zajmuje się głównie zagadnieniami z pogranicza teorii retoryki i teorii para-, nie- oraz literatury. Autor m.in. książki Forma ideologii – ideologia formy. O powieściach Stefana Kisielewskiego (2003), artykułów Retoryka (klasyczna) v. retoryczność (ponowoczesna). Analiza retoryczna polemiki naukowej. Przypadek Jakuba Z. Lichańskiego i Michała Rusinka (2019) i Grzeczność akademicka. Retoryczna analiza recenzji w postępowaniu habilitacyjnym (2020) oraz monografii Retoryka polskiej powieści kryminalnej po roku 1989. Preliminaria (2021).

Bibliografia

Kisielewski Stefan, Abecadło Kisiela, Iskry, Warszawa 1997.
Google Scholar

Kisielewski Stefan, Lata pozłacane, lata szare. Wybór felietonów z lat 1945–1987, Znak, Kraków 1989.
Google Scholar

Kisielewski Stefan, Powieści sensacyjne. Miałem tylko jedno życie, Kobiety i telefon, Przygoda w Warszawie, Zbrodnia w dzielnicy północnej [sic!], Prószyński i S-ka, Warszawa 2011.
Google Scholar

Kisielewski Stefan, Wołanie na puszczy, Iskry, Warszawa 1997.
Google Scholar

Kisielewski Stefan, Wszystko inaczej, Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1991.
Google Scholar

Kisielewski Stefan, Zanim nadejdzie śmierć, Iskry, Warszawa 1995.
Google Scholar

Kisielewski Stefan, Zbrodnia w Dzielnicy Północnej, Iskry, Warszawa 1990.
Google Scholar

Klon Teodor [Kisielewski Stefan], Kobiety i telefon, Czytelnik, Warszawa 1960.
Google Scholar

Klon Teodor [Kisielewski Stefan], Miałem tylko jedno życie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1958.
Google Scholar

Barańczak Stanisław, Polska powieść milicyjna. Dominacja funkcji perswazyjnej a problemy gatunkowe, [w:] W kręgu literatury Polski Ludowej, red. M. Stępień, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1975, s. 270–316.
Google Scholar

Barłowska Maria, Amplifikacja retoryczna, [w:] Retoryka, red. M. Barłowska, A. Budzyńska-Daca, P. Wilczek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 98–115.
Google Scholar

Burke Kenneth, Tradycyjne zasady retoryki, przekł. K. Biskupski, [w:] Retoryka, red. M. Skwara, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2008, s. 35–85.
Google Scholar

Burszta Wojciech Józef, Czubaj Mariusz, Krwawa setka. 100 najważniejszych powieści kryminalnych, Muza, Warszawa 2007.
Google Scholar

Burszta Wojciech Józef, Czubaj Mariusz, Kryminalna odyseja oraz inne szkice o czytaniu i pisaniu, Oficynka, Gdańsk 2017.
Google Scholar

Cegielski Tadeusz, Detektyw w krainie cudów. Powieść kryminalna i narodziny nowoczesności (1841–1941), W.A.B., Warszawa 2015.
Google Scholar

Chmielewska Joanna, Posłowie, [w:] L. Grant-Adamson, Jak napisać powieść kryminalną?, przekł. M. Rusinek, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999, s. 184–187.
Google Scholar

Chyła Karolina, Garczarek Krzysztof, Poręba Izabela, Finis coronat opus? O zakończeniach artykułów literaturoznawczych, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” 2021, nr 4, s. 127–149. https://doi.org/10.18778/1505-9057.63.06
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1505-9057.63.06

Czubaj Mariusz, Etnolog w Mieście Grzechu. Powieść kryminalna jako świadectwo antropologiczne, Oficynka, Gdańsk 2010.
Google Scholar

Czubaj Mariusz, Wstęp, [w:] S. Kisielewski, Powieści sensacyjne. Miałem tylko jedno życie, Kobiety i telefon, Przygoda w Warszawie, Zbrodnia w dzielnicy północnej [sic!], Prószyński i S-ka, Warszawa 2011, s. 7–15.
Google Scholar

Dąbała Jacek, Tajemnica i suspens. Wokół głównych problemów creative writing, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004.
Google Scholar

Dobraczyński Jerzy, Książka na tydzień, „Dziś i Jutro” 1948, nr 27.
Google Scholar

Eatwell Roger, Goodwin Matthew, Narodowy populizm. Zamach na liberalną demokrację, przekł. W. Kurylak, Wydawnictwo Post Factum, Katowice 2020.
Google Scholar

Eco Umberto, Dopiski na marginesie „Imienia róży”, [w:] U. Eco, Imię róży, przekł. A. Szymanowski, PIW, Warszawa 1991.
Google Scholar

Eile Stanisław, Światopogląd powieści, Ossolineum, Wrocław 1973.
Google Scholar

Fik Marta, Kultura polska po Jałcie. Kronika lat 1945–1981, Polonia, Londyn 1989.
Google Scholar

Gazdecka Elżbieta, Elementy powieści historycznej w twórczości Joanny Chmielewskiej, [w:] Kryminalne światy przeszłości, red. W. Brylla, M. Ruszczyńska, Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra 2021, s. 221–232.
Google Scholar

Głowiński Michał, Od metod zewnętrznych i wewnętrznych do komunikacji literackiej, [w:] Problemy teorii literatury, seria 4, Ossolineum, Wrocław 1998.
Google Scholar

Głowiński Michał, Powieść kryminalna, [hasło w:] M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Ossolineum, Wrocław 2000.
Google Scholar

Głowiński Michał, Świadectwa i style odbioru, [w:] M. Głowiński, Dzieło wobec odbiorcy. Szkice z komunikacji literackiej, Universitas, Kraków 1998, s. 136–153.
Google Scholar

Golka Marian, Transformacja systemowa a kultura w Polsce po 1989 roku. Studia i szkice, Instytut Kultury, Warszawa 1997.
Google Scholar

Grant-Adamson Lesley, Jak napisać powieść kryminalną?, przekł. M. Rusinek, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999.
Google Scholar

Grzeniewski Ludwik Bohdan, Inna twarz Kisiela, [w:] S. Kisielewski, Zanim nadejdzie śmierć, Iskry, Warszawa 1990, s. 5–10.
Google Scholar

Hofman Iwona, Dwugłos o Peerelu. Dzienniki Stefana Kisielewskiego i Mariana Brandysa, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000.
Google Scholar

http://festiwal.portalkryminalny.pl/nagroda-wielkiego-kalibru [dostęp: 30.12.2021].
Google Scholar

https://lubimyczytac.pl/ksiazka/114024/powiesci-warszawskie [dostęp: 12.12.2021].
Google Scholar

https://lubimyczytac.pl/ksiazka/160077/wszystko-inaczej [dostęp: 11.12.2021].
Google Scholar

https://lubimyczytac.pl/ksiazka/59733/zanim-nadejdzie-smierc [dostęp: 10.12.2021].
Google Scholar

https://lubimyczytac.pl/ksiazka/74651/zbrodnia-w-dzielnicy-polnocnej [dostęp: 21.12.2021].
Google Scholar

https://www.facebook.com/Fundacja-Stefana-Kisielewskiego-731110653666792/ [dostęp: 30.12.2021].
Google Scholar

https://www.fundacjakisiela.org/o-fundacji/ [dostęp: 30.12.2021].
Google Scholar

https://www.gandalf.com.pl/b/powiesci-sensacyjne/ [dostęp: 22.12.2021].
Google Scholar

https://www.idena.pl/9788376489872/Powiesci-sensacyjne---Stefan-Kisielewski.html [dostęp: 23.12.2021
Google Scholar

Janczewska-Altyńska Iwona, Kontralfabet dla Kisiela, Aviations Bookes, Warszawa 1990.
Google Scholar

Janion Maria, „Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś?”, Sic!, Warszawa 1996.
Google Scholar

Jarocki Robert, Czterdzieści pięć lat w opozycji. (O ludziach „Tygodnika Powszechnego”), Wydawnictwo Literackie, Kraków 1990.
Google Scholar

Jastrzębski Jerzy, Niedokończona potrawa, [w:] S. Lem, Sknocony kryminał, Biblioteka Gazety Wyborczej, Warszawa 2009, s. 181–185.
Google Scholar

Kisiel (wywiady Joanny Pruszyńskiej), „Twój Styl”, Warszawa 1997.
Google Scholar

Kisielewski Stefan, Kiedy spotkają się piśmiennicze nurty? (Szkic), [w:] S. Kisielewski, Wołanie na puszczy, Iskry, Warszawa 1997, s. 33–50; (pierwodruk – „Spotkania”, listopad 1978).
Google Scholar

Kisielewski Stefan, Przeciwieństwa się stykają, [w:] S. Kisielewski, Z literackiego lamusa, Znak, Kraków 1979.
Google Scholar

Korolko Mirosław, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Wiedza Powszechna, Warszawa 1990.
Google Scholar

Koźniewski Kazimierz, Heretyk na ambonie, [w:] K. Koźniewski, Przekorni, Iskry, Warszawa 2000.
Google Scholar

Kraska Mariusz, Prosta sztuka zabijania. Figury czytania kryminału, Fundacja Terytoria Książki, Gdańsk 2013.
Google Scholar

Lasić Stanko, Poetyka powieści kryminalnej. Próba analizy strukturalnej, przekł. M. Petryńska, PIW, Warszawa 1976
Google Scholar

Lausberg Heinrich, Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze, przekł. A. Gorzkowski, Homini, Bydgoszcz 2002.
Google Scholar

Lem Stanisław, Sknocony kryminał, Agora, Warszawa 2009.
Google Scholar

Lichański Jakub Zdzisław, Filologia – Filozofia – Retoryka. Wprowadzenie do badań (nie tylko) literatury popularnej, DiG, Warszawa 2017.
Google Scholar

Lichański Jakub Zdzisław, Niepopularnie o popularnej. O narzędziach badań literatury, Wydawnictwo Drugie, Warszawa 2018.
Google Scholar

Lichański Jakub Zdzisław, Retoryka. Przegląd współczesnych szkół i metod badawczych, [w:] Retoryka a literatura, red. B. Otwinowska, Ossolineum, Wrocław 1984.
Google Scholar

Lichański Jakub Zdzisław, Mazurkiewicz Adam, Metodologia badań literatury i kultury popularnej: propozycje. Retoryka i cultural criticism, Pracownia Badań Literatury i Kultury Popularnej oraz Nowych Mediów, Wrocław 2016.
Google Scholar

Literatura popularna, tom 3: Kryminał, red. E. Baros, B. Darska, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2019.
Google Scholar

Maciejewski Marian, Zagadka i tajemnica. Z zagadnień świadomości literackiej w okresie przełomu romantycznego, „Roczniki Humanistyczne” 1968, z. 1, s. 5–28.
Google Scholar

Markiewicz Henryk, Teorie powieści za granicą. Od początków do schyłku XX wieku, PWN, Warszawa 1995.
Google Scholar

Martuszewska Anna, Co można badać w literaturze popularnej przy pomocy retoryki, [w:] Retoryka i badania literackie. Rekonesans, red. J.Z. Lichański, Wydawnictwo UW, Warszawa 1998.
Google Scholar

Martuszewska Anna, Kryminalna powieść i nowela, [hasło w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, red. A. Brodzka i in., Ossolineum, Wrocław 1992.
Google Scholar

Martuszewska Anna, Niektóre właściwości struktury polskiej współczesnej powieści kryminalnej, [w:] Formy literatury popularnej, red. A. Okopień-Sławińska, Ossolineum, Wrocław 1973, s. 93–113.
Google Scholar

Martuszewska Anna, Powieść kryminalna, [hasło w:] Słownik literatury popularnej, pod red. T. Żabskiego, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2006.
Google Scholar

Martuszewska Anna, Radosne gry. O grach/zabawach literackich, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2007.
Google Scholar

Martuszewska Anna, „Ta trzecia”: problemy literatury popularnej, Wydawnictwo UG, Gdańsk 1997.
Google Scholar

Melos, logos, etos. Materiały sympozjum poświęconego twórczości Floriana Dąbrowskiego, Stefana Kisielewskiego, Zygmunta Mycielskiego, Sekcja Muzykologów Związku Kompozytorów Polskich, Warszawa 1987.
Google Scholar

Mikołajczak Hubert T., Metafizyka zła Markiza de Sade’a, czyli o beznaczeniowości Innego, „Folia Philosophica” 2008, nr 26, s. 269–283.
Google Scholar

Miłosz Czesław, Same pochwały, [w:] Cz. Miłosz, Diariusz paryski, „Kultura” 1960, nr 149.
Google Scholar

Misiewicz Janusz, Światopogląd i forma. O artystycznych wartościach literackich, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1983.
Google Scholar

Mytych-Forajter Beata, Retoryka a literaturoznawstwo, [w:] Retoryka, pod red. M. Barłowska, A. Budzyńska-Daca, P. Wilczek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 192–206.
Google Scholar

Polak Cezary (współpraca Małgorzata Pilewska), Nie tęsknię za Wallanderem. Rozmowa z mistrzem kryminału Henningiem Mankellem, „Polityka” 2013, nr 48.
Google Scholar

Prachnio P., Nieprzeniknione oczywistości. Warszawa z wczesnych lat 50. W powieściach kryminalnych, „Nowy Napis”, https://nowynapis.eu/czytelnia/artykul/nieprzeniknione-oczywistosci-warszawa-z-wczesnych-lat-50-w-powiesciach [dostęp: 14.12.2021].
Google Scholar

Regiewicz Adam, Pomiędzy zbrodniami. Komparatystyka na tropach kryminału, Katedra, Gdańsk 2017.
Google Scholar

Retoryka, red. M. Skwara, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2008.
Google Scholar

Retoryka a tekst literacki, red. M. Hanczakowski, J. Niedźwiedź, t. 1–2, Universitas, Kraków 2003.
Google Scholar

Rusinek Michał, Załazińska Aneta, Retoryka podręczna czyli jak wnikliwie słuchać i przekonująco mówić, Znak, Kraków 2005.
Google Scholar

Ryszkiewicz Mirosław, Forma ideologii – ideologia formy. O powieściach Stefana Kisielewskiego, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003.
Google Scholar

Ryszkiewicz Mirosław, Kisiela felietonowe życie po życiu (na łamach tygodników „Polityka” i „Wprost”), [w:] Dysonanse. Twórczość Stefana Kisielewskiego (1911–1991), red. A. Hejmej, K. Hawryszków, K. Cudzich-Budniak, Wydawnictwo UJ, Kraków 2011, s. 159–182.
Google Scholar

Ryszkiewicz Mirosław, Retoryka polskiej powieści kryminalnej po roku 1989. Preliminaria, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2021.
Google Scholar

S. T., Pod włos w literaturze, „Słowo Powszechne” 1958, nr 37.
Google Scholar

Sendyka Roma, W stronę kulturowej teorii gatunku, [w:] Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M.P. Markowski, R. Nycz, Kraków 2006, s. 249–283.
Google Scholar

Skalmowski Wojciech. Przystanki w czasie. (O powieściach Stefana Kisielewskiego), „Zeszyty Literackie” 1993, nr 1.
Google Scholar

Skwarczyńska Stefania, Wstęp do nauki o literaturze, t. 1, PAX, Warszawa 1954.
Google Scholar

Smuszkiewicz Adam, Retoryka polskiej współczesnej powieści historycznej dla dzieci i młodzieży, Wydawnictwo UAM, Poznań 1987.
Google Scholar

Suszko Jerzy, Donosy na Kisiela. Zeznania kandydata na donosiciela, PIW, Warszawa 2006.
Google Scholar

Szał na kryminały. Klasycy, najlepsze kryminały ostatnich lat i nowości. Sprawdźcie dlaczego kryminały są modne!, https://www.gandalf.com.pl/blog/szal-na-kryminaly-najlepsze-kryminaly/ [dostęp: 04.12.2022].
Google Scholar

Szkołut Tadeusz, Sztuka i komunikacja: „wiry redukcji” w kulturze ponowoczesnej, [w:] Komunikacja – tradycja i innowacje, red. M. Karwatowska i A. Siwiec, GRASP, Chełm 2013, s. 271–286.
Google Scholar

Szyszka Michał, Droga klerka. Filozofia sztuki Stefana Kisielewskiego, Universitas, Kraków 2010.
Google Scholar

Tatarowski Konrad W., Realizm – ale jaki? Uwagi o pisarstwie Tomasza Stalińskiego, [w:] Stefan Kisielewski. Kisiel, 1911 – 1991 – 2011, red. R. Habielski, M. Jabłonowski, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW, ASPRA-JR, Warszawa 2011, s. 135–164.
Google Scholar

Urbanek Mariusz, Kisiel, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1997.
Google Scholar

Urbanek Mariusz, Kisielewscy, Iskry, Warszawa 2006.
Google Scholar

Vater Heinz, Wprowadzenie do lingwistyki, przekł. J. Aptacy, ATUT, Wrocław 2015.
Google Scholar

Waldorff Jerzy, Słowo o Kisielu, Iskry, Warszawa, 1994.
Google Scholar

Wiatr Adam, Stefan Kisielewski jako krytyk muzyczny, ATUT, Wrocław 2006.
Google Scholar

Wilk Michał, Warstwa dźwiękowa hipertekstowej powieści kryminalnej „Piksel Zdrój”, [w:] Kryminał. Ćwiczenia z komparatystyki kulturowej, red. A. Regiewicz, Gdańsk 2018.
Google Scholar

Wiszniowska Monika, Stańczyk Polski Ludowej, Śląsk, Katowice–Warszawa 2004.
Google Scholar

Woźniakiewicz-Dziadosz Maria, Tekst użytkowy w tekście artystycznym. (O powieści dyskursywnej Stefana Kisielewskiego „Wszystko inaczej”), [w:] Kreowanie świata w tekstach, red. A.M. Lewicki, R. Tokarski, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1995, s. 187–198.
Google Scholar

Wysłouch Seweryna, Retoryka fabuły a retoryka narracji, [w:] Tekst i fabuła, red. Cz. Niedzielski i J. Sławiński, Ossolineum, Wrocław 1979, s. 67–92.
Google Scholar

Zasacka Zofia. Chymkowski Roman, Stan czytelnictwa książek w Polsce w drugim roku pandemii (2021–2022), Biblioteka Narodowa, Warszawa 2022, https://www.bn.org.pl/download/document/1656416398.pdf [dostęp: 04.12.2022].
Google Scholar

Ziomek Jerzy, Retoryka opisowa, Ossolineum, Wrocław 1990.
Google Scholar